№01 (07) may 2012 №01(07) may 2012
Yüklə 5,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şərif Ağayar: “ ÇÖMÇƏSİNDƏ YAN-YÖRƏSİNƏ YORĞAN-DÖŞƏK DOLDURULMUŞ YAŞLI BİR QADIN VARDI...”
- TERENSİN BOŞ FƏLSƏFƏSİ PORTRET PORTRET
- 1. DEBİL TAMAŞAÇI TİPİ
|
Ş ərif müəllim, yazıçılıq necə bir ehtiyacdır və onun nə kimi qayğıları var? – İnsan yaranışdan üzü bəri özünü müxtəlif üsullarla ifadə etməyə can atır. Sahil qumunun üstündə çizilmiş adi bir rəsmdə də kiminsə daxili dünyasının ifadəsi var. Yazmaq da belə bir daxili ehtiyacdır. Şəxsən mənim üçün, gördüklərimi, bildiklərimi, yaşadıqlarımı yazıb ətrafa çatdırmaq, onları düşün dür mək, təsirləndirmək mənəvi bir ehtiyacdır. Mübaliğəsiz deyi rəm, yazı mənim həyatımın mənasıdır və mən yazanda, uğurlu saydı ğım bir materialın üstündə işləyəndə, yaxud onu dərc etdi rəndə rahatlıq tapıram, xoşbəxt oluram. Yazmaq və mütaliə yeganə işdir ki, bununla məşğul olanda vaxtımın hədər getmədi Şərif Ağayar: “ÇÖMÇƏSİNDƏ YAN-YÖRƏSİNƏ YORĞAN-DÖŞƏK DOLDURULMUŞ YAŞLI BİR QADIN VARDI...” Müharibə, nə qədər ağır səslənsə də, kino, teatr və ədəbiyyat üçün incə bir mövzudur. Müsahibimiz – müharibə barədə ən uğurlu, kinovari hekayələrin müəllifi, gənc yazıçı Şərif Ağayarla müxtəlif mövzulara toxunan söhbətimiz hərlənib-fırlanıb, müharibə və ədəbiy yat, müharibə və kino üzərinə gəldi. O, müharibə və qaçqınlıq görmüş adamdır. Bəlkə, buna görə də onun bu mövzuda hekayələri öz kinovariliyi ilə fərqlənir. 83 yini düşünürəm. Məsələn, möminlər üçün ibadət vaxtı nə deməkdirsə, bizim üçün də yazmaq o deməkdir. Amma оnu da deyim ki, yazıçının çoxlu qayğıları var. Məhz o ilahi həvəs, o ruhani ehtiyac olmasa, heç kim bu qayğılara davam gətirə bilməz. Başqa bir stimul yoxdur. Əksinə, maneələr, çətinliklər, səhhətə təsir edəcək əsəb gərginlikləri və s. var. Bütün digər sənətlər kimi, ədəbiyyatın da mətbəxi çirkabla doludur. Spekulyasiyalar, aravurmalar, sözgəz dirmə lər, xüsusən də qeybət! Sizə deyim, qeybət bizim ədəbi mühitin əsas atributudur. Bunsuz keçinmək olmur… Məncə, ədəbiyyatımızın ən böyük problemi yazarın öz peşəsi ilə dolana bilməməsidir. Bu halda peşəkarlıqdan danışmağa dəyməz. Etiraf edək ki, biz hamımız ədəbiyyatla ikinci dərəcəli iş kimi məşğul oluruq. Əsas işimiz yaşamaq və qidalanmaq üçündür. Hətta, bizim nəsə yazıb ortaya qoymağımız fədakarlıqdır. Qarşılığı olmayan, yalnız sonsuz sevgi naminə görülən işə başqa nə ad vermək olar ki?! Bizi axmaq da saymaq mümkündür. Amma əsas odur ki, özümüz axmaq olmadığımıza əminik və cəmiyyət üçün faydalı iş gördüyümüzü düşünürük. ● Sonuncu romanınıza müəllif kimi münasibə ti niz necədir? ANSsayağı səslənməsin, “Ha ramı”nı oxu cu lara halal edirsinizmi? “Oxu du ğun hər kitabla tək lənib umidsizliyə yuva lan maq” (sitat yazıçıdandır – red.) varkən... – (Gülür) Bu yaxınlarda “Haramı”nı kitab variantında ilk dəfə oxudum. Qısa qənaətim belədir: yaxşı əsərdir! Adətən yazdıqlarımı sonralar oxuyanda əsəbiləşirəm. Qəfil elə vacib düzəlişlərə ehtiyac duyuram ki, özümü qınamağa başlayıram. Ən yaxşısı, oxumamaqdır. Çünki redaktə sonu olmayan prosesdir, hər oxunuşda yeni nəsə meydana çıxır. Bütün bunlara rəğmən “Haramı”nı uğurlu əsər sayıram. Düşünürəm ki, bu adı, bu sözü öz mahiyyəti ilə birgə ədəbiyyata gətirə bildim. Həm də bu əsərdə ilk dəfə müasir roman texnologiyasından istifadə etdim. Fikrimcə, müəyyən uğurlardan danışmaq olar. Artıq bu barədə bəzi yazılar da yazılıb. Amma əsərdəki işarələri, qədim mətnlərlə qurulan əlaqə odunu, rəqəmlərin simvolikasını heç kim açmadı. Bildiyiniz kimi, roman “Oxu zalı”nda (“Azadlıq” radiosunun oxuzali.az “Oxu zalı” internet səhifəsi nəzərdə tutulur – red.) müzakirəyə çıxarılıb, yəqin ki, tənqidçilər öz fikirlərini yazacaqlar... Zövqünə inandığım bir çox oxucular “Haramı”nı ədəbiyyat hadisəsi hesab etdilər. Bəzi zövqlü oxucular isə, povest və hekayələrimin daha uğurlu alındığını söylədilər. Amma onlar mənim əminliklə bildiyim bir həqiqəti bilmirlər: mən daha gözəl şeylər yaza bilərəm!.. Bizim cəmiyyətdə oxuduğumuz hər kitabın insanı öz ətrafından bir az da aralayıb, hüznə və ümidsizliyə yuvarlaması fikrinə gəlincə, sağ olun (gülür), deyəsən, məni yaxından izləyirsiniz. Bəli, bu sözləri söyləmişəm, arxasında dururam. Həqiqətən də, elədir! Həqiqətən də, cəmiyyətimizdə istedad və mütaliə insana artıq yükdür, onun inkişafına, özünə layiqli yer tutmasına başlıca əngəllərdən biridir. Bizdə robotlar – öz fikri, düşüncəsi, məsələlərə öz münasibəti olmayan göstəriş buyruqçuları daha firavandır... Hər halda, mən belə görürəm. Ola bilər ki, yanılım və hətta Allah elə eləsin, yanılmış № 01 (0 7) m ay 2 01 2- ci il 84 olum... Bir məsələ var: “Haramı” ədəbi zövqündən asılı olmadan hər kəsə tərəf atılan bir addımdır. Mən bununla zövqündən həmişə narazı olduğum insanlara qarşı sülhməramlı bir addım atmışam. Nə gizlədim, onları aldadıb arxamca aparmaq istədim. Deyəsən, bir az bacardım da! Neyləyim, mənim bu insanlardan başqa heç kimim yoxdur. Mən onlar üçün narahat oluram, onlardan yazıram və ilk növbədə, onların oxumasını istəyirəm. İnsanlara, illah da kasıb zümrədən olanlara qarşı, içimdə qəribə bir sevgi bəsləyirəm. Bu məndən asılı deyil. Onlara acığım da tutur bəzən, söyürəm də! Amma onları ata bilmirəm. Qabarlı əllər, köhnə və kirli kepkalar, əzilmiş və tozlu ayaqqabılar mənim içimi altüst edən dözülməz həyat mənzərələridir. O əllərlə boğulmağa, o ayaqqabılarla əzilməyə belə hazıram. Mənim insanlara yazığım gəlir. Onlar əlacsız və kimsəsizdirlər. Kasıb kəndlərdə qəflətən hüzr düşür, baxırsan ki, bir dəstə adam, heç kimə heç nə demədən beli çiyninə alıb, siqaret tüstülədətüsdülədə qəbir qazmağa gedirlər. Üzü tüklü, ayaqlarında əzik ayaqqabılar, əyinlərində qalın və kirli sırıqlılar... Bu adamlar utandıqlarından axşam ölü yiyəsinin evində bir stəkan çay belə içmirlər. Kənardan bu mənzərəni müşahidə etmək sizə asan gəlməsin. İnsan səhvlər, günahlar, hətta cinayətlər törədəndə belə, çox dəyərlidir. İnsanla oynamaq olmaz! Bu təhlükəlidir. ● Niyə xalq qaçaq-quldura qəhrəman kimi rəğbət bəsləyir. Qaçaq Nəbi, Koroğlu... Səməndər? – Sualdan bilinir ki, “Haramı”nın məğzini anlamısınız... Mən də, əslində, bu sualı qoyuram. Romanda “İgidliyə bir qoz!” adlı köşə yazısı var. Bu yazı əsərin müəllifinə dostu tərəfindən email vasitəsi ilə göndərilir. Bu yazıda sualınızın cavabı qismən var. Bizim tariximiz müstəmləkəçilik, işğallar və yerli bəyxanların ölçüyəgəlməz zülmləri ilə zəngindir. Bir söz deyim, səhv başa düşülməsin, inanın, bizim xalq fars və rus işğalı zamanı sanki bir az nəfəs dərib. Yəni, özümüzün özümüzə etdiklərini yadellilər etməyib! Bu mənada xalq həmişə bir qəhrəman uydurmağa, gördüyü adi məişət qoçaqlığını şişirdib ona ictimai əhəmiyyət verməyə ehtiyac duyub. Xalq öz folklorunda gördüyü yox, arzuladığı qəhrəmanları yaradıb. Onun təsəvvüründə , soyğunçu osmanlı paşalarına qalib gələn, qudurğan və namussuz bəylərə, xanlara qan udduran adam, Koroğlu kimi olmalı, gündə bir dana yeməli, Çənlibelə başına yeddi min yeddi yüz yetmiş yeddi dəli yığmalı, Qırat kimi köhlən at, Nigar kimi ağıllı arvad saxlamalıdır. Nəbi də eləcə... Mən “Haramı”nın qəhrəmanının şəxsində bu arzuların xəyal olduğu, bu idealların gerçəkliklə toqquşub iflasa uğradığını göstərmişəm. Əslində, Qaçaq Nəbinin həyatında bu fiaskonun ilkin konturları var. Dastanın bir versiyasında Qaçaq Nəbi qadın hiyləsinin qurbanı olur. Tale xalqın ideallarını ələ salmağı sevir. “Haramı”da da belədir... ● Niyə bizi ədəbi qəhrəmanlar ANS-in kriminal verilişinə gəlib çıxır? Bir zaman lar qəhrəmanlar üçün bu, detektiv janrın çərçivəsində mümkün idi. Bu arada Seymur Baycanın R A K U R S / Şərif Ağayar: “Çömçəsi̇ndə yan-yörəsi̇nə yorğan-döşək doldurulmuş yaşlı bi̇r qadın vardı...” 85 “Körpüsalanlar”ının qəhrəmanını – bulvarda intihar edən Ruslanı xatır ladım.. “Haramı”nın qəhrəmanı Səməndəri də arvadı öldürür. Bu əsərlərin yazılmayan epiloqunu sanki kriminal proqramlar verir. Bu qəh rə manlarla bir araya qoymaq istəmi rəm, amma Rafiq Tağı nın da qətlini xatırlatmaq istədim. Bir əlaqə varmı? Və bu nədir – ədə biy yat da pessimizm, ümidsizlik, cəmiy yətin yazıçıya qoyd uğu tələblər, ya nə? – Sual bir az uzun oldu deyəsən … Uzun olsa da, nə demək istədiyinizi anladım. Müasir romanlarda adətən detektiv xətt olur. Bu, həmişə vacib sayılmasa da, şərtlərdən biridir. Hətta yanında da bir balaca erotika – istiot və duz kimidir. Məsələn, “Gülün adı” (Umberto Ekonun romanı – red.) romanı monastırda müəmmalı şəkildə ölən rahiblərin qatilinin axtarılması, “Qar” (Orxan Pamukun məlum romanı – red.) romanı isə çadralı qızların intiharı ilə başlayır. Hər iki əsərin qəhrəmanı qətl və ölümləri araşdırmaq üçün hadisə baş verən məkana yollanır. Vəhşicəsinə öldürülən nəqqaşdan bəhs edən “Mənim adım qırmızı” romanında (Orxan Pamukun romanı – red.) isə daha maraqlı bir səhnə ilə qarşılaşırıq: oxucu qatilin tapılacağı günlə erotik qovuşma səhnəsini eyni anda gözləməkdədir. Çünki Şəkurə, Qaraya deyib ki, atamın qatilini tapandan sonra sənə yaxınlıq verə bilərəm! Orxan Pamuk nə yazdığını bildiyi kimi, oxucunun nə istədiyini də bilir. Amma əsərin məqsədi heç də qatilin tapılması deyil... Təkcə Azərbaycanda yox, bütün dünyada din, kriminal və erotika mövzusu hər kəsin böyük marağına səbəb olur. Bu üç əbədi və dünyəvi mövzudan yan keçən böyük yazıçı, yəqin ki, tapa bilməzsiniz. Amma, burda bir incəlik də var: kriminaldan istifadə edəcəksən, detektiv yazmayacaqsan! Bu, Dostoyevskidən qalan dəyərli bir mirasdır... Din, kriminal və erotika min illərdən bu yana cəmiyyətin ən həssas nöqtələridir. Yaxın dostum, təkcə ədəbiyyatın yox, həm də cəmiyyətimizin böyük itkisi olan Rafiq Tağının həyatında da bu iki vacib amili yanyana gördük: din və kriminal! Arzulayardım ki, bu ağzıqara həyat gerçəkləri yalnız onun yazılarında vurnuxaydı. Təəssüf ki, belə olmadı. Yazılarından boy göstərib həyatına müdaxilə etdi. Görünür, həmişə yazıçılar mövzulara müdaxilə etmir, bəzən tərsinə də olur! № 01 (0 7) m ay 2 01 2- ci il 86 ● Din demişkən, o dünyaya, ilahi ədalətin olduğuna inanırsınız? Yazıçı, yaradıcı adam üçün inam nə deməkdi? – Səbəb və nəticə ardıcıllığına inanıram. Odur ki, bu dünyanın yaranması, insanın doğulması, yaşaması və ölməyinin ciddi, həm də çox ciddi bir səbəbə bağlı olduğu şəksizdir. Adi qar dənəsində bu qədər incə simmetriyanı gözləyən bir qüvvə varsa, həmin qüvvənin bu qədər insan azğınlığına biganə qalacağına inanmaq çətindir. ● “Haramı”nın ssenarisi hazırlanır. Bir film kimi onu necə görursünüz? Sizdə hələ rejissorluq həvəsi yaranmayıb? – Təvazökarlıqdan uzaq olmasın, düşünürəm ki, yazdığım hekayələrə yaxşı filmlər çəkmək olar. Əlbəttə, kinonu çox sevirəm. Yazdıqlarımı ekranda görmək mənə böyük ruh verər. Bu sahədə bir müddət işləsəm də, peşəkar deyiləm. Ona görə film çəkmək kimi bir arzum yoxdur. Ancaq çəkilişlərdə məmnuniyyətlə iştirak edərəm. Hətta fəhlə kimi belə... “Haramı”dan nələrisə çıxarıb ssenariləşdirmək olar. Bu barədə bəzi istedadlı kinematoqrafçılarla söhbətimiz də olub. Məşhur bir el deyimi var: Çobanın könlü olsa, təkədən pendir tutar! İstək, əlbəttə ki, çox önəmlidir. Sevinirəm ki, bu var. Və varsa, deməli, nəsə alınacaq. ● Əsərləriniz, yazılarınız, hətta danışdığınız əhvalatlar kinovariliyi ilə fərqlənir. Qarabağ müharibəsi və qaçqınlıqdan yadınızda unuda bilmədiyiniz, bölüşmək istədiyiniz kadr varmı? – Cəbrayıl dağılır, ermənilər Füzuli tərəfdən yolu bağlamağa hazırlaşırdı. Hamı tələsirdi ki, mühasirəyə düşməsin. Birdən asfaltda sürətlə gedən bir ekskavator görün dü, çömçəsində yanyörəsinə yorğandöşək doldurulmuş yaşlı bir qadın vardı… ● Sizcə, müharibə haqda kino və ədəbi əsərlərdə milli ideologiya kimi bir kriteriya olmalıdırmı? – Heç sormamalı… ● Mən bir tənqidçimizin müharibə romanı haqda tirajlanmış bir fikrini oxumuşdum... – Anlayıram, bir məmləkətdə yazıçı özünü hərbi general kimi aparırsa, əsgər şeir deyib, “Ana segahı” oxuyursa, müğənni ilə cangüdən eyni geyim geyinirsə, bəzi şeyləri dəqiqləşdirmək lazım gəlir... Ədəbiyyatın və kinonun bir mövzusu var: insan! Ədəbiyyatın və kinonun bir amalı var: insan! Sən səmimi olaraq insanın ardınca düşsən, heç bir ideolojiyə, təbliğata ehtiyac qalmayacaq. Günahkarı görmək çətin deyil. Camaat çörəyi qulağına yemir. Unutmayaq: evi dağılan, yaxınlarını itirən bütün insanlar, bütün uşaqlar millətindən, dinindən, irqindən asılı olmayaraq, eyni hissləri keçirir. Onlar eyni cür qorxur, eyni cür ölürlər. Qanlarının da rəngi, mən bilən, eyni olur. Yazıçı bunu unudursa, o, ciddi heç nə yaza bilməz. ● Qarabağ müharibəsi haqda yazarkən, çəkərkən lokallıqdan qurtulmaq üçün nə vacibdir? – İnsan!.. ● Ədəbiyyatı bilən, müharibə və qaçqınlıq görən şəxs kimi, Qarabağ müharibəsi haqda filmlərdən, əsərlərdən hansını bəyənirsiniz? R A K U R S / Şərif Ağayar: “Çömçəsi̇ndə yan-yörəsi̇nə yorğan-döşək doldurulmuş yaşlı bi̇r qadın vardı...” 87 – Seymur Baycanın “Quqark"ı yazıçı yanaşmasına görə, Aqil Abbasın “Dolu”su birbaşa müharibənin içində baş verən bəzi həyat reallıqlarını əks etdirdiyinə görə diqqətimi çəkdi. Amma səmimi deyirəm, Qarabağdan bəhs edən əsərlər içərisində “Kərpickəsən kişinin dastanı”ndan gözəl əsər oxumamışam. Bunu əsərin müəllifi kimi yox, bir oxucu kimi deyirəm. Qarabağdan bəhs edən filmlərimizi isə, bəyənmirəm. Müx təlif maraqlı fraqmentlər ola bilər... Yaxşı olar ki, bayağı filmləri soruşaydınız, onda daha ürəklə danışardım. Amma ad çəkmək vacibdirsə, “Sarı gəlin”in adını çəkərdim. Hər halda, ideyasına görə bu film çox dəyərlidir, zamanı gələndə özünüz görəcəksiniz. “Fəryad” filmində də maraqlı məqamlar var. “Arxada qalmış gələcək”də bir məsələ xoşuma gəlir: qəzet məsələsi. Döyüşçülər neçə il sonranın qəzetini görürlər və müharibəni uduzacaqlarını bilirlər. Ağır söhbətdir... müsahibəni apardı Aliyə Dadaşova 88 № 01 (0 7) m ay 2 01 2- ci il 89 Ə li Isa Cabarovun təklifi və təkidi ilə son vaxtlar haq qında çox danışı lan, yazılanlara inansaq, aske tik həy at tərzi sürən, 38 ildə vurtut 5 film çəkən, müsahi bələrdən qaçan və hətta Kann festivalında müka fat almaq üçün səhnəyə ailəsini yolla yan, yalnız işıqlar sönəndə zala daxil olan və bununla da ustaca (məncə, həm də qəsdən) ətra fına sirli, müəm malı bir rübənd çəkən Ame rika rejissoru Malik Terrensin yaradıcılığı haqda yazmalı oldum. İçimdən gəlməsə də, onun bütün filmoqrafiyasını izlədim. Və altıncı hissimin Terrensin filmlərini bu zamana kimi izləmək istəməməyimi nə qədər doğru təsbit etdiyini anladım. Amma bu, yalnız mənim subyektiv münasibətimdir. Terrensin yaradıcılığını iki hissəyə ayırmaq olar: “Bəhrəsiz torpaqlar” (“Badlands”) və “Səma günləri” (“Days of Heaven”) ekran əsərlərinə qədərki və ondan sonrakı dövr. İlk iki tammetrajli film ənənəvi kino təhkiyəsi üzərində quru lur. Amma hətta bu təhkiyələrdə belə rejissorun son üç filmində yaratdığı kino dilinin əlamətləri görünür və Terrens sonrakı filmlə rində bu estetikanı mükəm məlik həddinə çatdırır. Terrensin kinema toq rafik özəlliyi hər şey dən əvvəl insanın idilli yada təsviri ilə şərtlənir, zira, onun filmlərində təbiət dəki canlılar (və ümu miy yətlə, təbiətin özü) – heyvanlar, bitkilər yal nız hansısa anlama, meta forik düşüncəyə işarə deyil, bu obrazlar daha çox insanlar kimi, insan larla eyni statusda per so naj olmaq hüqu qunu qazanır. Sevda SULTANOVA TERENSİN BOŞ FƏLSƏFƏSİ PORTRET PORTRET “Həyat ağacı”, aktrisa Cessika Çesteyn № 01 (0 7) m ay 2 01 2- ci il 90 Rejissor süjetin kon teks tindən asılı olaraq, canlılara müxtəlif rakurs lar dan yanaşır: onlar ya insan kimi yaşamaq uğrunda mübarizə aparır, yəni bir növ insanın yaşam tərzinin mode linə çevrilir, ya da ambisiyalarına hakim kəsilə bilməyən ən vəhşi heyvan – insan təbiətin bir hissəsinə çevrilməyi bacarmayanda iddillyanı məhv edir. Terrensin bütün filmlərində ölüm hadisəsi var. O, ölümü, insanın qətl aktını və ölüm qorxusunu çözür. Musiqidən bolluca istifadə edir. Musiqinin və təsvirin ahəngini yaradır. Onun kinematoqrafiyasında hər şey – ağrı da, xoşbəxtlik də, ölüm də, onun qorxusu da səmavi intonasiyaya köklənmiş meditativ müsiqi ilə müşayiət olunur. Hətta adama elə gəlir ki, bu, film deyil, müzikldir, yox, daha doğrusu, simfonik musiqili filmdir. Orkestr də hardasa lap yaxında, çəkiliş meydançasındadır. Və bununla da o, yaradıcılığında, xüsusən də son filmlərində təbiətinsan münasibətinə, ümumiyyətlə, təhkiyəsinə musiqi ilə nəsə asketik, ilahi məna verməyə cəhd edir və deyim ki, bu onda alınır. Hərçənd, ifrata o qədər varır ki, musiqi kinonu üstələyir və birinci plana keçir. Terrensin debüt filmi 1973cü ildə ekranlaşdırdığı “Bəhrəsiz torpaqlar” dramı idi. Mütləq onu da qeyd edək ki, rejissor filmə maliyyə ayıran böyük studiyalardan imtina etdi və özünün tapdığı kiçik büdcə – 450 min dollarla 1950ci illərdə Amerikada qətllər törətmiş Çarlz Starkvezerin gerçək hekayətini ekranlaşdırdı. Eyni hekayəti rejissor Oliver Stoun 1994cü ildə “Qatil doğulanlar” (“Natural Born Killers”) adı altında lentə alıb. Stounun filmi nə qədər emosionaldırsa, Terrensin yozumu o qədər soyuqdur. “Qatil doğulanlar” – döyüş filmidir, qəddar səhnələrlə zəngindir: şən, çılğın qəhrəmanların törətdikləri qətllər onların gündəlik həyat tərzinə çevrilir və onlar yalnız öldürmək zərurəti yarandığı üçün deyil, həm də zövq üçün öldürürlər. Terresnin filminə isə, sosial, ictimai fəlsəfi cizgilər xasdır. Onun biganə qəhrəmanları da soyuqqanlıqla öldürür, fəqət qətllər zərurətdən qaynaqlanır, baş qəhrəmanlardan biri Kit hər dəfə öz qətllərinə haqq qazandırır, onun davranışını rejissor birbaşa Amerika cəmiyyətinin kiçik insan amilinə bivec münasibətilə şərh edir. Terrensin filmi bu mənada qodarsayağı alınıb. Kit və onun sevgilisi Holli, “Səfeh Pyero”dakı (“Pierrot Le Fou”) personajlar kimi, ekzistensial ovqatda törətdikləri qətldən sonra sonsuz yolçuluğa çıxır, təbiətə sığınırlar, musiqi onların yüngül rəqs hərəkətlərini müşayiət edir və Holli də eynilə Marianna kimi qeyrimüəyyən həyatı yaşamaqdan usanır, onu dəyişməyə çalışır. Beş il sonra isə, Terrensin “Səma günləri” filmi ekranlara çıxır. Rejissor yenə də ekzistensial ovqatda sosial ədalətsizliyi, arzuları puça çıxan kiçik insan amilini ekrana gətirir. Nəhayət, 20 illik fasilədən sonra “Nazik qırmızı xətt” (“The Thin Red Line”) hərbi dramına ekran ömrü verən rejissor məhz bu filmində özünəxas kino dilini təklif edir. O, müharibəni tamamilə fəqrli rakursdan çözür. Müharibə bizim təsəvvürümüzdə hər şeydən əvvəl ölümlə, daha sonra mübarizə, qəhrəmanlıqla assosiasiya olunur. Terrens isə müharibənin gerçək yaşamını təsvir edir: əsgərin ölüm qorxusunu, sağ qalmaq uğrunda savaşını, bu müharibənin onlar üçün heç bir anlam daşımadığnı və müharibə fonunda insantəbiət əlaqəsinin itdiyini. İnsanın ölüm anı, ondan qorxusu o qədər təbiidir ki, adamda istəristəməz təsəvvür yaranır ki, Terrens bu ağrını yaşayıb, ölüb və indi yenidən zühur edib. Amma əsir düşmüş yaponların qorxu, tərəddüd hissi imitasiya təəssüratı yaradır və bu, filmin fiaskoya uğramış yeganə epizodudur. Rejissorun dördüncü filmi – “Yeni Dünya” (“The New World”) ingilislərin XVII əsrdə Amerika sahillərinə gəlməsindən, dünyanın özü qədər qədim olan klassik P O R T R E T / Sevda Sultanova. Terensi̇n boş fəlsəfəsi̇ 91 hekayəni – siyasi konfliktə baxmayaraq, iki düşmən xalqın təmsilçiləri olan ingilis kapitanı ilə hindu şahzadəsi arasındakı sevgini anladır. Terrens yenə bundan öncəki filmindəki estetikasına əl atır, bol musiqilə, səmavilyə, meditativliyə cəhdlə, asta templə, təbiətin bütün incəliklərini lentə alan yüngül hərəkətli kamerayla tamaşaçının nəfəsini kəsir, usandırır. Sanki, Terrens təbiətə tabe olur, ona qarışıb itir və rejissor burda Terrens yox, ona diqtə edən təbiətdir. Elə bu səbəbdən də “Nazik qırmızı xətt” dramının vizuallığı ve ideya gücü burda hiss olunmur. Terrensin filmlərində kadrarxası hekayəti nəql edən kimsə mütləq olur. Amma sonuncu “Həyat ağacı” (“The Tree of Life ”) filmində nəql edən yoxdur, daha doğrusu, nəql vizual məkana transfer olunur və biz artıq böyümüş, yaşlanmış Cekin yaddaşındakı təsviri görürük. Hərçənd, ailəsini, uşaqlığını xatırlayan Cekin yaddaş təsviri çərçivələri aşır, nəsə daha qlobal bir şeyə – kainatın yaradılışı, kişi və qadın başlanğıcının (bağışlamağı təlqin edən, sevgi dolu ana və sərt qayda qanun tərəfdarı olan amansız ata. Bəzi hallarda ata Tanrının obrazı ilə də assosiasya olunur) qarşıdurmasına, insanın böyümə prosesində dünyanı, özünü tanımasına, ataoğul toqquşmasına çevrilir. Yenə də təbiətlə insan münasibəti, musiqi, meditativlik, idilliyanın içindən boylanan insan sarsıntısı. Və oğullardan birinin ölümü bu idilliyanın cazibəsini yox edir, onu qorxunc bir şeyə çevirir. Bayaq dediyim kimi, “Həyat ağacı” misteri ya sında kadrarxası nağılçı yox, yalnız arasıra İncil into nasiyasında deyilmiş hansısa şərhlər, fikirlər var. Amma həmin şərhlər Tan rının işığına sığın maq dan çox, əbədi suallar qis mində (“niyə”, “nə üçün”, “biz sənin üçün kimik” və s) onun ittihamına yönəlib. Hiss olunur ki, bu filmə Terrens bütün teoloji, mifik, fəlsəfi biliklərini xərcləyib. İlk baxışdan Terrensin son filmində demək istə dikləri mürəkkəb görünə bilər. Amma əslində, o, artıq ədəbiyyatda və kinematog rafiyada banallığa çevrilən mövzu lardan danışır. Bu, normaldır, onsuz da hamı gəzibdolaşıb eyni nəsnələri çözür. Fəqət, “Nazik qırmızı xətt”, rejissor Terens Malik № 01 (0 7) m ay 2 01 2- ci il Terrens yeni yozum və ümumiyyətlə, yeni heç nə təklif etmir. O, sadəcə, dini mənbələrə istinad edir və əzəliəbədi motivləri xatırladır. Onun rejissor mövqeyi yoxdur, Terrens illüstrativ mövqedən çıxış edir. Ümumilikdə isə, Terrensin filmlərində onun gerçək ağrısı, səmimiyyəti, ruhu yoxdur (halbuki onun qəhrəmanları Pazolinin “Teorem”inin intonasiyasında hardasa uzaqlarda dərinliyə gömülmüş ruhlarını axtarırlar). Burada yalnız rassional ağılı hiss edirsən və mənə niyəsə elə gəlir ki, Terrens illərlə bağlı qapılar arxasında oturaraq, nüfuzlu festivallarda mükafat qazanmaqdan ötrü bütün bacarığını işə salıb. Vizual güc, musiqi, fəlsəfipoetik təsvirlər filmə dərin məna, anlaşılmaz çalar verir və bu, tamaşaçını çaşdırır. Film bitir, onunla birgə təəssüratı da qısa zamanda yox olur. Mükəmməl təsvirlərin altında boşluq gizlənir, o təsvirlər düşünməyə, yeni ideyalara yol aççmır. “Nazik qırmızı xətt” dramını onun ən uğurlu filmi sayıram. Əminliklə deyə bilərəm ki, ümumilikdə onun filmləri kinematoqrafik cəhətdən kino bilgilərimə və dünya görüşümə yeni nəsə vermədi. Çox maraqlıdır ki, Terrens bundan sonra çəkəcək filmlərində təbiətin daha hansı incəliklərini, məhrəm yerlərini təqdim edəcək. ”Həyat ağacı”, aktyor Bred Pit P O R T R E T / Sevda Sultanova. Terensi̇n boş fəlsəfəsi̇ 93 1. DEBİL TAMAŞAÇI TİPİ 2011ci ilin ən məşhur hadisələrindən biri Terrens Malikin “Həyat ağacı” filminin Kann festivalında premyerası idi. Bu film sonda “Qızıl Palma budağı” aldı. Bu, əlbəttə, əladır; belə çıxır ki, dünya kinoistablişmenti hədəfi vurmağı və yaxşını mükafatlandırmağı bacarır. Teztez elə təəssürat yaranır ki, yaxşıların, sözün əsl mənasında, parlaq ekran əsərlərinin çoxu, hətta müəyyən sosial klişelərə çağıran və guya aktual sosial proqramlara malik olan festivallara düşə bilmir. Amma məsələ bunda deyil. Heç məsələ “Həyat ağac”nın “Qızıl palma budağı” almasında da deyil. Hətta o, mükafat almasaydı və dünya kino cameəsinin gözündə kölgədə qalsaydı belə, fikrimcə, bu film çox qeyriadi və əlamətdardır. Bu, başqa müasir, görkəmli rejissorların, məsələn, Trierin “Melanxoliya”, Bela Tarrın “Truin atı” və Nuri Bilgənin “Bir zaman Anadoluda” filmlərində müşahidə olunan qeyriadilik və əlamətdarlıq deyil. Məncə, onun orijinallığı burasındadır ki, bu, çəkiliş meydançasında az az görünən Terens Malikin təkcə növbəti filmi deyil, onun daxili dünyasını, insan və rejissor mövqeyini əks etdirən bir filmdir. Məsələ filmin müəyyən dərəcədə avtobioqrafik olmasında da deyil. Burada müəllifin şəxsi dünyagörüşü filmin daxili struktur materialına hopub, kino dilində əriyibitib və o, təkcə hansısa abstrakt mənaları nümayiş etdirmir, müəllifin – ilk növbədə, özünü kosmik məkanın bir hissəsi kimi, ikinci növbədə konkret peşəkar mühitdə fəaliyyət göstərən peşəkar olaraq – mahiyyətini üzə çıxarır. Məhz bu barədə bir az danışmaq istərdim. Teymur DAİMİ Yüklə 5,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|