Sizsiz (roman-xatirə) Həyatım ağrıyır (povest-xatirə)
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İKİNCİ HİSSƏ
|
***
Hara gedirdi o, hara çağırırdı bizi... Cavan şairləri öz ardınca hansı mənzilə, hansı məqsədə doğru aparırdı? O cavan şairləri ki, onların yolunda hər fədakarlığa, nüfuzlu düşmənlər qazanmağa, başının daşdan-daşa dəyməsinə hazır idi, razı idi və o cavan şairləri ki, rişxəndlərə, tənələrə, tənqidlərə məruz qalaraq kəşf edirdi, açırdı, təqdim edirdi; iyirmi ildən sonra başqaları, o cümlədən vaxtilə bu cəhdlərə gülənlərin, ağız büzənlərin də bəziləri, həmin o şairləri, o şerləri yenidən "açır", bəyənir, təqdir edir, alqışlayır, üstəlik ilk kəşf edənə acıq, yanıq da verirdilər.
148 tökülən yazı... Qırıb çıxmaq istədim "olar", "olmaz" çərçivəsindən. Dedilər yox, yox! Dəblərə, qaydalara gir! Vərdişləri, adətləri gözlə! Sığallı dillə yaz! ...pəncərələr sıxdı məni uzunsov dördbucaqda göstərib küçənin evlərlə sərhədlənmiş yarğanını. ...Şəhərimin yaşıllığı ölçülüb biçilib salınıb rəqəmlərə. Dağlar darıxıb göyə qalxıb dərələr çöküb yerə. Darıxır insan hüdudlar, ölçülər içində. Yayda uzun gündüzlər, qışda uzun gecələr içində. Deyirəm öləndə atın ən dərin dəryaya məni, qaldırıb buludlardan yuxarı Son yolum uzun, son mənzilim geniş olsun barı! Son dəfə onun açıq tabutundakı sifətinə baxıram, bu qədər tanış, doğma, əziz sifətinə. Sifətinin gözəl, mərd, nəcib cizgilərinə. Meh saçlarını tərpədir və ona görə də sifət canlı görünür. Tabutun qapağını örtürlər; bir də heç vaxt onu görməyəcəm. Şəkillərdə, fotolarda görəcəm, kinoda, teleekranda görəcəm, yuxularımda görəcəm, amma bax beləcə – bir əl uzadımında görməyəcəm, əlimi saçlarına çəkə bilmək məsafəsində
149 görməyəcəm. HEÇ VAXT. HEÇ VAXT. HEÇ VAXT! Tabutu qəbrə saldılar. Üstünə torpaq atdıq... Daş qoydular, suvadılar, güllərin, çiçəklərin altında qaldı. Milis ora-bura gedir, maşınlara yol açırdı... Adamlar yavaş-yavaş dağılışırdılar.
İçimdə bu misraları səslənirdi, başqa misraları döyünürdü: Qar çox yağsın, az yağsın, bir vaxt gələcək günəş daha mehriban, daha canayatan, dağ-dərələr az duman, çöl-bayır al-əlvan olacaq. Küləklər daha mülayim əsəcək Hər il belə qış gedib bahar gələcək Bu baharlardan biri mənsiz gələcək, mənsiz gedəcək Barı çiçəkli, otlu olaydı yolu Dağında, düzündə, bitməyəydi qaratikan kolu. Belə, dünya, belə! Gülə-gülə! Belə vidalaşırdı dünyayla Belə vidalaşırdı bizimlə.
150 İKİNCİ HİSSƏ
Yenə bu yüz günün qara çərçivəsini qırıb çıxmaq istəyirəm. 81-ci ilin kədərli xatirələrindən ayrılmaq, daha uzaq illərə qayıtmaq istəyirəm... Bu yazımın içində bir neçə səhifəni – bir daha geri dönməyəcək, heç vaxt qayıtmayacaq Keçmişdə yaşamaq istəyirəm. Anamın səsini dinləmək istəyirəm... "Anarım! Bu gün dörd gündür burdayam, amma səndən heç bir şey yoxdur. Çox nigaranam, niyə yazmırsan? Bütün bu suallar bura gələndən mənim yuxumu qaçırdır. Biz lap yaxşıyıq, yerimiz, otağımız çox gözəldir. Fidan və Təriş bütün günü dənizdədirlər. Rəsul da onlardan geri qalmır. Mən balkondan onlara tamaşa edirəm. Bircə dəfə çimmişəm. Ümumiyyətlə, pis deyiləm. Bircə bu Qara dənizin səsi olmasaydı. Çox heyvərə dənizdir, gecə-gündüz gurlayır. Yalvarıram ki, aman ver, dəniz, bir az düşünüm, heç eşitmək istəmir. Bu gecə göy gurladı, ildırım çaxdı, dəniz özündən çıxdı və Nigar xanım səhərə qədər yata bilmədi. Biz qalan otağın qapısı və balkonu dəniz tərəfədir, pəncərəsindən isə üstü qıvrım saçlı meşə ilə örtülü dağlar görünür, dağların başı çox zaman dumanlı olur. Bu gecəki ildırım da dağlarda çaxırdı. Gündüz hava isti olur. Moskvadan və başqa yerlərdən xeyli adam var. Amma mən səni istəyirəm, lap ölürəm sənin dərdindən. Sən isə yəqin ki, ananı unutmusan. Nə isə, sənə çox başağrısı vermək istəmirəm. Zemfira xanımın xüsusi kefi necədir? Məndən ona çoxlu salam. Qoy həvəsi olsa mənə məktub yazsın, görüm necə keçinirsiniz? ...Bilmirəm bağda daha kim var, hər kəs olsa bizimkilərdən, məndən atəşin Qara dəniz salamı... …Daha nə yazım. Səbirsizliklə məktubunu gözləyirəm. Səni bu Qara dənizin dalğalarının sayı, hesabı qədər, meşəsindəki yarpaqların miqdarı qədər çox sevən "unudulmuş və atılmış" Anan 151 17 iyul, 1963-cü il. Qaqra".
O il mən Moskva təhsilimin yay tətillərinə Bakıya gəlmişdim, Buzovnada, bağda qalırdım, atam, anam və bacılarım isə Qaqraya, yaradıcılıq evinə getmişdilər! Zarafatyana bir gileylə yazdığı "unudulmuş və atılmış" ifadəsi vaxtilə yazdığı qəzəlinin misrasından gəlir: Unudulmuş və atılmış gülü sevda kimiyəm, Gözlərindən çəkilən bir dəmi röya kimiyəm. Neyləmişdim, sənə mən, böylə vəfasız çıxdın Həsrətindən üzülən bülbülü-şeyda kimiyəm. Hər keçən yolçudan ağlar gözüm əhval sorar, Hər buluddan su uman bir quru səhra kimiyəm. Avqustda onlar Bakıya qayıtdı, mən isə təhsilimi davam etdirməkçün Moskvaya getdim.
152
Məktubun əvvəlindəki bir ifadəni və sonunda salam göndərdiyi "tanışları" izah etmək lazımdır. Atam, anam, bibilərim həmişə mənə deyərdilər ki, sən çox "qart uşaq" idin, elə qurd dillərin vardı ki... Gəzməyə çıxanda atamla anamın zəhləsini suallarla tökərəmmiş: bu nədir, o kimdir, niyə, neçə? və s., ya da qırqıc olarammış ki, məni qucağınıza götürün. İki-iki yaş yarım olanda bir dəfə çox yalvar-yaxardan sonra anama demişəm: "Niyal, məni qucağıva götür, axı mənim balaca ayaqlarım yorulub". İndi "42 nömrəli balaca ayaqların" yazanda anam həmin o uşaqlıq dillərimə işarə edirdi. Moskvada Ali Ssenari Kurslarında mənim yoldaşlarım arasında gürcü yazıçısı Erlom Axvlediani və Ukrayna şairi İvan Draç da vardı. Qışda anamgil Moskvada olarkən Erlomla, Draçla və başqa yoldaşlarımla tanış etmişdim. Məzə üçün "Erlon, Herlon, Neylon, Seylon, Draç, Vraç" yazanda anam onları nəzərdə tuturdu. O il mən nə iş üçünsə sentyabrda Bakıya gələsiydim, gələ bilmədim. Amma o aylarda atamla-anamın Moskvaya gəlmələri haqqında məsələ ortaya çıxdı. "Anarım! Əgər istəsən ki, mən Moskvaya gəlim, gərək aşağıdakı şərtləri qəbul edəsən: 1.Özünə mütləq qış paltosu al. 2.Makintoş, yaxud plaş al. 3.Kostyum, çəkmə alsan, pis olmaz. 3-cü şərti sonra da eləsən olar. Amma bir və ikini mütləq elə. Bunlar hazır olanda mənə yaz (çestno!). Onda mən gələrəm. Belə çıxır ki, mən səni yox, təzə paltonu görməyə gələcəyəm. Eybi yoxdur, qoy belə olsun. Gör bu məsələ nə qədər mühümdür ki, bütün məktubu buna həsr edirəm. Dünən bizdə qonaq var idi. Zemfira da burada idi. Hamı sağ-salamatdır. Bakıda heç bir maraqlı hadisə yoxdur. Köhnə hamam, köhnə tas. Canım sənə qurban. Nigar. 153 30 sentyabr, 1963-cü il"
Ağır olsa da 63-cü ilin o ilıq payızından 81-ci ilin amansız yazına qayıtmalıyam. Aprelin 3-də – atamın dəfni günü-axşam Moskvadan həkimlər uçub gəldilər – onları Abbas qarşıladı. Gələn iki həkimdən biri Boris Oleqoviç Toloknov idi. 1971-ci ildə Moskvada Onkoloji Mərkəzdə anamı o, müalicə etmişdi və anam onu həmişə böyük minnətdarlıq hissilə, böyük nəvazişlə xatırlayırdı. Boris evlənəndə anamla atamı toyuna – Gürcüstana dəvət eləmişdi; arvadı Natella gürcü qızı idi. Dəvəti məmnuniyyətlə qəbul etdilər, Tbilisiyə getdilər və sonralar uzun müddət bu şux toydan həvəslə danışırdılar. Aprelin 4-də səhər tezdən Abbasla "Moskva" mehmanxanasına – həkimlərin yanına getdik. Bu illər ərzində Boris dəyişmişdi – axı, hər halda aradan on il keçmişdi... Atamın vəfatıyla əlaqədar mənə başsağlığı verdi, mən də dedim ki, indi yeganə ümidimiz sizədir, on il bundan qabaq anamı siz xilas etdiniz... Boris də, onun həmkarı da sözlərimi həssaslıqla qarşıladılar, amma mən sezirdim ki, Abbas artıq elə dünən anamın həqiqi vəziyyətini onlara "həkim dilində" nəql edib. Onlar müəyyən qənaətə gəliblər artıq və görünür, bu qənaətin güman gələn tərəfi azdır. Bunu duya-duya, bilə-bilə, hər halda, möcüzəyə bel bağlayıırdım – ən çıxılmaz vəziyyətlərdə belə ümidlə yaşamaq insanın həm zəifliyi, həm gücüdür. Xəstənin yanına girməmişdən qabaq moskvalılar bizim həkimlərlə konsilium keçirmək üçün bir otağa çəkildilər. Abbas da onlarla getdi. Mən dəhlizdə qaldım, təkbaşıma anamın palatasına girməyə ürək eləmirdim – sonuncu dəfə onunla dörd gün bundan qabaq görüşmüşdüm – ayrı bir epoxada, ayrı bir həyatda, ömrün o biri tayında – o tayında ki, orda onun əri və mənim atam sağ idi... 154 Həkimlərin məşvərət keçirdikləri otağın qapısı dalında dayanmışdım – onlar orda indi yəqin ki, rentgen şəkillərinə baxır, analizlərlə, müxtəlif göstəricilərlə tanış olur, bir-birlərinə latın istilahları və sözləri deyir, müəyyən ümumi qənaətin qəti təsdiqinə yaxınlaşırdılar. Mən isə qapı dalında hökmü gözləyirdim, gözləyirdim və mənə elə gəlirdi ki, bu gözləməm heç bir vaxt bitib qurtarmayacaq. Qapı açıldı. Abbas otaqdan çıxdı, – onun gözlərindən hökmü oxumaq istədim – axı, Abbas həkim idi və ölü latın sözləri – həyat ya ölüm hökmünün qəti qərarı onunçün açıq- aydın idi. Abbas məni içəri dəvət elədi. Mənə yer göstərdilər, oturdum. Uzun–uzadı görünən, amma yəqin ki, cəmisi bir neçə an çəkən sükutdan sonra Boris mənə müraciət elədi: –Mən sizi incitmək istəməzdim. Amma həqiqəti bilməlisiniz. Xərçəngin tez sürən tələsik formasıdır. Özü də ən son mərhələsində. Heç bir vaxt sözləri belə çətinliklə deməmişdim, elə bil ağzımda dilim pərçim olub qalmışdı, güclə hərəkət edirdi: –Nə qalıb ömründən? –Bəlkə bir ay, ya bir az çox. Bəlkə aydan da az... Sözləri içimdən kəlbətinlə dartıb çıxarırdım: –Ağrıları olacaq? Boris:
–Yox, ağrıları olmayacaq, – dedi və şükür ki, sözü düz çıxdı: ağrıları olmadı. Bu söhbət zamanı otaqda cavan bir qadın həkim də vardı – bütün mükaliməni də eşitmişdi, qəti hökmü də, müddəti, möhləti də… Onu tez-tez dəhlizdə görürdüm. Otaqdan çıxanda həmin o qadına müraciət elədim: –Xahiş edirəm, göz-qulaq olun, anamın palatasına kənar adam daxil olmasın, Rəsul Rzanın ölümünü deyən olmasın ona.
155 Qadın həkim çox kəskin bir ədayla: –Mən bütün günü onun qapisının ağzında qaravul çəkə bilmərəm, – dedi. Düz beşcə dəqiqə bundan qabaq o hər şeyi eşitmişdi – hökmü də, möhləti də. Mən onun adını, familini bilmirdim və odur ki, indi də bilmirəm. Amma sifəti əbədilik yaddaşıma həkk olundu: bu sifət, öz-özlüyündə yapışıqlı, yaraşıqlı cavan sifət – özgə dərdinə biganəliyin, insan iztirablarına tam laqeydliyin, qansızlığın buz kimi soyuq sifəti idi… Anamın palatasına Moskva həkimlərilə birgə daxil olduq. İnsan nə qəribə məxluqdur. Tək özgələrə deyil, özünə belə əməlli-başlı bələdliyi yoxdur. Dünən atamı basdırmışdım, indicə anamın ölüm hökmünü dinləmişdim və palataya irişə- irişə, şit zarafatlarla girirdim. Anam artıq bilirdi ki, onun çox inandığı sevimli həkimi Boris Toloknov gəlib və Borisin palataya girməsi elə bil onun ovqatını bir az da açdı. Bəlkə də on il qabaqkı xəstəliyinin və sağalmasının xatirələri ona bir növ dayaq olurdu. O vaxt onu sağaltmış Toloknovun gəlməsi onu arxayınlaşdırır, sakitləşdirir, tezliklə ayağa duracağına ümidini artırırdı. Borisə ailəsi haqqında, arvadı Natella haqqında suallar verirdi. Boris: –Yanvarın birində qızım oldu, – dedi. Anam sevindi: –Bəs niyə demirsiniz? Yəqin ki, dünən Anarla bu hadisəni qeyd etmisiniz? Anama məlum idi ki, moskvalı həkimlər dünən gəlib, necə izah edə bilərdim, nə səbəbdən dünən onları qarşılamamışam, onlarla olmamışam. Necə izah edə bilərdim ki, dünən mən hardaydım, dünənki gün ömrümüzün necə günüydü. –Hara apardı Anar sizi? Elə bil anam qəsdən bizi sorğu-suala tuturdu. Abbas dərhal: –Karvansaraya getmişdik, – dedi. Anam gülümsündü:
156 –Yəqin möhkəm vurmusunuz. Hər halda, Anar belə fürsəti əldən verməz. –Hə, Borisin qızının sağlığına içdik – dedim. –Anam Borisə müraciətlə: –Mənim də beş nəvəm var, – dedi, – onlar bizə gələndə çox sevinirik, amma çıxıb gedəndə də çox sevinirik – zarafatından qalmırdı Sonra üzünü mənə tutdu: –Mütləq qonaqları evimizə apar, – dedi, Borisə baxdı – doğrudur, indi evimiz bomboşdur. Bilirsiz də Rəsul Mərdəkandadır, odur ki, evdə heç kəs yoxdur... Bu sözləri söylədiyi dəqiqələrdə onun bomboş, kimsəsiz, bağlı saydığı evin çöl qapıları taybatay açıqdı – yüzlərlə adam gəlib-gedirdi. Boris böyük ustalıqla və peşəkar məharətlə anama xəstəliyinin xüsusiyyətləri haqqında danışmağa başladı: qorxulu bir şey yoxdur, ancaq səbir, təmkin lazımdır, gərək dözsün, tab gətirsin, halı çox yavaş-yavaş yaxşılaşacaq. Bir az yaxşılaşan kimi, Moskvaya gəlsin. Ya da bəlkə o özü, Boris, bir müddətdən sonra yenə Bakıya gəldi – müalicənin gedişnnə nəzarət etməkdən ötrü. Anam: –Mayda gəlin, – dedi. – Bakının mayı qiyamət olur. – Maya çıxacaqdımı? Bir ay, bircə ay qalıb – bu fikir başıma mismar kimi çəkiclə vurulurdu, deşirdi beynimi. Həkimlər ayağa durdular. Vidalaşmağa başladılar. –Mən də onlarla gedirəm, – dedim. –Yaxşı, – dedi anam. – Götür bu meyvələri də Rəsula apar. Xəstəxananın çöl qapısında həkimlərlə görüşdüm. Onları Abbas müşayiət edəcək, axşam Moskvaya ötürəcəkdi, mən isə atamgilə, yas yerinə qayıtmalıydım. Boris əlini mənə uzatdı, nə isə deyirdi, mətanət haqqında, dözüm haqqında, həyatın sınaqları haqqında, nə isə ilıq, məhrəm sözlər deyirdi, amma mən o sözləri adda-budda
157 qavrayırdım. Borislə güman ki, son görüşümüz idi, əbədi ayrılırdıq; yalnız bir-birimizlə deyil, 71-ci ilin xatirələriylə də vidalaşırdıq – Kaşir şosesinin sazaqlı ala-toranlığı, o günlərin xoşbəxt sonluqla nəticələnmiş nigarançılığı, Borisin Tbilisidəki toyu, anamın xəstəxana şerləri – bütün bunlarla vidalaşırdım... Elə oradaca Abbasla qərara gəldik ki, qızlara və ümumiyyətlə, heç kəsə bir şey deməyək, həkimlərə də tapşırdıq ki, deməsinlər. Əsl həqiqəti ailədə yalnız ikimiz bilək – mən və Abbas. Abbas bir şey də dedi: –Qoy bundan sonra yanında ancaq Fidanla Təranə qalsınlar. Nigar xalayla mümkün qədər çox ola bilsinlər...
Assosiasiyaların – anımların gərginləşməsi, kəskinləşməsi, ürüyüb-artması, hər şeyi, hər yanı, bütün aləmi bürüməsi qəlbin qeyri-adi hallarıyla bağlıdır – biz sevəndə, qəlbimizdə məhəbbət oyananda və ağır dərdə düçar olanda, dözülməz iztirablar içində çırpınanda – bütün dünya yaddaşımızın anımlar toruna düşür – hər kücə, hər ev, hər sifət, hər qoxu, söz, hər rəng, hər meh qarmağa ilişmiş kimi nə qədər yaddaş yükünü, hafizə qatma-qarışığını içərimizə doldurur. Sevərkən bütün aləm sənə sevgini, sevgilini andırırsa, ağrıyarkən də həyatın hər anı, bəliri ağrılarını yada salır. Həkimlərdən ayrılıb xəstəxanadan atamgilin evinəcən, Kitab passajınacan piyada gəldim və hər küçə, hər tin, ötən hər maşın, keçib-gedənlərin sifətindəki hər ifadə, qulağıma dəyən hər söhbət qırığı atamla, anamla bağlı anımları oyadırdı... Vaqif kücəsiylə düşürdüm, ömrümün on ilini bu kücədə, 30 nömrəli evdə yaşamışdım; bu mənzilimizə necə də tez-tez qonaq gələrdilər atamla anam. Hər gəlişləri, bizdə dedikləri hər söz, oturuşları, duruşları, əyin-başları – hər şey, hər şey bircə- bircə gözlərimin qarşısından keçirdi... Kommunist küçəsiylə gedirdim, bax, burda, Sabir bağının yerində haçansa bir bina varmış və bu binada haçansa "Maarif evi" yerləşirmiş və haçansa məhz bu binada ilk dəfə Rəsul
158 Rzayla Nigar Rəfibəyli bir-birləriylə tanış olmuşlar. Kommunist küçəsiylə aşağı enirəm, Nizami muzeyinin yanından keçirəm, muzeyin içində onların kitabları qoyulub, şəkilləri asılıb və haçansa mən də düz bir il bu muzeydə işləmişəm və yadımdadır ki, bir dəfə atam... Xəstəxanadan onların "Kitablar üstündəki evlərinə"cən olan bu 25-30 dəqiqəlik yolu keçərkən nə hisslər keçirir, nələr düşünür, nələri anırdım – yəqin ki, bu barədə beş-on cildlik kitab yaza bilərdim. Amma belə kitab mənim özüm barəsində kitab olardı – mənim hisslərim, düşüncələrim, İçəri dünyam haqqında... Mən isə indi özüm haqqında yazmıram, onlar haqqında yazıram. Nə oldu, nə dedilər? – Evə girən kimi hamı üstümə bu sualla cumur. Səbrsizlik də var bu sualda, ümid də. Ağır itkidən sonra xoş müjdəli xəbərin həsrəti, intizarı da. Bəlkə də aldanmaq ehtiyacı, şirin yalanda təsəlli tapmaq istəyi... – Vəziyyəti ümidsiz deyil, – deyirəm, həm də elə qəti, möhkəm deyirəm ki, az qala özüm də dediyimə inanasıyam. – Hələ qəti bir şey deyə bilmirlər, amma fikirləri budur ki, ardıcıl müalicə olunsa, Moskvadan göndərəcəkləri təzə dərmanları versək, hər halda ümid var, Dörd günün göz yaşlarından şişib qızarmış gözlərdə bir işıq, güman qığılcımı görürəm. Başqasına ümid sədəqə verirsənsə, ümiddən sənin özünə bir pay düşürmü? Kim bilir...
159 itib-bata bilər, mən isə onu xeyli zəhmətlə tərtib etmişəm. Sənə zəhmət olmasın deyə burada yazdırıb düzəltdim. 2. Kitabda üç şer –"Durna", "Vosemğ pətnadnadüatğ", "Svadğba" – şerlərinin tərcüməsi iki variantda verilib. Kitabın redaktoru hansı tərcüməni yaxşı hesab eləsə, kitabda o qalsın. 3. Kitabın həcmi 2.300 misradır, əgər çox olsa, köhnə şerlərdən bir sırasını çıxarmaq olar. Anarım, bilmirəm belə bir işlə məşğul olmağa sənin vaxtın olacaqmı? Hər halda, xahiş edirəm bu iş üçün də bir az vaxt ayırasan. Və nəşriyyatın cavabını mənə yetirəsən. Sizə nə lazım olsa yazın, göndərim. Zemfiraya salam söylə. Məktub yazın, unutmayın. Öpürəm. Məktubu makinada yaz. Anan. 22 noyabr, 1963–cü il, Bakı"
bağrıma basır, bərk–bərk öpürəm. 26 il əvvəl sən yox idin, mən tək və kimsəsiz idim. Sonra sən dünyaya gəldin, təsəvvür edə bilməyəcəyin qədər sevinc gətirdin, ümid və məna gətirdin, sağ ol, oğlum, dostum və yoldaşım. Bu lirik girişdən sonra proza hissəsinə keçirəm, əgər bu aşağıdakı şeri–meri oxusan, mənim mənəvi həyatım haqqında səndə müəyyən bir təsəvvür yaranar: Dolma büksəm yaxşıdır, Çay töksəm yaxşıdır, Şer yazsam yaxşıdır, Bozbaş assam yaxşıdır. Çayı Təranə tökər, Dolmanı Fidan bukər, Şeri Rəsul yazar– Nigara qalır bazar! Görürsən ki, nə zəngin yaradıcılıq işləri ilə məşğulam. Nə isə, bu gün sənin 8 Mart təbrik məktubunu aldıq, evin qadınları 160 adından sənə təşəkkür edirəm. Rəsul hələ Kiyevdədir. Mən bir sıra şerlər yazmışan, "Azərbaycan"ın iyun nömrəsinə vermək fikrindəyəm. Əgər imkan tapsam, apreldə bəlkə gələ bildim. Sənin üçün çox darıxıram. Bakıda qış bu il uzandı, soyuq bizi lap təngə gətirib. Hamı, qohum-əqraba sağ-salamatdır. Araz (A.Dadaşzadə–A.) arabir telefon edir. Mən keçən illərə nisbətən bu il ürək cəhətdən pis deyiləm. Hələlik özümü yaxşı hiss edirəm. Bəlkə bu ona görədir ki, evdə işim çoxdur, heç özümə fikir verməyə vaxtım qalmır. Anarım, hərənin dünyada bir ehtirası var, mənimki yalnız əməkdir, çox kiçik yaşlarımdan zəhmətə öyrəndiyim üçün işsiz dayana bilmirəm. Ömrümün bir hissəsi yazı masasının arxasında qalın-qalın kitabların tərcüməsi, ya mütaliəsi ilə keçib, zalım ürək vəfasız çıxdıqdan sonra isə mən mətbəxə, piltə başına keçmişəm. Mən havayı çörək yeməmişəm. Əgər paltar təknəsinin arxasında, piltə başında, yaxud yazı stolumun arxasında ölsəm, özümü ən xoşbəxt adam hesab edərdim. Bu günə qədər heç kəsə yük olmamışam, bu gündən sonra da olmaq istəmirəm. Bu sözlərimin səmimi olduğuna inan. Bilmirəm bunları sənə nə münasibətilə yazıram, ancaq üzündəki istehzalı təbəssümü görürəm. Əgər yersiz söhbətdirsə, bağışla. Zemfiraya çoxlu salam. Öpürəm bərk-bərk. Anan. (10 mart. 1964-cü il. Bakı") Bilmirəm və yəqin ki, ömrümün axırınacan da bilməyəcəm – atamın ölümünü yüz gün anamdan gizlətməklə düzmü hərəkət etmişik, səhvmi? Bu itkidən xəbərdarlıq anama nə verəcəkdi? Müsibət, dərd, matəm, göz yaşları – özü də evdə yox, rəsmi binada, xəstəxanada, yad divarlar arasında, özgə adamlarla bir damın altında çəkməliydi bu dərdini, ələmini... Evə buraxmayacaqdılar, heç qəbir üstünə getməyə də qoymayacaqdılar həkimlər. 161 Ancaq o biri tərəfi də var axı: üç aydı ağır xəstə yatır, necə olub ki, Rəsul bir dəfə də imkan tapıb ona baş çəkməyib, Rəsul ki bu səbrin yiyəsi deyil – bircə bu nisgilini özüylə qəbrə aparmazdı anam. Əgər bilsəydi... Bilmədi. Nisgili ürəyində qaldı. Ömrü boyu hamıdan gizli saxladığı bütün başqa nisgilləri kimi bu dərdini də pünhan saxladı. Heç kəslə bölüşmədi. Könlün yenə min dərdinə bir çarə tapılmaz Bir dərdimi ərz eyləyən ol yarə tapılmaz. Axşam qızaran göylərə endikdə qaranlıq Könlüm evini yandıran odlarə tapılmaz. Aşiqlərə sordum dedilər: ey qəmi-pünhan, Gizlin yaradan ağrısı çox yarə tapılmaz. Sonralar mən bu sözlərin acı və böyük həqiqətini öz təcrübəmlə öz qəlbimdə duydum. Doğrudan da, "gizlin yaradan ağrısı çox yarə tapılmaz"mış... Aprelin 1-də: – hələ Nigara deməyək, dəfnə qədər gözləyək; – dedik. Sonra: – Gözləyək, görək moskvalı həkimlər nə məsləhət bilir, – dedik. Daha sonra: – Rəsulun qırxını gözləyək, – dedik, – qoy Nigarın da halı bir az babatlaşsın, – dedik. Günü günə sata-sata həqiqəti ona açmaq saatını yubatdıq, uzatdıq. Axı, heç birimiz öz-özüylə təkbətək daxili söhbətdə belə etiraf etmək istəmirdik ki, anamın halı bir daha babatlaşmayacaq, o, ölüm yatağından heç vaxt durmayacaq... Aprel və may aylarında xəstəliyi zahirən çox da şiddətli deyildi və mənə elə gəlirdi ki, bildiyim amansız hökmü bacılarım bilmir, odur ki,"gözləyək halı bir az babatlaşsın" deyəndə bu təklifdə hər halda bütün başqalarıyçün bir aldanış yox idi. Amma mən bilirdim axı – bir ay qalıb, cəmi-cümlətanı bir ay, üç gün az, beş gün çox, ancaq hər halda bir ay, bircə ay... Və bu bircə ayı, ömrünün son ayını, onsuz da ağır xəstəliklə çarpışmada keçən bu son ayı – vay xəbərilə cəhənnəm əzabına 162 çevirmək olardımı? Mənə elə gəlir ki, həqiqəti anamdan gizlətməklə biz hər halda, düzgün hərəkət etmişdik... Əgər tale onların hər hansı birini bizim vəziyyətimizə salsaydı, bizim qarşımızda duran məsələni qarşısına qoysaydı, onların özləri də məhz bizim kimi hərəkət etmiş olardı – buna əminəm. Biz düzgün hərəkət eləmişdik. Mərhəmətli, şəfqətli hərəkət idi bu. Həqiqəti açsaydıq, nəinki bu bir ay anamçün dəhşətli iztirablar içində keçərdi, bəlkə heç o qalan qısa ömür möhlətini də yarımçıq başa vurardı. Onsuz da az qalmış günlərinin sayı bir xeyli də azalardı. Biz düzgün hərəkət eləmişdik. İnsaflı qərara gəlmişdik. Amma… "Amma hər halda... hər halda... hər halda...". Anamın müsibəti mənim aləmimdə atamın ömür sonuna nisbətən daha faciəvidir. Atam uzun illərin xəstəsiydi, həyatının çırağı hər mehdən titrəyən zəif alov dilimi kimi xəfif- xəfif şölələnirdi, bu od, bu işıq hər an keçə bilərdi. Amma bu keçmənin – bu keçinmənin qəti, amansız vaxt möhləti, dəqiq təqvim mənzili yox idi. Hər an – bu həm sabah, həm bir ay sonra, amma həm də bir il, beş il sonra deməkdi... Əcəlin hədəf seçmə oyunları da çox dolaşıqdır, izahsızdır, atam beşmi – onmu il artıq yaşasaydı, nə biləsən, kim kimi dəfn edəcəkdi – mən onu, omu məni. Xəstəlik atamı ölümə məhkum etmişdi, amma bu edamın günü, saatı, icra vaxtı təyin olunmamışdı – rəmzi ömür pasportu müddətsiz idi... Anamın ömür möhləti isə qəti və dəqiq bildirilmişdi – bir ay. Bircə ay. Üç gün çox, beş gün az – amma bir ay, bircə ay... Bundan ağır da müsibət olar? – Biləsən ki, bir ayın ərzində mütləq, hökmən, qaçılmaz və dəyişməz bir surətdə ən əziz adamını itirəcəksən və bu itkinin qarşısını heç nəylə almaq iqtidarında deyilsən. Əlindən heç nə gəlmir, heç nə sənin
163 ixtiyarında deyil. Gücsüzsən fələyin rəftarına qarşı. Ölüm hökmü-əfvsiz, bəraətsizdir. Labüddür. ...Edama məhkum olunmuşun gündəlik qorxusunu mən indi tam aydınlığıyla dərk edirəm. Bax, hökm yəqin bu gecə icra olunacaq, ya sabah, ya birisi gün, amma mütləq gecə vaxtı… Belə də oldu. Gecə... Səhər – ümid deməkdir. Atam gündüzün günorta çağı keçindisədə, gündüzlər, anam sarıdan nədənsə, nigaran qalmırdım hardansa ürəyimə damımşdı ki, dünyayla mütləq gecə vidalaşacaq... Yuxuda…
Yuxuda dünyayla vidalaşırdım, Dünya gözəl idi, ayrılmaq çətin. Deyirlər yaxşıdır qocalıb ölmək Belədir qanunu kor təbiətin. Dunyadan ayrılmaq çətindir, gülüm, Tez də gəlsə, gec də aparsa ölüm... Müxtəlif yerlərdən, müxtəlif şəxslərdən, tanıdığım və tanımadığım adamlardan çoxlu məktublar, teleqramlar alırdıq. Onlardan bir neçəsini burda vermək istəyirəm. "Əziz Anar müəllim! Bu günlər bütün ədəbi içtimaiyyət, tamam Azərbaycan və Sizin kimi biz də kədərliyik. Rəsul Rza ölümü təkcə ədəbiyyatımızda yox, bütün mənəviyyatımızda heç zaman dolmayacaq bir boşluq yaratdı. Ölüm – yox, bu ona yaraşmır – Rəsul müəllim cild-cild əsərlərdə, ürəklərdə yaşayır və yaşayacaq. Rəsul Rza təkcə Azərbaycan sovet ədəbiyyatının deyil, bütün Şərq ədəbiyyatının sərkərdələrindəndir. Onun haqqında yazmaq mənim kimi azsavadlı adamın işi deyil. Ancaq ürək, məhəbbət Rəsul Rza haqqında elə xoş sözlər deyir ki, o söz, görünür, heç bir dildə hələ yoxdur, bəlkə də heç olmayacaq. Mən Rəsul müəllimin səsi yazılmış qrammofon valı əldə etmişəm. Anam onu qırxına qədər hər gün dinləməyi xahiş etmişdir. Anam ancaq latın hərfləri tanısa da, Rəsul Rza şerlərini ya əzbər, ya məzmununu, çox əksərini bilir. Rəsul Rza, 164 sözün əsl mənasında, Azərbaycan ədəbiyyatının ağır yüklü qatarı, əzəmətli Qoşqarıdır. Sizə nə deyim? Əgər imkan tapa bilsəniz, mənə məktub yazmağı və şairin kiçik də olsa, bir əlyazmasını göndərməyi Sizdən xahiş edirəm. Sizə, ailənizə, şəxsən Ananıza təskinlik və uzun ömür arzulayıram. Hörmətlə Tapdıq Alxanov. Laçın rayonu, Qorçu kəndi 10.01.81" "Hörmətli Anar Rəsul oğlu! Atanızın, gözəl sovet şairinin, Azərbaycanın nəğməkarının vəfatı münasibətilə mənim ən səmimi başsağlığımı qəbul edin. Sizin atanızla 30-cu illərdə Bakıda, Azərkinonun kino- fabrikində işlədiyim zaman, sonralar isə Moskvada görüşmüşdüm və onun haqqında bir ədib və insan kimi ən xoş xatirələrim var. Mərhum şairin kədərlənmiş oxucusu və həmyaşı adından bütün ailənizə dostluq salamları göndərirəm. Aleksandr Kron, 11.05.81 Moskva"
çaya bənzər. Rəsul qəlbi susdu. Rəsul nəğməsinin ömrü torpağımızın ömrü qədərdir. O, bir vulkan dağı kimi yaratdıqlarını torpağın üzərinə səpələyib öz qəlbinin odunu torpağın dərinliklərinə çəkdi. Rəsulun itkisi əvəzedilməzdir. Təsəlli isə onun sənətinin əbədiliyindədir. Sənə, bütün ailənizə, Rəsul sənətini sevərlərin hamısına başsağlığı verirəm. Rəsul şəxsiyyətinə, Rəsul sənətinə dərin hörmətlə baş əyən Məmməd Araz".
Salamlar. 165 Bu gün Abbas Zamanov bəydən almış olduğum bir məktub bizi ələm və kədərə qərq etdi. Babanız Rəsul Rza bəyin vəfatı xəbəri bizləri də çox üzdü, kədərləndirdi. Başınız sağ olsun. Tanrı mərhuma qəni-qəni rəhmət eyləsin. Sizlərə başsağlığı və səbrlər dilər, acınızı paylaşarız. Ən dərin hörmətlərimlə, əfəndim. Əli Yavuz Akpinar. Ərzirum, Türkiyə, 17.IV.1981".
Bir neçə gündür ki, mərhum xalq şairimiz Rəsul Rzanın I-II cildlərini oxuyuram... Oxuyuram... Düşünürəm... Rəsul Rzanı ilk dəfə Naxçıvanda X sinifdə oxuyanda yaxından görmüşəm. Şerini dinləmişəm. Ah, əsl şair ürəyi necə də yanımlı, duyumlu imiş... ...Həmişə mərd, öz səsləri və taleləri olan sənətkarları canım qədər sevmişəm. Divarda daş ayna, Ordan baxır mənə, Məryəm oğlu, gözləri dolu Ancaq, nə arxasında qanlı çarmıx, nə başında tikanlı çələngi var. Sağ olun, istəkli şairimiz, ruhunuz şad olsun! Mirzə Cəlil sayağı: "Allah sizə rəhmət eyləsin!". ...İnana bilmirəm, inanmaq istəmirəm ki, sənətkar köçüb dünyadan... İnsanlara bağlı olan bir ürəyi ayırmaq olarmı könüllərdən? ...İnsan ömrü... İnsan taleyi... Dinləyirəm qədim "Segah"ımızı. "Ana" mahnısını... Unudulmaz Mirzə Cəlilin "Anamın kitabı"nı və Rəsul Rzanın "Anamın kitabı" şerini... Dağ da ağlayarmış acı-acı, dəli hönkürtülərlə... 166 Təsəllini onda tapırıq kı, nə yaxşı Mirzə Cəlil var. Rəsul Rza var! Eşq olsun xalqa bağlı sənətkarlara! Ümidimiz, inamımız, bu günümüz, sabahımız onlardır! Hörmətli–yazıçımız Anar, Sizin ən ağır göynərtili günlərinizdə mən Sizə dostum dedim. Yəqin ki, məni haqlı sayarsınız. Rəsul Rza həmişə qəlbimizdə, ürəyimizdədir! Acı, göynərtili kədərlə oxucu dostunuz, ədəbiyyata sədaqətli oxucunuz. Musa Quliyev 27.04.81. Axşam saat 1100. Küləkli bir gün Naxçıvan MSSR. Babək r-nu Böyükdüz kəndi".
Sirdaşınız Rəsul Rzanın ölümündən böyük bir hüznlə çox gec xəbər tutduq. Əziz Nigar xanım, mənim səmimi başsağlığımı qəbul edin. Toxtayın, həyat və poeziya sizdən hələ xeyli güc və igidlik tələb edəcək. Sizin Zülfiyyə, Daşkənd". Uzaq Daşkənddə özbək şairəsi Zülfiyyə xanım Rəsul Rzanın vəfat etdiyini eşitmişdi. Bakıda Azərbaycan şairəsi Nigar xanım ömür yoldaşını itirdiyindən xəbərsizdi. Bir həftədən sonra mən işə çıxdım. Kinostudiyada çox ağır bir işə başlamışdıq. – Mərkəzi televiziyanın sifarişiylə iki seriyalı "Üzeyir Hacıbəyov" filmi çəkməliydik. Ssenarisini mən yazmışdım, rejissoru da özüm idim. Rejissor ssenarisi təsdiq olunmuşdu, aktyor sınaqları keçirilmişdi, dekorasiyalar tikilirdi. Bir sözlə, hazırlıq dövrü gedirdi, çəkilişə başlamaq vaxtı yaxınlaşırdı. Bilirdim ki, indi mənim yeganə xilasım bu işdir, nə ailə, qohumlar, dostlar, nə yazı masam məni tənhalığın qırılmaz tilsimindən qurtarmağa qadir deyildilər. Yalnız film çəkilişinin dolaşıq aləmi, hər saat qarşıya çıxan müxtəlif təşkilati, inzibati,
167 istehsalat problemləri – kino dünyasının ipə-sapa yatmayan qarma-qarışıqlığı adamın fikrini yayındıra bilərdi. Yalnız bu əvvəli-axırı bilinməyən iş prosesi günlərimi limhəlim doldurar, ayrı hisslərə, ayrı düşüncələrə, adamı içindən gəmirən xatirələrə yer qalmazdı, məni öz–özümlə bir an belə təkbətək qoymazdı. Doğrudan da, günlərimi beləcə – ağzınacan, dibinəcən doldururdum. Ancaq gündüzlərin axşamları vardı axı... Axşamlardan sonra isə gecələr gəlirdi... ..və tamam başqa bir həyat başlayır. Gecə həyatı. Gecənin həyatı. Yuxusuzluq saatları var bu həyatda. Amma bərk yorulduğum gündüzlərin yuxulu gecələri də var. Yuxu gecələri. Yuxulu gecələr. Gecə yuxuları... və bu yuxularda – hər şey ayrı cürdür. Atamın vəfatından sonra mənə deyirdilər ki, indi hər gecə yuxuna girəcək, tez-tez səninlə uzun-uzadı söhbətlər edəcək. Amma vəfatı günündən qırxınacan yalnız üçcə dəfə görmüşdüm onu – axır illərində mənim evimə də belə nadir- nadir qonaq gəlirdi – ayda bir, ya iki dəfə. Birinci dəfə onu yuxuda görəndə öz evlərinin pilləkənləriylə qalxırdı – üzündə də mənə bu qədər tanış olan bir ifadə vardı – müdrik bir yorğunluq, dünyaya dalğın kədərlə baxan gözlər. Anam da – yuxuda hər ikisi sağdı – anam da onunladır. Yuxuda da düşünürəm ki, indicə pilləkənləri qalxıb evlərinə girəcəklər, evlərində yas nişanələrini görəcəklər, evi tələsik səliqəyə salmaq lazımdır ki, hüzr əlamətləri qalmasın. Tezcə evi əvvəlki, həmişəki halına salırıq, amma vaxtımız çatmır, atamın kabinetini yığışdıra bilmirik. Qorxuruq ki, indicə bizi sorğu-suala tutacaq: "Niyə otağımın qapısı bağlıdır, qabağına niyə divan qoymusunuz?" Qorxuruq ki, divanı kənara çəkib kabinetinin qapısını açacaq, içəri girəcək və orada – öz sifətindən çıxarılmış maskasını görəcək. Bir müddət sonra atamı ikinci dəfə yuxuda gördüm. "Üzeyir
168 Hacıbəyov" filmini çəkməli olan əvvəlki operator atamın dəfn mərasimini də lentə almışdı. Bir gün studiyada bu materialı mənə göstərdi – o məşum günü sanki yenidən yaşadım: filarmoniya, matəm yolu, mitinq və tabutun içində atam – yüngül meh saçlarını tərpədir… Həmin gecə bütün bunları yuxuda gördüm, amma yuxuda bunların hamısı yalnız bir dolaşıqlıq, bir səhv idi. O, tabuta qoyulmuşdusa da, ölü deyildi, diriydi və bütün bu dəfn-filan da bir anlaşılmazlıq, vahiməli yuxuydu. Məni qara basırdı, indicə oyanacaqdım, duracaqdım, silkinib yuxudan çıxacaqdım və atamı sapsağlam, salamat görəcəkdim... Oyanarkənsə onu yenidən itirirdim. Üçüncü dəfə atamı may ayında, qırxı ərəfəsində gördüm. İlk dəfə mənimlə danışdı, sualıma cavab verdi. –Necəsən? – deyə xəbər aldım. –Necə olacam? – deyə küskün-küskün dilləndi. – Sənsizəm də.
Gündüz Üzeyir Hacıbəyovla bağlı xronikaya baxmışdım. Üzeyir bəyin tabutu yanında fəxri qaravulda atamı da görmüşdüm, onu da bilirdim ki, Üzeyirin tabutu başında Bülbül "Sənsiz" oxuyub. Bütün bu anımlardan, təəssüratlardan, ağrılardan, fikirlərdən, hisslərdən, kədərli obrazlardan yuxu qəribə bir süjet, tükürpədən bir dialoq qurub İçəri dünyamda mənə nümayiş etdirirdi. –Necəsən? –Necə olacam? Sənsizəm də... Kinoyla yuxular nə qədər yaxındır bir-birinə. Bütün sənətlərdən yuxuya ən yaxın kino, xüsusilə də müasir kinodur: Əyani, görümlü obrazların pərakəndəliyi, montaj kəsiklərinin ardıcılsızlığı, pərən-pərən düşmüş anımların qəribə düzümü, bir də qeyri-adi işıq, işıqlanma… Niyə biz vahiməli yuxulardan bu qədər sarsılırıq; axı, çox vaxt ən adi bir mənzərə görürük – küçədir, bomboş şəhər
169 küçəsi, biz də tək-tənha, bu adamsız küçəylə addımlayırıq. Bəs ətimizi ürpərdən, bizi xoflandıran nədir bu mənzərədə? Küçənin işığı, bəli məhz işığı. Zülmət kimi zülmət deyil, ay işığı kimi ay işığı deyil, gecə kimi gecə deyil. Nə qəribə rəngi var bu işığın. Dünyanın, yer üzünün heç bir rənginə, heç bir işığına bənzəməz. Boz-mavi-kül rəngidir bu rəng. Küçə də bu rəngin işığıyla işıqlanıb. Soyuq bir işıqla. Ölüm rəngiylə. Budur bizi vahiməyə salan. Bəzən elə yuxudaca mənə elə gəlir ki, bu, başqa bir aləmin, "O dünyanın" işığıdır, şüurumuza süzülür, İçəri dünyamıza "ölülər dünyasının" rəngini çiləyir. Kino və yuxu. Gözlərimizi yumuruq – zülmət dünyasına qərq olur, rəngli- rəngsiz yuxular görürük. Göz-gözü görməyən qaranlıq bir salona daxil oluruq, ekrana baxır, rəngli-rəngsiz filmlər görürük... Bu günlərdə qorxduğum şeylərdən biri də musiqidir. Neçə anımın açarı musiqidədir. Bir nəva, zümzümə, melodiya qırığı qarmaq kimi ömrün neçə ötən gününü dartıb çıxarda bilər, qəlbinə, beyninə, yaddaşına pərçim edər... Musiqidən qorxurdum bu günlər. Yaxın adamlarınla qırx ildən artıq bərabər ömür sürmüsənsə, dünyanın bütün melodiyaları, bütün təranələri sənə onların müəyyən bir məqamını, ilini, gününü, saatını xatırladacaq, yaxın adamlarla birgə sürülən ömür – anımların toplanması, çoxalması, bütün aləmi əhatə etməsidir. Küçələr, evlər, kitablar, adamlar, sözlər, səslər – hər şey, hər şey anımlar oyadır, keçmişin anımları isə ikiqat təsirli, yandırıcı, göynəkli olur – ötən günlər – yaxşısı da, pisi də – yaddaşda yalnız titrək bir həsrət yaradır. İndi dünyada hər şey mənimçün xatirələr zəncirinin həlqələri – olarlı günlərimin anımlarıdır. Musiqi bu günlərdə yalnız anımlar oyatmırdı, həm də əsəbiliyimə, hövsələsizliyimə səbəb olurdu. Küçədə əlimi qaldırıb maşın saxlayırdım, xəstəxanaya anamın yanına, ya
170 atamın qəbri üstünə gedirdim. Sürücünün mənim halımdan nə xəbəri var, radiosunu qurub, şux bir mahnı səsləndirir... Mənə isə elə gəlir ki, mahnı məhz mənim əsəblərimi qıcıqlandırmaq üçün qəsdən bu dərəcədə şit yaradılıb. Açıq pəncərələrdən rəqs musiqisi eşidirəm – mənə elə gəlir ki, qayğısız həyat mənim hisslərimi təhqir edir, içəri dünyamı laqeydliyi, biganəliyi ilə tapdamaq istəyir. Amma budur bax, kinostudiyaya gəlirəm, çəkilişlə əlaqədar yüz cür məsələ çıxır; mən isə bir neçə dəqiqəlik, bir neçə nəfəslik fasilə düzəldirəm özümə – rejissor otağıma çəkilirəm, qapıları kip bağlayıram, guya ki, musiqiyə qulaq asıb qeydlər edəcəm, ariyaların uzunluq – qısalıq metrajının haqq-hesabını çəkəcəm, bir sözlə, film üçün musiqiylə işləyəcəm. Əslində isə işləyib eləmirəm, haqq-hesab fikrində də deyiləm. Musiqi qururam, amma onunla işləmək üçün yox. Elə beləcə oturub musiqiyə qulaq asıram. Üzeyir musiqisinə. Sanki üstünü duman almış uca bir dağ başında büllur bulağa qapanıram. Bəlkə də bu bənzətmələr köhnədir, çeynənmişdir. Amma mənim, doğrudan da, o anlarda duyduqlarımı ən dəqiq şəkildə ifadə etmək üçün başqa təşbehlər tapa bilmirəm. Hardan gəldi başıma bu fikir? Bilmirəm. Amma hər halda bir gün xəstəxanaya, anamın yanına gələndə atamın son şerlərini də gətirdim və oxumağa başladım. Anam, əlbəttə, bu şerlərin Rəsulun son əsərləri olduğunu, ölümündən sonra çapa verildiyini bilmirdi. Onunçün bu şerlər Rəsulun diriliyinin, təzə şerlər bitirdiyinin yeni bir təsdiqi idi. Ən qəribəsi odur ki, bu yalnız anam üçün deyil, mənim özümçün də beləydi. Ölümündən 15 gün sonra atam yenə də bizimlə danışır, təzə yazılarını həmişə olduğu kimi ailə müzakirəsinə verir, sanki bizdən flkir, rəy gözləyirdi. Kimə deyəcəydik fikrimizi, kiminlə bölüşəcəydik rəyimizi? Bir müddət sonra bu şerlər "Azərbaycan"da dərc olunacaqdı və Rəsul Rzanın son şerləri minlərlə oxucuya çatacaqdı. Şairin şerləri çıxdıqca, oxunduqca, səsləndikcə, diri qaldıqca
171 o özü də yaşayır. Və hər təzə tapılmış, yeni aşkar olunmuş, bunacan naməlum qalıb indi üzə çıxmış şeriylə mərhum şair sanki dirilir, oyanır, canlıların arasına qayıdır, onlara hələ onların eşitmədikləri sözünü deyir. Bütün iradəmi toplayıb anama şer oxuyuram. Atamın son şerləridir bunlar. Yəqin ki, anamın da həyatda dinlədiyi son şerləridir. Səhərlərim açılır, –Könlüm açılmır nədən! Nəfəs alıb verdikcə Ömürdür keçib gedən. Sarı–sarı yarpaqlar budaqlarda titrəşir Onları yavaş–yavaş Yuyur yağış–mürdəşir. Bacılarım bunu biləndə məni danlamağa başladılar: "Öz– özünü niyə çarmıxa çəkirsən axı?" Bəs məgər indi, bax, elə indi, bu yazımı yazarkən, bu yazının içində yaşayarkən mən eyniylə həmin cür hərəkət etmirəmmi – özümü çarmıxa çəkmirəmmi? Şübhələr içimi gəmirir – bu yazımın mənası, qayəsi nədir? Ağır, acı günlərimizin müfəssəl təsviri – dərdin dadını, təmini damağında saxlamaq istəyindən doğur bəlkə? Kim bilir. Bəlkə də belədir. Gecələr şübhələrin təzyiqi lap dözülməz olur. Yuxu, yarımyuxu, oyaqlıq bir-birinə sarmaşır, bir-birinə qovuşur, bulaşıb qarışır, onların sərhədləri solub, silinib itir və özün də aydın dərk edə bilmirsən oyaqmısan, yuxulumu – özün-özünü məhşər ayağına çəkirsən: dərdi əzizləmək, bəsləmək, nazlandırmaq, dərdi bəzəməkdir sənin bu yazın, vəssalam. Bilirəm, həyatında itkilərin də olub, ağrıların, həsrətlərin, peşmanlığın da. Amma bunların heç biri həqiqi böyük dərd deyilmiş. İndi bəxtinə əsl dərd düşüb – başqalarının bəxtinə səadət düşən kimi. 172 ... və sən də bu dərdi, bu müsibəti içində saxlamaq, dibinəcən yaşamaq, dərk etmək, anlamaq, araşdırmaq istəyirsən... Axı dərd həyatın ən böyük, əzəli gerçəkliklərindəndir və onu bütün dərinliyiylə, çalarlarıyla duymadan, mənimsəmədən, içəridən yaşamadan –"insana vaqifəm", "dünyayla tanışam", "hətta özümə bələdəm" – deməyə də haqqımız yoxdur. Əgər belədirsə, sənin bu araşdırmaların, öyrənmələrin əxlaqa, vicdana nə dərəcədə uyğundur? Qələmini qırmaq, yazdıqlarını yandırmaq, o günlərin təfərrüatını beynindən, yaddaşından silib atmaq daha namuslu iş deyilmi? Yuxudadırmı bu suallar, oyaqlıqdadırmı? Bəs cavabı hardan doğur – yuxumun qaranlıq üfüqündənmi, oyaq şüurun dolaşıq lağımlarından, çıxışsız labirintlərindənmi? – Yox, – deyirəm, – qələmi sındırmaq, yazdıqlarımı yandırmaq namərdlik olardı. Yaddaşdan qaçmaq – qorxaqlıq, acizlikdir. Yaddaşda saxladıqlarını kağızda həkk etməmək də xəyanətdir. Onlara xəyanətdir. Onların həyatları sənə məxsus olmadıqları kimi, ölümləri də tək sənin deyil. Onların ömürləri, yaradıcılıqları, şəxsiyyətləri kimi ölümləri də müasir mənəvi həyatımızın faktıdır və faktları bütün dəqiqliyiylə bilib, bildiyini gizlətmədən, ört-basdır etmədən, tərsinə çevirmədən dəftərə salmaq – mənim yalnız oğulluq borcum deyil, vətəndaşlıq vəzifəmdir. Amma axı kimin qarşısındadır bu borc, bu vəzifə? Əgər bütün mətləblər İçəri dünyamızda cəmlənibsə, deməli, bütün bildiklərim, gördüklərim, duyduqlarım da elə öz içimdə qalmalıdır, ordan axıb getməlidir-gözəgörünməz yeraltı çaylar kimi... Əgər bizim fərdi İçəri dünyamızın və insanlığın ümumi böyük dünyasının fövqündə nəsə, ya kimsə varsa – o zaman bu Kim, ya Nə – dünyanın altını da, üstünü də, insanın çölünü də, içini də hamıdan artıq, hər şeydən dəqiq bilir. Və mənim gördüklərimi, bildiklərimi də mənim özümdən yaxşı, özümdən səhih bilir. Çünki mənim bilə bilmədiklərimi də bilir, görə
173 bilmədiklərimi də görür. Mənə qədər olanlardan və məndən sonra olacaqlardan da xəbərdardır. Amma axı bir iş də var: bilmədiklərini bilməmək də bilməyin xüsusi bir şəklidir, səndən əvvəli və səndən sonranı görməmək – xüsusi bir görüm nöqtəsidir... Və odur ki, bu bilimsizlikdən doğan duyğuların, fikirlərin, qənaətlərin yerini heç bir hər şeydən agahlıq, hər sirrə vaqiflik verə bilmir. ...və mən yenə də yazımı davam etdirmək qərarına gəlirəm... Bir də ki... Bir də ki, bu yazı mənim elə dəruni ruhi ehtiyacımdan doğulur ki, onu bitirmədən, heç bir yaradıcılıq asudəliyi, təxəyyül azadlığı duya bilmərəm. Doğrudur, bu yazını işlədiyim vaxt ərzində fikrim, qələmim çox o yan-bu yana yayınıb, yolundan sapıb, hədəfdən çovuyub. Amma ayrı nə yazıramsa, nədən yazıramsa yazım – iki ildir mən yalnız bu kitabın içindəyəm. Daha doğrusu, bu dəftərin. Bu dəftər – kitab olacaqmı, olmayacaqmı, bilmirəm! Kim bilir! Hər halda mən onun içindəyəm. Mən onun içinə məhrəm olmuşam, isnişmişəm. Doğma evinin içini duymaq kimi bir hissdir bu hiss. Bütün başqa yazılar özgə yerlərə səfərlərindir, yad mehmanxana nömrələrində yaşadığın günlərdir. O məqamlar, o mənzillərdir ki, oradan bir gün mütləq geri qayıdacağına əminsən. Geri, yəni ora ki, orda səni doğma evin – doğma yazın, doğma kitabın gözləyir. Kitabın – sənin evindir. Mənim... evim – mənim kitabımdır. Ev-kitab. Kitab evi. Bir gənc şairin şerində atamgilin mənzilləri haqqında deyilir ki, Rəsul Rzayla Nigar Rəfibəyli kitabların üstündə yaşayırdılar. Doğrudan da, belədir – evləri Kitab passajının üstündə üçüncü mərtəbədə yerləşir. Qəribə anlayışdır Ev. İnsanlarsız, sakinlərsiz, canlı danışıqlar, nəfəslər, addım səsləri olmayan ev nədir? Dörd divar, tavan və döşəmə arasında boşluq...
174 Bununla belə həmin günlər onların onlarsız Evi – divarlar, qapılar, pəncərələr, tablolar, kitablar, stol, stullar – özləri- özlüyündə mənimçün ilıq, doğma, diri varlıqdılar. Bacılarım da deyirdilər ki, gün ərzində iş yerlərində, öz evlərində onları bu ev – atamla-anamın mənzili ahənrüba kimi çəkir, çağırır. Bir dəfə qəribə ifadə eşitdim. "Filankəs, çox yapışıqlı adamdır, üzündə bir "gəlbərisi" varU. Evin də gəlbərisi olurmuş. Min bağlı-bağlı anımlar var bu evdə – su kranının yaxşı bağlanmamasından tutmuş qarşı evin pəncərə pərdələrinəcən. Həyət tərəfdən qalxmış çinarın xışıltısından rəflərdəki kitablara kimi – uzaq illərimizin mütaliə aləminəcən... Onların əlləriylə yazılmış hər kiçik kağız parçasından tutmuş – altmış ili əhatə edən fotolara qədər... Onları tanıyan əşyalarla təmas bizimçün onların dostlarıyla ünsiyyət qədər vacibdir – son ayrılığımızın möhlətini, mənzilini uzaqlaşdıran yeganə vasitə indi budur. Ancaq bizi bu evə çağıran, çəkən, cəlb edən bir səbəb də var – qeyri-şüuru aldanışdır bu. Məsələ ondadır ki, onlar çox vədə bu evdə olmurdular əvvəllər tez-tez səfərlərə çıxırdılar, uzun müddət Göyçayda, Buzovnada, son illər isə Bakı və Mərdəkan xəstəxanalarında yaşayırdılar. Ev isə dururdu, kirimişcə onları gözləyirdi... …bir anlığa gerçəklikdən imtina edəndə, həqiqətdən yayınanda illüziya yaranır – adama elə gəlir ki, biz bura evi onların qayıtmasına hazırlamaq üçün toplaşmışıq – tozu silmək, sobanı qalamaq, çayniki piltənin üstünə qoymaq lazımdır. Onlar da bu saatca gələcəklər. İndicə, bax, indicə çaynik qaynayacaq, qapının zəngi çalınacaq... İndicə, indicə... Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|