Shavkat ergashevich omonov, xurram esonqulovich karabaev, sherzod baxramdjanovich gulyamov

1.4.
 
Pushti donatshalar. 
     Pushti  donatshalar  (atsne  rosatsea)-  angiopatiya,  neyro  endokrin  buzulishlar 
va  oshqozon-ichak  yo’li  faoliyatining  buzulishi  bilan  bog’liq  bo’lgan  burun  yog’ 
bezlarining surunkali yallig’anishi.  
Ba’zan kasallik rivojlanishiga yog’ bezlarida mavjud bo’lgan- demodex folliculoris 
kanasi  sabab  bo’ladi.  Bundan  tashqari  ko’p  miqdorda  spirt  ichimliklarni,  shir-
inliklarni istemol qilish, burunning sovuq urushi, oshqozon-ichak kasalliklari, im-
munitetni susayishi kabi omillar sabab bo’ladi.  
      Ko’p  hollarda  ayo’llarda  30  yoshdan  keyin  uchraydi,  kam  hollarda-  yoshroq 
davrda uchrab turadi.  
      Keyingi davrlarda pushti donatshalarni kelib chiqishiga sabab psixososial omil 
sabab bo’lishi mumkin deb qaralmoqda. 
      Dastlab  terida  qizil  tugunchalar  paydo  bo’ladim  tashqi  burun  tog’ay  qismida 
joylashgan teri osti qon tomirlari kengayadi (teleangiektaziya). Keyin terining bar-
cha qavatlarida yog’ bezlari, qon va limfa tomirlari kattalashadi. 
       Sokolovskiy  E.V  1998-yilda  pushti  donachalarni  og’rligiga  qarab  3  darajaga 
bo’lgan. 
 
Yengil-  papulopustulyoz  toshmalar  o’zgasmagan  holda  yuz  terisida  10            
tagacha bo’lishi, 
 
O’rta- papulopustulyoz toshmalarni 10 dan 40 tagacha bo’lishi, 

 
Og’ir-  papulopustulyoz  toshmalar  40  tadan  ko’p  bo’lib,  abssesslangan, 
flegmanoz yoki konglobal turlariga o’ygan bo’lishi 
      Davolash. Umumiy keltirib chiqargan sabablar (surunkali infeksiya o’choqlari, 
endokrin  kasalliklar,  immunodefisit  holatlar,  OIT  kasalliklari  va  hak)  bartaraf  et-
ishdan  boshlanadi.  Bunda  teri  mikroserkulyasiyasini  yaxshlovchi  moddalar  (ni-
kotinat  ksantinol,  eskuzan),  OIT  faoliyatini  yaxshilovchilar  (festal,  mezim  forte, 
xilak  forte,  bifidum-bakterin),  yallig’lanishga  qarshi  (metronidazole  bir  kunda  3 
mahal ichish, prednizolon kuniga 30 mg dan 2 hafta davomida) dori vositalari ish-
latiladi.  
      O’qir  shakillarida  jarayon  yuqori  labga,  burun  atrofidagi  yumshoq  to’qimaga 
yiring  tarqash  xavfi  bo’lsa  yuz  –jag’  jarrohlari  bilan  birgalikda  davo  muolajalari 
olib boriladi.  
       Davolashni  samaradorligini  oshirish  uchun  genikolog-endokrinolog,  derma-
tolog, gastroenterolog maslahatlari kerak bo’ladi. 
 
1.5.
 
Rinofima. 
     Rinofima  (grek.  Rhinos-burun  va  phyma-  o’simta)-  burun  terisining  hamma 
elementlarini  gipertrofiyasiga,  tashqi  burunni  kattalashuvi  va  xunuk  bo’lishiga 
sabab bo’luvchi burun terisining surunkali kasalligi hisoblanadi (1.8 rasm). 
Etiologiyasi. Hali oxirigacha o’rganilmagan. Ko’p hollarda pushti donatshalarning 
oxirgi bosqichi deb qaraladi. Lekin bu biosqichni o’tmasdan turib rinofima kasalli-
gi bilan kasallanishi mumkin. Xavf omillariga alkogolizm, OIT faoliyati kasallikla-
ri,  atshchiq  taom  iste’mol  qilish,  atmosferaga  bog’liq  kasbiy  kasalliklar  kiradi. 
Kasallik ayo’llarga nisbatan, 40-50 yoshli erkaklarda ko’proq uchraydi. 
 
                     
 
 
       Klinikasi.  Yillar  davomida  sekin  kechadi.  Ma’lum  bir  o’tkir  kasallik  tufayli 
o’sishi  tezlashishi  mumkin.  Rinofimani  2  xil shakli bo’lib:  1)  fibroz-  angiektotik 
(g’adir-budur); 2) bezli (rangli rasm 2 a, b). 
1.8 rasm.  Rinofima. A- yon tomondan ko’rinishi; b- to’g’ridan ko’rinishi. 

     Kasallikning  birinchi  bosqichida  terining  gipertrofiya  bo’lgan  qismlari  kat-
talashib boradi, ma’lum davr o’tgandan keyin qon tomirlar to’ri paydo bo’lgandan 
keyin  to’q  qizil  (“malinasimon  burun”)  rangni  egallaydi.  G’adir-budir  shakli  bu-
running uchidan va qanotlaridan boshlanib kattalasha boradi, ma’lum bir kattalikka 
yetgandan  keyin,  pastqa  qarab  osilib  qoladi  va  burundan  nafas  olish  qiyinchilik 
tug’diradi. 
     Rinofima  yumshoq  konsistensiyaga  ega  bo’lib,  ustida  yog’  bezlarini  ajralma-
larini  sezish  mumkin.  Rangi  odatdagi  rangdan,  sarig’,  qizil  va  hatto  ko’kimtir 
ranggacha  bo’lishi  mumkin.  Burun  tog’aylari  o’zgarmaydi,  gohida  yupqalashadi 
yoki qalinlashadi. 
Davosi. Jarrohlik usulida olib borilib 4 xil usul asosida qilinadi.  
1.
 
O’smani ponasimon kesib olib tashlash va chok qoyish. 
2.
 
V-simon va T- simon kesma orqali teri osti qavatdan gipertrofiyalangan bi-
riktiruvchi to’qimalarni olib tashlash ( g’adir-budur turida). 
3.
 
Teri  yog’  bezlarini  saqlagan  holda,  teri  va  gipertrofiyalangan  biriktiruvchi 
to’qimalarni  qavatma-qavat  olib  tashlash  (dekortikasiya),  keyinchalik 
epitelizatsiya uchun. 
4.
 
Chuqun dekortikasiya, hamma qavatlarini to’liq olib tashlash va keyinchalik, 
peshona va lunjdan plastika uchun erkin loskut olib, dekoprikasiya qilingan 
sohani plastika qilishdan iborat.  
Hozirgi  kunda  jarrohlik  amaliyotida  lazer  nurlaridan  foydalanish  katta  samara 
bermoqda. 
1.6.
 
Sikoz. 
     Burun  bo’shlig’i  dahlizining  sikozi  (sycosis  vulgaris  vestibule  nasi, 
grek.sycosis-  yara-  chaqa  bo’lmoq)-  burun  dahlizi  tukli  follikulalarini  va  atrof 
to’qimalarining  chegaralangan  yiringli  yallig’lanishi  bo’lib,  uni  stafilakokk  va 
streptokokk chaqiradi.  
Infeksiya  burun  dahlizi  barmoqlar  bilan  tozalanganda  sodir  bo’lgan  mikrojaro-
hatlar  orqali  kiradi. Burunda  yiringli  ajralma  oqishi  bilan  kechgan  rinit  va  sinusit 
sikozning  rivojlanishiga yordam berishi mumkin. Sikoz kasalligida burun dahliz-
ida alohida-alohida joylashgan yiringli to’plamchalar va yiringli po’stloqchalar bi-
lan qoplanadi, bu maydonda terining shishi va infiltrasiyasi aniqlanadi. Ba’zan ja-
rayon chegaralangan xarakterga ega bo’lib, burun uchining yuqori burchagida joy-
lashganda kasallikni aniqlash qiyin bo’ladi. Bunda zararlangan maydonni ko’zdan 
kechirish uchun kichik halqum ko’zgusidan foydalaniladi. 
Klinikasi.  Bemorni  vaqti-vaqti  bilan  burni  qichishi,  og’rishi,  b  urun  orqali  nafas 
olishni  qiyinlashtiruvchi  po’stloqlar  xosil  bo’lishi,  burun  dahlizi  terisining 
qizarishi,  shishi  va  og’rishi  bezovta  qiladi.  Tukli  follikulalar  sohasida  yiringli 

to’plamchalar,  ayrim  maydonlarda  yiringli  ajralmalar  bo’lib,  po’stloqlar  xosil 
qilganligi  ko’rinadi.  Kasallik  surunkali  kechadi  va  vaqti-vaqti  bilan  avj  olib,  bir 
necha oy davom etishi mumkin. Ba’zan u ikkilamchi ekzemaga aylanadi. 
Davolash. Tadbirlar ambulatorya sharoitda o’tkaziladi. Sikoz bilan zararlangan ter-
iga borat yoki salisilat spirit bilan ishlov beriladi. Po’stloqlarni yumshatish maqsa-
dida  burun  bo’shlig’iga  levamekol  yoki  levosinol,  3%  li  salisilat  yoki  oq  simob 
malhami  surtiladi.  Zararlangan  maydonnig  barcha  tuklari  pinset  yordamida  olib 
tashlanadi,  sintomisin,  oksikord  yoki  geoksizon,  gidrokortizon  malhamlari  surti-
ladi.  Tuklarni  mexanik  usulda  olib  tashlash  juda  og’riqli  jarayon  hisoblanadi. 
Shuning uchun ayrim hollarda ularga rentgen nurlari yordamida ta’sir ko’rsatiladi. 
Rentgen nurlari tuklarni to’kilishiga yordam beradi. Kasallik uzoq vaqt davomida 
mahalliy  tadbirlardan  tashqari  bemorga  umumiy  antibatsterial  terapiya,  polivita-
minlar,  stafilakokkka  qarshi  gamma  globulin,  fizioterapiya  muolajalaridan 
UBN,UBCh  tavsiya  qilinadi.  Kasallikni  keltirib  chiqaruvchi  sabablar  bartaraf  eti-
ladi. 
1.7.
 
Burun ekzemasi. 
     Burun ekzemasi- burun  dahlizi  sohasining o’tkir serozli  yallig’lanishi va  turli 
toshmalar bilan kechuvchi burun terisining surunkali qaytalanuvchi yallig’lanishi.  
Ekzemani quyidagi klinik shakllari tafovut qilinadi. 
 
Chin (idiopatik) ekzema- o’tkir yallig’lanishli shishli eritema mayda, nam-
lanib  turuvchi,  qatqaloq  xosil  qiluvchi  pufakchalar  ko’rinishidagi  toshma 
toshishi bilan xarakterlanadi. 
 
Mikrobli  ekzema-  surunkali  infeksiya  o’choqlari  o’rnida  joylashadi,  katta 
festonli chegaralangan yallig’lanishli o’choqlar xosil qiladi. 
 
Seboreyali  ekzema-  yog’  bezlariga  boy  sohada teri  maydonlarida, eritema-
toz ter tushishli dog’ lar ko’rinishida namoyon bo’ladi.   
 
Kasb  ekzemasi-  kasbiy  zararlanish  ta’siri  ostida,  terining  ochiq  joylariga 
toshadi.   
Klinikasi. Bemorning umumiy ahvoli o’zgarmaydi. Burun dahlizi va yuqori lablar 
sohasida teri qizarib, shishadi, ba’zan qichiydi va yoriladi, uning epidermis qatlami 
ko’chadi,  pufakchalar  va po’stloqlar  xosil  bo’ladi.  Ba’zan  (ayniqsa  bolalarda)  ja-
rayon  yuz,  quloq  va  bosh  terisiga  tarqalishi  mumkin.  Ekzema  chipqon,  sikoz  va 
saramas  kasalliklarining  rivojlanishiga  yordam  beradi.  Kasallik  sabablarini,  pato-
genetik xususiyatlarini e’tiborga olgan holda bemorning immunologik holati, OIT 
faoliyati tekshiriladi, yashirin infeksiya o’choqlari, kasb omillari aniqlanadi. 
Davolash.  Tadbirlar  dermotolog  bilan  birgalikda  olib  boriladi.  Birinchi  navbatda 
yashirin infeksiya o’choqlari (surunkali tonzillit, kareisli tish, surunkali sinusitlar, 
surunkali  rinit)  bartaraf  etiladi.  Teriga  yallig’lanishga  qarshi  chora  tadbirlar  (le-

vamikol,  levosin)  va  glyukokortikoid  malhamlar  (oksikort,  lokakorten,  giaksezon 
malhamlari), yorilgan joylarga 2-5% li lyapis etitmasi surtiladi. Bemorga tarkibida 
temir  moddasi  bo’lgan  dori  vositalari,  antigistamin  dorilari  (zaditen  1  vg  ertalab 
kechqurun) ichishga, vena ichiga tomchilatib 1 % li kalsiy xlorid eritmasi (100-200 
ml miqdorda), immunitetni faollashtiruvchi dorilar (timolin, T-aktivin), vitaminlar, 
UBN,UBCh tavsiya qilinadi. Og’ir hollarda kortikosteroidlar buyuriladi (bir kecha 
kunduzda 30 mg prednizolon 10-14 kun davomida) mushak orasiga yuboriladi. 
1.8.
 
Tashqi burunni termik jarohatlari. 
   Burun  kuyushlari  (combustion  nasi)-  issiq,  quyosh  nuri,  kimyoviy  moddalar, 
elektr toki yoki radiatsiya nuri ta’sirida yuz bergan to’qimalar jarohati. 
To’qima kuyishining 4 darajasi tafovut etiladi: 
I-
 
Darajasi-  eritema,  terining  epidermis  qavati  kuyadi:  teri  qizarib  og’riydi, 
biroz shishadi. 
II-
 
 Darajasi-  terining  derma  qavati  kuyadi,  zararlangan  epidermis  qavati 
ajralib, ekssudat bilan to’lgan pufakchalar xosil bo’ladi. 
III-
 
Darajasi- teri nekrozi, dermaning barcha qavatlari, ba’zan teri osti kletch-
atkasi ham to’liq yoki qisman kuyadi. 
IV-
 
Darajasi-  teri  bilan  birga  fassiya  ostidagi  mushak  va  suyak  to’qimalari 
ham kuyadi.  
Davolash. Kuyishning I-II darajasi, yuzaki kuyish hisoblanib, dori-darmonlar bilan 
davolanadi.  Burun  sohasiga  aseptikaseptik  qo’yiladi,  anestezin,  borat  kislotasi  va 
anestezin  aralashmasi,  oksiklozol,  oksikort,  levomekol,  levosin,  legrazol,  tegrale-
zol,  levovinozol,  olezol  aerazollari  sepiladi.  1-2%  li  kaliy  permanganate,  1-2%  li 
tannin, furasillin (1: 5000), 10% li borat lanolin eritmalari va malhami, 10% li sin-
timisin  emulsiyasi  surtiladi.  Kuygan  maydonga  darhol  muz  parchasi  qo’yiladi. 
Bundan  tashqari  og’riqsizlantirish,  dezintoksikasiya,  desensibilizatsiya  tadbirlari 
o’tkaziladi,  vena  ichiga  kerakli  miqdorda  suyuqliklar  tomchilab  yuboriladi. 
Ikkilamchi infeksiya’ni oldini olish maqsadida bemorga yallig’lanishga qarshi dori 
vositalar (ampisillin, sefazolin, amoksiklav) tavsiya qilinadi. 
      Kuyushning III-IV darajasi, chuqur kuyish sifatida baholanib, zararlangan teri 
jarrohlik usulida tikiladi. Bemorga qoqsholga qarshi emlanadi. 
      Burunni sovuq urushi( congelation nasi)- sovuq havoning mahalliy ta’siri yo-
ki  terining  judaham  sovuq  jismiga  tegishi  natijasida  sodir bo’ladigan to’qimalar 
jarohati.  
Sovuq urushning 4 darajasi tafovut etiladi. 
I-
 
Daraja- teri qoplamlari rangpr yoki ko’kimtir bo’lib, shishadi, zararlangan 
teri moydoni og’riydiva qichiydi, uning sezgirligi pasayadi. 

II-
 
Daraja- qizargan va ko’kargan terida serozli ekssudat bilan to’lgan pufak-
chalar  paydo  bo’ladi.  Pufakchalar  yorilib  yaraga  aylanadi.  Terini  o’z  holiga 
qaytishi 2-3 hafta davom etadi. 
III-
 
Daraja-  terida  gemorragik  ekssudat  bilan  to’lgan  pufakchalar  paydo 
bo’lib, ular yaraga aylanadi, teri va teri osti yog’ to’qimasi nekrozga uchraydi. 
IV-
 
Daraja-  terining  barcha  qavatlari,  ya’ni  ham  yumshoq  ham  suyak 
to’qimalari  nekrozga  uchraydi.  To’qimalarni  emirilishi  5-6  oy  davom  etib, 
gangrene asorati rivojlanishiga olib kelishi mumkin. 
Davolash.  Bemorga  og’riqsizlantirish  tadbirlari,  antibiotikaterapiya  va  jarrohlik 
davolash usullari buyuriladi. Yengil holatlarda bemorni issiq xonaga yotqizib, unga 
issiq  ichimliklar  beriladi.  Sekinlik  bilan  burun  qo’l  bilan  ishqalaniladi  (qor  bilan 
emas),  issiq  suv  (suvning  harorati  40°  C  dan  oshmasligi  lozim)  bilan  30  min 
davomida  isitiladi,  terisiga  spirt  surtiladi,  pufakchalar  ochiladi.  Zarur  bo’lganda 
unga tinchlantiruvchi, og’riqsizlantiruvchi dorilar buyuriladi, UBN, UVCh muola-
jalari o’tkaziladi.   
       Sovuq qotishning III-IV darajasida bemoq shifoxona sharoitida davolanadi. U 
yerda    antibakterial,  detoksikatsion  terapiya  o’tkasiladi.  Ayrim  hollarda  jarrohlik 
usulida  nekroektomiya  va  amputatsiya  operatsiyalari  amalga  oshiriladi.  Bemorga 
qoqsholga qarshi emlanadi. 
 
2.
BURUN BO’SHLIG’i KASALLIKLARI.
 
2.1.
 
Burun to’sig’i qiyshiqligi. 
     Burun  to’sig’i  qiyshiqligi  (deviation  septi  nasi)-  burun  orqali  nafas  olishni 
qiyinlashtiruvchi  burun  to’sig’ining  syak  yoki  tog’ay  qismlarini  tabiiy  (o’sish 
xususiyati bilan bog’liq) yoki orttirilgan (jarohat bilan bog’liq) qiyshiqligi. 
Burun  to’sig’i  qiyshiqligi  otorinolaringologiyada  ko’p  uchraydigan  kasallik 
hisoblanadi.  Uning  kelib  chiqishiga  sabab  travmalardan  keyin  (54%),  fiziologik 
(32%)  ya’ni  burunning    suyak-  tog’ay  sistemasi  yuz  suyaklariga  nisbatan  tezroq 
o’sishi tufayli o’zining “romiga” sig’may qolishi tufayli, kompensator (8%) ya’ni 
polip va o’smalar hisobiga bir tomonga surilishi hisobiga kelib chiqadi. Qiyshiqlik 
shakliga qarab, joylashgan joyiga, uzunligiga va burundan nafas olishini buzilish-
iga qarab har xil bo’lishi mumkin. Burun to’sig’ini qiyshayishlari turli xil bo’lishi 
mumkin:  burun  to’sig’ini  yo’g’onlashishi,  har  xil  qiyshayishlar,  tikonsimon  va 
taroqsimon  deformatsiyalar,  “C”  va  “S”-simon  qiyshayishlar  va  ularning  kombi-
natsiyalari bo’lishi mumkin.  
       R.  Mladina    burun  to’sig’i  qiyshiqligini  7  tipga  bo’ladi.  U  deformatsiya’ni 
so’zini o’rniga, burun to’sig’ini shaklini o’zgarishi o’zi ma’qul keladi deb aytadi. 
Lekin buning ahamiyati yo’q. 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Birinchi  4  tasi  burun  to’sig’i  tog’ayining  oldingi  qirrasini  pozisiyasini  o’zgarishi 
bilan bog’liq. 5chi 6 chi tiplari qattiq tanglayga nisbatan  parallel burun to’sig’ini 
qiyshayishi. 7 tipi esa yuqorida sanab o’tilgan turlarning kombinasiyasidan iborat   
(1.9. rasm). 
I-
 
Tip-  burun  klapani  sohasida  tog’ayni  vertikal  qiyashayishi,  ammo  klapan 
ishlash  funksiyasiga  xalaqit  bermaydi.  Qiyshiqlik  burun  klapanining  pastki  bur-
chagida  va  lateral  tog’ayning  pastki  kaudal  qismida  joylashgan.  Bunday  tipdagi 
qiyshiqlik travmalardan keyingi holatga xos. 
II-
 
Tip-  Burun  klapaninig  burchagi  sohasi,  burun  klapani  sohasi  vertikal 
qiyshayish bilan xarakterlanadi va klapan faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Bun-
day tipdagi qiyshiqlik travmalardan keyingi holatga xos. 
III-
 
Tip-  Burun  o’rta  chig’anog’ining  oldingi  qismi  sohasidagi  vertikal 
qiyshiqlik. Bunday tipdagi qiyshiqlik irsiyatga (genetik) bog’liq. 
IV-
 
Tip-  Ikkita  vertikal  qiyshiklik  bilan  xarakterlanadi:  1)  burun  klapani  so-
hasida;  2)  burun  o’rta  chig’anog’ining  oldingi  qismi  qarama-qarshi  tomoni  so-
hasida. Bunday tipdagi qiyshiqlik ham travmadan keying holatda va nasliy bo’lishi 
mumkin. 
V-
 
Tip-  burun  to’sig’ining  asos  qismida  taroqsimon  shakldagi  qiyshiqlik  bi-
lan  xarakterlanadi.  Xuddi  qadimgi  turklarning  qiyshaygan  qilichiga  o’xshash 
bo’ladi. Bunday tipda qiyshiqlik irsiy bo’ladi. 
 
 
 
 
 
 
I 
II 
III 
IV 
V 
VI 
VII 
1.9 rasm. R.Mladina bo’yicha 7 xil burun to’sig’ining qiyshiqliklari. 

VI-
 
Tip- burun to’sig’ining bazal qismida chuqur ariqqa oxshab qiyshayish bi-
lan xarakterlanadi. Bu burun to’sig’ining tanglay qismi tomonida va intermaxillyar 
suyakning  gipertrofiya  bo’lgan  qanoti  orasida  joylashgan  bo’ladi.  Bunda  burun 
bo’shlig’ining o’ng va  chap qismlari bir-biriga nisbatan  assimetrik tuzilishga  ega 
bo’ladi. Bunday tipda qiyshiqlik irsiy bo’ladi. 
VII-
 
Tip-  yuqorida  sanab  o’tilgan  barcha  qiyshiqliklarni  kombinasiyalaridan 
iborat bo’ladi.  
         R.  Mladina  va  L.  Bastaik  (1997)ning  turli  mamlakatlarda  o’tkazgan 
tekshruvlarida burun to’sig’i qiyshiqligi kattalarda 90% gacha aniqlashga muyassar 
bo’lganlar.  I  va  II  tipdagi  qiyshiqlik  kombinasiyalari  16,3%  ni  tashkil  etgan.  III 
tipdagi  qiyshiqlik  esa  20,36%  ni  tashkil  etgan.  V  tipdagi  qiyshiqlik  13,98%  ni 
tashkil  etgan. 10,81%  aholida  esa  burun  qiyshiqligi  aniqlanmagan.  Mladinani  ay-
tishicha,  yuqoridagi  klassifikasiya  barcha  mamlakatlarda  millati  va  irqidan  qat’iy 
nazar ishlatilishi mumkin.  
        Qiyshiqlik  burunning  hamma  sohalarida  uchrashi  mumkin,  lekin  burun 
to’sig’ining orqa qismlarida kamroq uchraydi. Gohida burun qiyshiqligi singanga 
o’xshab, ya’ni burun to’sig’ini pastki qismiga nisbatan yuqori qismi burchak ostida 
egilgan  bo’ladi.  Taroqsimon  va  tikanaksimon  burun  to’sig’ini  qiyshayishi  burun 
to’sig’ini qavariqli sohasida ko’p uchraydi, ayniqsa burun to’sig’ining to’gayi di-
mog’ suyagini yuqori qismiga birikkan joyida ko’proq uchraydi. 
      Bolalarda  burun  to’sig’i  qiyshiqligi  kam  uchraydi,  lekin  M.Shatell  (M. 
Chatellier)    kuzatishlarida  burun  to’sig’ini  qiyshiqligi  hatto  embrionda  ham 
aniqlagan.  Bolalarda  burun  to’sig’ining  oldingi  pastki  sohasida  rudiment 
hisoblangan  Gushke  tog’ayi  bo’lishi  mumkin.  Bola  tug’ilgandan  keyin  shu 
tog’ayning gipertrofiyasi  hisobiga 16%  hollarda  burun  to’sig’ining  oldingi  oastki 
sohasida  tikanaksimon  va  taroqsimon  qiyshayishlar  aniqlanishi  mumkin.  Burun 
to’sig’i  5-7 yoshdan boshlab 20yoshgacha o’sishi mumkin. Shu yoshning har xil 
davrlarida qiyshiqlik rivojlanishi mumkin. 
       Burun  to’sig’ini  kelib  chiqishiga  sabab  burun  to’sig’i  tog’ayini  notekis 
o’sishidan va uning suyak “romi”ga to’g’ri kelmasligi bilan tushuntiriladi. Bu pay-
tda suyak sekin o’sadi, tog’ay esa suyakka nusbatan tez o’sadi. Burun to’sig’ining 
qiyshayishini yana bir sabablaridan biri bu tug’ruq va postnatal davrdagi  travmalar 
hisoblanadi. Bunda asosan tog’ayning sinishi bilan namoyon bo’ladi. 
       Burun to’sig’ini qiyshayishini turli xil nazariyalari bor: 
 
Rinologik nazariya-  qiyshiqlikni burundan nafas olishni buzilishi bilan bog’lab 
korsatiladi,  bolalarda  qattiq  tanglay  gumbazi  gotiksimon  o’zgarib  burun  tosig’ini 
pastga  tortishi  tufayli  burun  to’sig’ini  qiyshaytiradi.  Bu  nazariya’ning  isboti,  oz 
vaqtida tiklangan nafas (adenotomiya) qiyshiqlikka olib kelmasligidadir. 

 
Tug’ma qiyshayish nazariyasi- bu nazariya egalari, burun to’sig’ini qiyshiqligini 
irsiy  moyillikka  bog’liq  deb  qaraydilar.  Bu  nazariya  bir  nechta  klinik  kuzatuvlar 
natijasida tasdiqini topgan. 
 
Biologik  nasariya-  burun  to’sig’ining  qiyshiqligi  inson  evolyutsion  rivojlan-
ishida  jarayonida  gorizantal  holatdan  vertikal  holatni  egallashi  hisobigadir  deb 
qaraladi.  Bunda  insonning  miyasini  og’irlashishi  hisobiga,  oldingi  miya  chuqur-
chasida  bosim  oshishi  natijasida  burun  to’sig’iga  og’irlik  tushib  burun  to’sig’ini 
qiyshayishiga  sabab  bo’ladi  deb  qaraladi.  Buning  tasdiq’i,  maymunlarda  burun 
to’sig’i 90% hollarda normal, qiyshaymagan tipda bo’lishidadir.  
 
Raxit nazariyasi- bu nazariya, birlamchi osteogenez jarayonini buzilishi hisobi-
ga amalga oshishidadir deb qaraydi. 
 
Stomatologik  nazariya-  qiyshiqlikning  sababi  yuz-jag’  sohasini  rivojlanishini 
buzilishi deb qaraladi, bular yuqori jag’ni rivojlanmasligi hisobiga, yuqori tanglay 
ko’tariladi  shunga  barobar  yuqori  jag’da  tishlar  ham  yuqoriga  tortilib,  zichlashib 
quyshiqlashadi.  Bundan  o’zgarish  burun  ichidagi  strukturani  o’zgarishiga  sabab 
bo’ladi. 
      Klinikasi.  Burun  to’sig’i  qiyshiqligi  nafas  olish  faoliyatini  qiyinlashuviga  va 
nafas  olishni  pasayishiga  sabab  bo’lishi  mumkin.  Burundagi  normal  aerasiya’ni 
buzilishi  burun  chig’anoqlarini  ikkilamchi  qon  aylanishini  o’zgarishiga  sabab 
bo’lishi  mumkin.  Bu  o’z  navbatida  burun  chig’anoqlarida  qonni  dimlanishiga,  u 
esa to’qimani shishiga sabab bo’ladi. U yerda trofik o’zgarishlar sodir bo’ladi, bu 
esa burunda va burun yondosh bo’shliqlarida kasallik (burun chig’anoqlari giper-
trofiyasi, burun poliplari, sinusitlar) kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Rinoskopiyada 
har xil darajadagi burun qiyshiqliklarini ko’rish mumkin. 
      Qiyshaygan burun to’sig’ini botgan tomonida kompensator ravishda burunning 
pastki  va  o’rta  burun  chig’anoqlari  gipertrofiyaga  uchraydi.  Burun  to’sig’ining 
taroqsimon va tikanaksimon qiyshiqligi burun chig’anog’iga tegib tursa, u yerdagi 
vegetativ va sezuvchi nerv tolalarini qitiqlaydi. Shundan so’ng burun bo’shlig’ida 
vasomotor  o’zgarishlariga  sabab  bo’lib,  anatomik  xosilalarni  trofik  buzilishiga 
sabab  bo’ladi.  Klinik  kechuvi  2  xil  yo’nalishda  bo’lishi  mumkin.  1)  adaptatsion 
yo’l- bemorda nafas olish og’iz va burun orqali amalga oshiradi; 2) dezadaptatsion 
yo’l- bemorda burundan nafas olish bo’lmaydi, burun to’sig’ining qiyshiq joyi ma-
halliy va umumiy reaksiyalarni keltirib chiqaradi. 
      Burun  to’sig’ini  qiyshiqligi  bemorlarda  angina,  surunkali  tonzillitga,  sinusit, 
faringit,  laringit,  o’rta  quloqdagi  turli  xil  asoratlarga,  nevrozlar,  bronxial  astma, 
miokardit,  bronxit,  pnevmoniya,  yuz-jag’  sohasdagi  deformatsiyalarga,  aqliy 
rivojlanishini orqada qolishiga, konstitusional o’zgarishlariga, bosh og’riqlariga va 
bashq. sabab bo’lishi mumkin. 

      Bemorlar  asosan burun  orqali  nafas  olish qiyinlashishiga, burun bitishiga, bu-
rundan shilliq va shilliq-yiringli ajralma kelishiga, bosh og’rishiga, tomog’i qurish-
iga hid bilishni pasayishiga, quloqlarini bitishidan shikoyat qilishi mumkin. Shuni 
esda  tutish  kerakki,  ba’zan  burun  to’sig’i  qiyshiqligi  bemorni  bezovta  qilmaydi, 
shunki  havo  oqimi  qiyshaygan  maydonning  osyi  yoki  ustidan  o’tadi..  Shuning 
uchun bemor burun orqali nafas olishi qiyinlashishiga shikoyat qilmaydi. Demak, 
burun to’sig’i  qiyshiqligi emas, balki bemorning shikoyatlari jarrohlik amalini ba-
jarishga ko’rsatma bo’lib xizmat qiladi. 
Tashxis. Burun to’sig’ini qiyshiqligini qiyinchiliksiz tashxislash mumkin. Tashxiz 
qo’yish  uchun  bemorning  shikoyatlariga,  anamnez  ma’lumotlariga  va  rinoskopik 
belgilariga  asoslaniladi.  Agar  burunning  o’rta  va  orqa  qismlarini  ko’rish  qiyin 
bo’lsa,  burun shilliq  qavatini qontomirlarni toraytiruvchi  dori vositalari  (0,1  % li 
adrenalin,  naftezin,  galazolin  va  bosh)  bilan  anemizatsiya  qilinadi.  Yuqori  unfor-
matsiya  beradigan  usul  esa  har  xil  burchakli  endoskop  yordamida ko’rish  va  KT 
bo’lib,  bunda  qiys  hiqlik  qayerda,  qanday  burchada,  qaysi  sohada  joylashganligi 
haqida informatsiya olish mumkin. 
Davolash. Burun to’sig’ini davolash faqatgina jarrohlik usulida amalga oshiriladi. 
Burun  to’sig’ida  bajariladigan  jarrohlk  usullaridan  2  ta  jarrohlik  (rekonstruktiv) 
ajratib olish mumkin. 1) Killian bo’yicha burun to’sig’i shilliq osti qavatini kesish 
usuli;  2)  Voyatshek  bo’yicha  aylanma  kesish  usullari  qo’llanadi.  Hozirda  burun 
to’sig’ida bajariladigan jarrohlik usullarini umumiy qilib “septoplastika” deb ata-
ladi. 
Burun  to’sig’ida  jarrohlik  amaliyotini  olib  borish  qiyin  bo’lganligi  uchun,  jar-
rohdan  ko’p  mashaqqatlar  talab  tiladi.  Chunki  jarrohlik  amaliyoti  paytida  va  jar-
rohlik  amaliyotidan  keying  bo’lishi  mumkin  bo’lgan  asoratlarga  tayyor  turishi 
kerak. 
1)
 
Killian  bo’yicha  burun  to’sig’i  shilliq  osti  jarrohlik  amliyoti  14  yoshda 
amalga oshiriladi. Lekin zarurut tug’ilsa 6 yoshdan so’ng ham bajarilishi mumkin. 
Jarrohlik amali mahalliy yoki umumiy endotraxeal og’riqsizlantirish ostida bajari-
ladi. Mahalliy og’riqsizlantirishda 0,1% adrenalin qo’shilgan 1% li novokain (1% 
li  lidokain)  eritmasi  (5  ml  eritmaga  1  tomchi  0,1%  li  adrenalin  gidroxlorid 
qo’shiladi) dan foydalaniladi. Jarrohlik amalidan 10 daqiqa oldin bemorning bur-
niga 1% li dikain, 2% li  lidokain shimdirilgan doka tiqma qo’yish kerak bo’ladi. 
Ushbu  muolaja  jarrohlik  amalini  deyarli  qonsiz  bajarish  imkonini  beradi.  (1.10-
rasm). 
 

 
 
 
       Burun bo’shlig’i chap tomonidan burun to’sig’i tog’ayining tashqi chetidan 4-
5  mm  tashlab  shilliq  va  tog’ay  usti  pardalari  burun  tubidan  burun  qirrasi  tomon 
yoysimon  (1.11  rasm  (a))  kesiladi.  O’tkir  ajratgich  yordamida  burun  to’sig’ining 
chap tomonidagi shilliq parda  tog’ay usti pardasi bilan birga tog’aydan ajratiladi. 
Bu  eng  asosiy  holat-  qavat  orasiga  “to’g’ri  “  kirish  kerak  bo’ladi.  Natijada 
tog’ayning silliq, yaltiroq yuzi ko’zga ko’rinadi (1.11 rasm (b)). 
       Bir tarafni to’liq ko’chirilib bo’lgandan keyin, ikkinchi tarafini ko’chirilishga 
kirishiladi.  Buning  uchun  burun  to’sig’i  tog’ayi  kesiladi.  Tog’ayni  kesayotganda 
qarama-qarshi  tomondagi  shilliq  pardaga  zarar  etkazmaslikka  harakat  qilinadi. 
Keyin  ajratkich  yordamida  qarama-  qarshi  tomondagi  shilliq  parda  to’gay  usti 
qavati  bilan  birga  asta  sekinlik  bilan  ajratiladi  (1.11  rasm  (c)).  Shundan  so’ng 
qaychi  va  pichoq  yordamida  tog’ayning  qiyshaygan  qismi  kesiladi  va  Bryun-
ingsning  aylanma  uchli  qisqichi  bilan  kesilgan  tog’ay  olib  tashlanadi  (1.11  rasm 
(d)).  Shu  qisqich  bilan  burun  to’sig’ining  suyak  qismini  qiyshaygan  qismi  olib 
tashlanadi.  Ba’zan  to’gay  va  suyaklarining  to’g’ri  bo’laklari  shilliq  pardaning 
orasiga joylashtiriladi (septoplastika). Shundan so’ng burun yo’llariga antibiotikka 
shimdirilgan  tiqma  (tamponada  qilinadi)  qo’yiladi.  Ayrim  hollarda  shilliq  qavat-
ning birinchi kesilgan joyiga chok qo’ysa bo’ladi.