Şərq-Qərb Tədqiqat Mərkəzi Səlahəddin XƏLİlov

Millətlər

və onların mahiyyəti

Millət xarakterinə, zövq və baxışlarına görə fərqli olan, amma öz ara­larında dərin, möhkəm və hərtərəfli mənəvi tellərlə bağlanan in­san­lar toplusudur.

Dini mənsubiyyət bu əlaqələndirici zəncirin halqa­la­rın­dan bi­ri­dir; milli bağlar bəzi Şərq ölkələrində olduğu kimi çox zəif deyillərsə, inam­dakı fərqlər onları qıra bilməz.

Ortaq dili millətin birləşdirici əsası hesab etmək olar­dı, amma bir çox faktlar vardır ki, eyni dildə danışsalar da, si­yasətdə, ida­rə­çi­lik­də, ictimai baxışlardakı ziddiyyət onları ayırır.

Bu əlaqənin dayaqları ilk növbədə qan qohumluğu olsa da, ta­rixdə çoxlu misallar göstərmək olar ki, müəyyən bir qol tayfadan ay­rıl­dıq­dan sonra qarşıdurma və nifrət yaranır ki, bu da məhvə aparır.

Fərz etmək olardı ki, bu birlik maddi maraq üzərində qurula bi­lər, amma o qədər xalqlar var ki, maddi maraqlar onların arasında rə­qa­bət və düşmənçilikdən başqa bir şey yaratmayıb.

Onda bəs bu ictimai əlaqələr nədir və millətlərin pöhrələri hansı zəmində yetişir?

Milli birlik haqqında mənim öz fikrim var. Ola bilsin ki, bəzi f­i­lo­sof­lar bunu qeyri-adi saysınlar. Belə ki, mənim mühakimələrimin və nə­ticələrimin məğzinə nüfuz etmək asan deyil.

Mənim nöqteyi-nəzərim bundan ibarətdir. Hər bir xalq öz əsa­sı­na və təbiətinə görə ayrıca insanın mahiyyəti ilə uy­ğun olan ümumi ma­hiyyətə malikdir. Bununla belə, bu ağac susuz, torpaqsız, işıqsız, is­ti­siz yaşaya bilmədiyi kimi, bu ümumi mahiyyət də öz mövcudluğu üçün qidanı fərd­lər­dən alır. Eyni zamanda, bu mahiyyətin məxsusi hə­ya­tı, əla­hid­də iradəsi vardır və o, xalqdan asılı deyil. Ayrıca adamın ma­­hiyyətinin nə vaxt yetişdiyini müəyyənləşdirmək çətin ol­du­ğu kimi, ümu­mi mahiyyətin də yaranma tarixini mü­əy­yən­ləşdirmək çətindir. Hər halda mən düşünürəm ki, mə­sə­lən, misirli mahiyyəti Nil sa­hil­lə­rin­də ilk dövlətin meydana gəl­məsindən təqribən 500 il əvvəl for­ma­laş­mışdır. Misir öz ic­timai dayaqlarını, dinini və incəsənətini bu ümu­mi ma­hiy­yətdən əxz etmişdir. Misir haqqında deyilənlər Assuriyaya, Per­siyaya, Yunanıstana, Romaya, ərəblərə və orta əsrlərin sonlarında for­malaşmış müasir millətlərə də aiddir.

Mən dedim ki, ümumi mahiyyətin öz xüsusi həyatı var. Bəli, bu be­lədir. Əgər hər bir canlının öz dövrü vardırsa, ümumi mahiyyətin də qa­­baqcadan müəyyənləşmiş zəruri hüdudu vardır. Hər bir insanın var­lı­­ğı uşaqlıq, gənclik, yetkinlik və qocalıqdan keçir. Ümumi ma­hiy­yət də hə­min pillələri keçir: yuxunun gözəl örpəyini qaldıran sübh şəfəqindən gü­nəşin qızmarında işləməyə, ondan da yorğunluqdan yoğ­ru­lan axşam məş­ğuliyyətinə, bunlardan da gecə mürgüsünə və nə­ha­yət, dərin sü­kuta.

Belə ki, ellin mahiyyəti miladdan əvvəl onuncu əsrdə oyandı, era­­mızdan əvvəl beşinci əsrdə inamla addımlamağa başladı. Xris­ti­an­lıq dövründə isə ayaqüstü yuxulardan bezən mahiyyət nəhayətsiz x­ə­yal­­ların ağuşunda yatmaq üçün əbədiyyət yatağına endi.

Ərəb mahiyyəti islamdan 3 əsr əvvəl formalaşmış və öz fərdi var­lı­ğını dərk etmiş olsa da, ancaq Məhəmməd peyğəmbərlə doğuldu və qar­şısındakı maneələri qasırğa kimi dəf edən möhtəşəm bir əzəmətlə yüksəldi.

Abbasilər dövründən başlayaraq isə bu mahiyyət Hindistandan Ən­dəlusa qədər saysız-hesabsız sütunlar üzərində qərar tutan taxt-ta­ca sahib oldu. O, öz qürub çağında Şərqdən Qərbə doğru genişlənən mon­qol mahiy­yə­ti­nin təsirinə qapılaraq gümrahlığını itirdi və yuxuya get­di; amma yuxu çox sayıq oldu. Mümkündür ki, o, ruhunun gizli mə­qam­larının təzahürü ilə yenidən oyanacaq. Necə ki, italyan İntibahı döv­ründə Roma mahiyyəti yenidən dirçəlmişdi. Venesiyada, Flo­ren­si­ya­da, Milanda tənəzzül zamanının başlanğıcında german xalqlarının isti­lasına qədər o, öz fəaliyyətini tamamlamış oldu.

Tarixdə ən heyrətamiz mahiyyət fransız mahiyyətdir. O, iki min il gün işığında mövcud olmuş və hələ də öz çiçəklənmə dövründədir; bu gün o, öz tarixinin daha incə təfəkkürə, daha kəskin baxışa, daha mü­kəm­məl elm və sənətə malik olan mərhələsindədir.

Roden, Karrier, Püvi de Şavann, Hüqo, Renan, de Sa­si, Sen Simon; onlar hamısı XIX əsrdə yaşayırdılar və ha­mı­sı dünyanın böyük sə­nət­karları, alimləri, xəyal­pərəst­lə­ri idi­lər. Bu, onu sübut edir ki, bəzi ümu­mi mahiyyətlər baş­qa­la­rı­­na nisbətən daha uzunömürlü olurlar. Mi­sir mahiyyəti 3 min il, ellin mahiyyəti isə min ildən də az yaşadı. Müm­­­kün­dür ki, ayrı-ayrı adamların uzunömürlü­lü­yü və həyatdan er­kən getməsinin səbəbi olduğu kimi, bunun da bir səbəbi vardır.

Hər halda ümumi mahiyyətlər varlıq səhnəsində öz rolunu oyna­dıq­dan sonra nə baş verir? Onlar da öz növbəsində sonrakı nəsillərə xa­ti­rələrdən başqa heç nə buraxmadan ölüb gedirlərmi? Sanki heç vaxt belə bir mahiyyət olmamışdır?!

Mən əminəm ki, ruhani təbiət zahirən dəyişsə də, tamamilə itmir və heçliyə çevrilə bilməz. Maddi təbiət kimi, o da bir formadan baş­qa­sı­na, bir növdən digərinə keçərək dəyişilir, amma onu təşkil edən his­sə­lər, atomlar saxlanılır. Millətin ümumi mahiyyəti yata bilər, amma öz toxumlarını torpağa tapşırmış çiçəklərin yuxusu ilə! Onların ətri isə əbə­diyyət dünyasına yüksələcəkdir. Mən düşünürəm ki, çiçəyin ətri mil­lətin ətri kimi mütləq substansiya, mücərrəd həqiqətdir. Fivin, Ba­bi­lin, Nineviyanın, Afinanın, Bağdadın ətri indi də Yeri əhatə edən efir tə­bəqəsində mövcuddur. Üstəlik, o, bizim hər birimizin və hamımızın – ümu­mi mahiyyət varislərinin qəlbinin dərinliyində mövcuddur.

Lakin bu irs elə yüksəkdir ki, hələ öz xüsusi həyatı ilə yaşayan və öz məxsusi iradəsi olan bir mahiyyətin təməlini qoyan millət forma­laş­ma­dan o, bu millətə aid ayrıca adamlardakı hissi formaları qəbul et­mir.
Seçilmiş kəlamlar

Məhəbbət mənim gözlərimi öz sehrli şüaları ilə açanda və alovlu barmaqları ilə ilk dəfə könlümə toxunanda mənim 18 yaşım var idi. Səl­ma Kərame gözəlliyi ilə mənim ruhumu oyadan və məni ülvi his­s­lə­rin cənnətinə aparan həmin ilk qadın oldu.

Şövqlü, gözəl Səlma mənə məhəbbətin sirrini açaraq gözəlliyə səc­də etməyi öyrətdi. Ruhani həyatın poemasından ilk şeiri də mənə o oxudu.

Kim öz zərifliyi ilə onu yeniyetməliyin qayğısızlığından ayırdı?

(«Qırılmış qanadlar» əsərindən)

***
Mən qumla köpük arasındakı sahil yolu ilə gedirəm. Sular mənim izlərimi siləcək.

Küləklər köpükləri dağıdacaq.

Amma dəniz və sahil əbədi qalacaq.
Hələ dünən mən özümü həyat dairəsində ahəngsiz surətdə döyü­nən bir zərrəcik kimi təsəvvür edirdim. İndi mən bilirəm ki, mən dai­rə­nin özüyəm, həyat özünün bütün zərrəcikləri ilə məndə ahəngdar su­rət­də döyünür.

Onlar mənə yuxudan ayılaraq deyirlər: «Sən və sənin yaşadığın dünya yalnız əngin dəryanın əngin sahillərinin qum dənəciyisiniz.

Mən isə onlara yuxuda deyirəm: Mən əngin dənizəm, bütün aləmlər isə mənim sahilimdə bir qum dənəsidir».
Yalnız bir dəfə mən cavab tapmadım, məndən soruşanda ki, mən kiməm. İlk ilahi fikir mələk olub.

İlk ilahi söz insan olub.
Mirvari bir qum dənəsinin ətrafında ağrı ilə tikilən məbəddir.

Bəs bizim bədənlərimiz hansı ehtirasla və hansı zərrəciyin ətrafında tikilib?
Allah məni, daşı, bu ecazkar gölə atanda, məndən gölün üzərin­də ətrafa saysız dairələr yayıldı.

Ancaq dibə çatanda sakitləşdim.
Mənim ruhum və canım bir-birini sevəndə və nigah bağlayanda mən yenidən doğuldum.
Xatirə görüşün bir növüdür.
Unutmaq azadlığın bir növüdür.
Süd yolunun pəncərələrindən baxan üçün fəza yer və göy ara­sın­dakı məkan deyil.
Bəşəriyyət əzəliyyətdən əbədiyyətə axan nur çayıdır.
Məgər efirin sakinləri olan ruhlar insan ağrısına həsəd çəkmirmi?
Müqəddəs şəhərə gedən yolda mən bir zəvvar gördüm və ondan soruş­dum: «Bu yol məni Müqəddəs Şəhərə aparacaqmı?»

– Ardımca gəl – cavab verdi, – sabah səhər Müqəddəs şəhərə daxil olarsan.

Mən onun ardınca getdim. Biz gecə-gündüz yol getdik, ancaq məqsədə çatmadıq.

Mən necə də təəccübləndim, o mənə məni yalnış yolla apar­dı­ğı­na görə mənə əsəbləşəndə.
Sübhə yalnız gecənin cığırı ilə gedərək çatmaq olar.
Mənim evim mənə deyir: «Mənimlə qal, çünki burada sənin keçmişin yaşayır».

Yol isə deyir: «Ardımca gəl, çünki mən sənin gələcəyinəm».

Mən evimə və yoluma deyirəm: «Mənim nə keçmişim var, nə gə­lə­­­cəyim». Mən burda qalsam, mənim sükutumda hərəkət var. Mən get­səm, mənim hərəkətimdə sükut var. Ancaq sevgi və ölüm hər şeyi də­yişir».
Təəccüblü deyilmi ki, müəyyən zövqlərin yanğısı mənim ağrımın bir hissəsidir?
Yeddi dəfə mən öz ruhuma nifrət etmişəm:

Birinci dəfə, o yüksəkliyə qalxmaq üçün itaət edəndə.

İkinci dəfə, onun şikəstlər yanında axsadığını görəndə.

Üçüncü dəfə, ona asan və çətin arasında seçim etmək lazım gələndə asanı seçəndə.

Dördüncü dəfə, o, zülm eləyib özünə haqq qazandıranda ki, hər kəs belə edir.

Beşinci dəfə, o, öz zəifliyi ucundan səbiri güc kimi qələmə verəndə.

Altıncı dəfə o, ikrahla bir kifir simadan üzünü çevirəndə və bil­mə­­yəndə ki, bu, onun sifətlərindən biridir.

Yeddinci dəfə o, mədhiyyə oxuyub bunu xeyirxahlıq zənn edəndə.
Mən mütləq həqiqəti bilmirəm. Ancaq mən öz biliksizli­yim­lə ba­rışıram və bu mənim şərəfim və mükafatımdır.
İnsanın təxəyyülü və istənilən şeyin əldə edilməsi arasında fəza var ki, insan onu ancaq özünün ehtiraslı cəhdləri ilə keçə bilər.
Cənnət buradadır, bax, bu qapının arxasında, qonşu otaqdadır, ancaq mən açarı itirmişəm.

Bəlkə də sadəcə onu yerinə qoymamışam.
Sən korsan, mən isə kar və lal. Elə isə gəl əl-ələ tutaq və bir-birimizi anlamağa çalışaq.
İnsanın dəyəri onun nail olduğu ilə yox, daha çox onun nail ol­ma­ğa çalışdığı ilə ölçülür. Bizdən bəziləri mürəkkəbə bənzəyirik, di­gər­ləri – kağıza.

Birinin qaralığı olmasaydı, digərləri lal olardılar. Birinin ağlığı olmasaydı, digərləri kor olardı.
Sən mənə dinləmək ver, mən sənə səs.
Bizim ağlımız süngərdir, ürəyimiz axındır.

Qəribə deyilmi ki, bizlərin əksəriyyəti özünə çəkməyi axıb getməkdən üstün tutur?
Sən şərab içirsən ki, sərxoş olasan, mən içirəm ki, başqa bir şə­ra­bın sərxoşluğundan azad olam.

Mənim qabım boş olanda mən bununla barışıram; ancaq o yarı olanda, mən narazı qalıram.
Başqasının mahiyyəti onun sənə açdığında deyil, sənə aça bilmədiyində­dir.

Ona görə də, onu anlamaq istəyirsənsə, onun nə dediyini, yox, nə demədiyini eşit.
Mənim dediklərimin yarısı mənasız şeylərdir, ancaq mən onları ona görə deyirəm ki, digər yarısı sənə çatsın.
Yumor hissi uyğunluq hissinin olmasıdır.
Mənim tənhalığım insanlar mənim çərənçilik nöqsan­larımı tərif edib, susqun üstünlüklərimi tənqid edəndə doğuldu.
Həyat onun ürəyini oxuyan müğənni tapa bilməyəndə, o, onun ağ­­lı ilə danışan filosof yaradır.
Həqiqəti həmişə bilmək lazımdır, inkar etmək bəzən.

Bizdə həqiqi olan sakitdir, süni olan isə dilli-dilavər.
Məndəki həyat səsi səndəki həyatın qulağına çatmır, ancaq tən­ha­lığı hiss etməmək üçün gəl danışaq.
Çoxdanışana ancaq lal həsəd aparır.
Əgər qış desə: «Bahar mənim qəlbimdədir», kim ona inanar?
Hər toxum bir ehtiraslı istəkdir.

Əgər sən doğurdan da gözünü açsaydın və ətrafa baxsaydın, öz surətini başqa surətlərdə görərdin.

Əgər sən qulaqlarını açıb dinləsəydin, öz səsini bütün səslərdə tanıyardın.
Biz iki nəfər olmalıyıq ki, həqiqəti kəşf edək: biri onu inkar et­mək üçün, digəri ona çatmaq üçün.
Bizim içimizdə söz dalğası qalxsa da, dərinliklərimiz daim sükut içindədir.
Bir çox təlim pəncərə şüşəsinə bənzəyir. Biz həqiqəti onun arxa­sın­dan görürük və elə o da bizi həqiqətdən aralayır.
Sən mənim ürəyimdə gizlənsən, mən səni çətinlik çək­mədən ta­pa­ram, ancaq sən öz qabığında gizlənsən, səni axtarmaq mənasızdır.

Kim özündə yazıçılıq əməyinə bir qabiliyyət hiss etsə (Allah bilir, nə üçün!), gərək biliyə, sənətə və sehirə malik olmalıdır – söz mu­si­qi­si­nin biliyinə, sadəlik sənətinə və oxuculara sevgi sehrinə.

Onlar bizim ürəkləri lələklərnən doldurub elə bilirlər ki, il­ham­la­nıblar.
Əgər ağac öz tərcümeyi-halını yazsaydı, o, hər hansı bir ölkənin tarixindən fərqlənməzdi.
Əgər mənə şeir yazmaq imkanı ilə yazılmamış şeirin vəcdi ara­sın­­da seçim etmək lazım gəlsə idi, mən ikincini seçərdim. Bu, daha yax­­şı şeiriyyətdir.
Ancaq sən mənim bir çox yaxınlarımla eyni fikirdəsən ki, mənim zöv­qüm yaxşı deyil.

Poeziya sadəcə söylənmiş bir fikir deyil. Bu, qanayan yaranın və ya gülümsəyən dodaqların nəğməsidir.
Şair taxtdan salınmış şahdır, öz sarayının külü üzərində oturub küldən surəti yenidən qurmağa çalışır.
Poeziya sevinc, ağrı, təəccüb və bir azca da lüğətdən sözlərin axınıdır.
Əgər sən gözəllik haqqında nəğmə oxusan, quru səhralıqda tam tən­halıqda olsan belə, səni eşidəcəklər.
İlham pərisi həmişə oxuyacaq; ilham pərisi heç vaxt izahat ver­mə­yəcək.
Biz tez-tez öz uşaqlarımız üçün laylay oxuyuruq ki, özümüz ya­taq.
Bizim sözlərimiz əqlin qonaqlıq masasından tökülən qırıntılar­dan artıq bir şey deyil.
Dərrakə həmişə poeziyanın ilişdiyi daşdır.
Ən böyük müğənni bizim sükutumuzu oxuyandır.
Dahi gecikmiş baharın əvvəlindəki moruğun nəğməsidir.
Hətta ən çox pərvazlanmış ruh da fiziki ehtiyaclardan kənar qala bilməz.
Bəli, nə səndən, nə də məndən az dərəcədə musiqiçi deyil; ancaq onun aləti bir az kökdən düşüb.
Heç bir ehtiraslı cəhd söndürülməmiş qalmır.
Mən heç vaxt mənim ikinci «mən»imlə tam razılaşmamışam. Yə­qin həqiqət ikimizin arasındadır.
Sənin ikinci «mən»in həmişə sənin qüssəni çəkir. Axı o, qüssə üzə­rində böyüyür; deməli, hər şey gözəldir.
Ruh və bədən arasında mübarizə yalnız o kəslərin əqllərində ge­dir ki, onların ruhları mürgüləyir, bədənləri isə solub.
Həyatın qəlbinə çatanda sən gözəlliyi hər şeydə görəcəksən, hətta gözəlliyə kor olan gözlərdə belə.
Biz ancaq onun üçün yaşayırıq ki, gözəlliyi kəşf edək. Qalan şey­lər intizarın əlvanlığıdır.
İblis sən doğulan günü öldü.

Ona görə də mələyi görmək üçün sənə cəhənnəmdən keçmək lazım deyil.
Nəyə isə malik olmaq istəyirsənsə, onu tələb etməməlisən.
Kişi qadının əlinə toxunanda, hər ikisi əbədiyyətin ürəyinə toxunur.
Məhəbbət – iki sevən arasında örtükdür.
Qadınların kiçik qüsurlarını bağışlamayan kişilər heç vaxt on­la­rın böyük məziyyətlərindən zövq ala bilməzlər.
Hər gün təzələnməyən məhəbbət adətə çevrilir, bu da öz növbəsində köləliyə.
Məşuqlar daha çox bir-birini yox, aralarındakını qucaqlayırlar.
Məhəbbət və şübhə heç vaxt yola getməzlər.
Biz heç vaxt bir-birimizi başa düşməyəcəyik, əgər dilimizi yeddi sözə gətirməsək.
Yalnız sonsuz kədər və ya sonsuz sevinc sənin həqiqi mahiyyətini açmağa qadirdir.

Əgər sən açılsan, sən gərək günəşin altında çılpaq oynayasan, ya da öz yükünü daşımalısan.
Sən arxası günəşə dayananda, ancaq öz kölgəni görürsən.
Sən gündüzlər, günəşin altında azadsan, sən gecələr, ulduzların altında da azadsan;

Sən nə günəş, nə ay, nə ulduz olmayanda da, azadsan.

Sən hətta bütün varlıqlara göz yumanda da azadsan.

Ancaq sən sevdiyinin köləsisən, çünki onu sevirsən.

Və sən səni sevənin köləsisən, çünki o, səni sevir.
Mən qonağı kandarda saxladım və dedim: «Xeyr, ayağını gi­rən­də yox, çıxanda sil».
Alicənablıq o deyil ki, sən mənə elə bir şey verdin ki, mənim ona ehtiyacım səndən çoxdur. Elə bir şeydir ki, sən mənə sənin özünün ötüşə bilməyəcəyin bir şeyi verəsən.
Biz tez-tez gələcək günlərdən borc götürürük ki, keçmiş günlərin borclarını qaytaraq.
Olur ki, mənim də yanıma mələklər və iblislər gəlirlər, ancaq mən asanca onlardan qurtuluram.

Mələk gələndə köhnə duanı oxuyuram, o da darıxır.

İblis gələndə köhnə bir günah edirəm, o da çıxıb gedir.
Bu o qədər də pis həbsxana deyil, ancaq mənim kameramı qonşu kameradan ayıran divar mənim xoşuma gəlmir.

Ancaq etiraf edim ki, mənim ağlımdan da keçmir ki, ya nəzarətçini qınayım, ya da bu həbsxananı Tikəni.
Ola bilsin ki, sən balıq istəyəndə sənə ilan verənin başqa bir verəcəyi yoxdur. Deməli, bu, onlar tərəfdən bir alicənablıqdır.
Olur ki, yalan müvəffəqiyyət gətirir, ancaq o, ömrünü özü­nə­qəsd­lə başa vurur.
Sən bir damcı belə qan axıtmayan qatili, heç nə oğurlamayan oğ­runu, bir kəlmə olsun yalan danışmayan yalançını əfv edəndə, hə­qi­qə­tən alicənabsan.
Qoy, öz kirli əllərini sənin paltarına silən o paltarı özünə gö­tür­sün. Ona o lazım ola bilər, sənə isə heç vaxt.
Heyf ki, sərraflar heç vaxt mehriban bağban ola bilmirlər.
Xahiş edirəm, anadangəlmə nöqsanlarını sonradan qazandığın xoş mə­ziy­­yət­lərin altında gizlətmə. Qoy, mənim nöqsanlarım mənimlə qalsın, onlar mənə bənzəyir.
Mən tez-tez etmədiyim cinayətləri öz adıma çıxırdım ki, başqası mənim yanımda özünü sərbəst hiss eləsin.
Hətta həyatın maskası da daha dərin sirrin maskasıdır.
Sən başqası haqqında ancaq özünü nə dərəcədə yaxşı tanı­ma­ğı­na uyğun olaraq mühakimə yürüdə bilərsən.

İndi mənə de görüm, kim günahkardır, kim günahsız?
Həqiqətən o kəs ədalətlidir ki, özünü sənin cinayətlərində yarı günahkar bilir.
Ola bilər ki, insan özünüqoruma hissindən özünü öldürür.
Qədim zamanlarda bir İnsan var idi ki, insanları çox sev­di­yin­dən və insanların onu çox sevdiyinə görə onu çarmıxa çəkmişdilər.

Maraqlı işdir, mən dünən 3 dəfə ona rast gəldim.

Birinci dəfə o, polisdən xahiş edirdi ki, bir əxlaqsız qadını həbs­xa­­naya at­masın. İkinci dəfə avaralarla avaralanırdı. Üçündü dəfə mə­bə­din divarları­nın yanında cəsusla yumruq davasına çıxmışdı.
Xeyir və Şər haqqında deyilənlərin hamısı doğrudursa, onda mə­nim bütün həyatım ardı-arası kəsilməyən (davamlı) bir cinayətdir.
Tez-tez mən nifrəti özünümüdafiə hissindən edirdim, ancan güclü olsaydım, heç vaxt belə bir silaha əl atmazdım.
Sən deyəndə ki, «Mən səni anlamıram», bu sözlər mənə layiq olmayan tərifdir, sənə isə layiq olmayan təhqirdir.
Həyatın qəlbinə çatmaqla, sən anlayacan ki, sən cinayətkardan uca, peyğəmbərdən aşağı deyilsən.
Topalın öz çəliyini düşməninin başında sındırmaması daha müdrik olardı.
Həyat addımlamadır. Kim yavaş gedirsə, o [addımlama], onun üçün çox sürətlidir, buna görə də, kənara çıxır.

Kimin addımı sürətlidirsə, onu [addımlamanı] qeyri-adi asta hesab edir və o da kənara çıxır.
Həqiqətən xeyirxah olan o kəsdir ki, bütün qəddar hesab edi­lən­lər­lə vəhdətdədir.
Bizim hamımız məhbusuq, ancaq bəzilərinin kameralarının pən­cə­rəsi var, bəzilərinin yoxdur.
Təəccüblüdür ki, biz öz yalnışlıqlarımızı daha çılğın müdafiə edirik, nəinki öz haqlılığımızı.
Biz öz günahlarımızı bir-birimizə etiraf etsəydik, gülərdik ki, bizim necə də az uydurmalarımız var.

Bir-birimizə məziyyətlərimizi açsaydıq, yenə eyni şeyə gülərdik.
Fərd insanın qoyduğu şərtilikləri keçməyənə qədər insanın qoy­du­ğu qanunların fövqündədir; ondan sonra isə o, bizdən nə ucadır, nə aşağı.
Başqasının nöqsanını deməkdən böyük nöqsan varmı görəsən?
Kimsə sənə gülsə sənin ona yazığın gələ bilər, amma sən də ona gülsən, bunu özünə bağışlaya bilməzsən.

Kimsə səni incitsə, sən bu incikliyi unuda bilərsən, amma sən onu incitsən, bunu həmişə xatırlayacan.

Doğurdan, o biri sənin ən həssas mahiyyətindir, sadəcə başqa bir bədənə bürünüb.
Gözəlliyin hüdudlarından kənarda nə din var, nə elm.
Mən odam, mən həm də quru çırpıyam, mənim bir hissəm digər hissəmi məhv edir.

Müdriklik o zaman daha müdriklik olmur ki, ağlamaq üçün çox qü­rur­lu, gülmək üçün çox ciddi, özündən qeyrisini axtarmaq üçün çox özünəqapalı olur.
Biz səninlə, dostum, həyata, bir-birimizə,

öz-özümüzə yad olacağıq,

O günə qədər ki, sən səslənəcən və mən səni eşidib,

düşünəcəm ki, bu, mənim öz səsimdir;

Mən sənin qarşında dayananda,

özümü güzgünün qarşısında hesab edəcəm.
Ancaq ürəkləri sirrlər saxlayan kəslər bizim ürəklərin sirlərini anlamağa qadirdir.
Sənin sevincin və kədərin böyüyəndə bütün dünya kiçilir.
İstək həyatın yarısıdır, laqeydlik ölümün yarısıdır.
İman ürəklərdəki oazisdir ki, ora təfəkkürün karvanı heç vaxt çata bilməz.
Qəribədir ki, onurğası olmayan varlıqların ən bərk zirehi var.
Mən sənin qarşında təmiz güzgü kimi dayananda, sən mənə bax­dın və öz əksini gördün. Onda sən mənə dedin: «Mən səni sevirəm».

Əslində, sən məndə özünü sevdin.
Sən öz məhəbbətinlə başqa birinə yapışırsansa, o, məziyyət olmaqdan çıxır.

Mən öz ürəyimdən inci yaratmağa çalışan balıqqulağı kimiyəm. An­caq deyirlər ki, inci balıqqulağının xəstəliyindən başqa bir şey deyil.


Mixail Nüaymə



1889-1988

Mixail Nüaymə yeni həyat quruculuğu pro­­sesinə böyük enerji, heyrətamiz fəda­kar­lıq­la qo­şulan və bu hərəkatda öz tarixi keç­mi­şi­nin özü­nəməxsusluğunu və zənginliyini – hu­ma­­niz­mi, həqiqətə, mənəvi saflığa və ədalətə əb­ədi can­­atma səy­lərini unutmayan ərəb zi­ya­lı­larının ən qabaqcıl, həssas və istedadlı oğul­la­rı sı­ra­sında olmuşdur.
Aida İmanquliyeva

Mixail Nüaymə

Şərq və Qərb arasında

Görkəmli ərəb yazıçısı və mütəfəkkiri Mixail Nüaymə 1889-cu il­də Livanda anadan olmuş, 13 yaşında təhsilini davam etdirmək üçün Ru­siyaya getmiş, gənclik dövründə rus ədəbi mühiti ilə sıx surətdə bağ­lı olmuş, daha sonra Amerikaya köçərək uzun müddət orada yazıb ya­ratmış və zəngin bir həyat təcrübəsi topladıqdan sonra 1932-ci ildə ye­nidən vətənə qayıtmışdır. Onun həyatı da, yaradıcılıq fəaliyyəti də Şərq ilə Qərb arasında cərəyan etmişdir. M.Nüayməni Azərbaycan oxu­­­cularına ilk dəfə təqdim edən pro­fessor Aida İmanquliyeva onu sa­dəcə bir ölkənin və müəyyən bir dövrün yazıçısı kimi deyil, bü­töv­lük­də ərəb dünyasına, digər tərəfdən, həm də Qərb mədəniyyətinə mənsub olan, bütün dövrlər üçün maraq kəsb edən hərtərəfli bir şəxsiyyət kimi sə­­ciy­yə­­ləndirir: «Nüaymə özünü yalnız ərəb yazıçısı hesab etmirdi. O, özü de­yir­di ki, bütün bəşəriyyət üçün yazır».¹ M. Nüaymənin ya­ra­dı­cı­lı­ğı ilə tanışlıq onun fikir məkanı və maraq dairəsinin həqiqətən çox ge­­niş olduğunu göstərir.

M.Nüaymə ərəb məhcər ədəbiyyatının digər əsas nümayəndələri ki­mi, milliyyətcə ərəb, dini mənsubiyyətinə görə xristiandır. Bir Şərq öl­­­kə­sin­də doğulsa da, ömrünün çox hissəsini Qərb ölkələrində keçir­miş­­­dir. Bu cəhətlər ona Şərq və Qərb sivilizasiyalarını eyni dərəcədə mə­­­nim­sə­mə­yə və öz daxili aləmində bu müxtəlif düşüncə tərzlərini bir­­­ləşdirməyə im­­kan vermişdir. Təsadüfi deyil ki, onun əsərlərində (mə­­­sələn, “Sonuncu gün» əsə­r­in­də qi­ya­mət haqqında mülahizələr) din­dən bəhs edərkən təkcə xris­tian­lı­ğa yox, həm də islama aid müddəalar və dəyərlər ehtiva olunur.

“Sonuncu gün» romanı müəllifin böyük fəl­səfi yük daşıyan bədii əsər­lərindən biridir. Vida səhnəsi təkcə bu dünya ilə o dünyanın hü­du­dun­da keçirilən hiss-həyəcanlar, insanın bu son anda ağ­lına gə­lən və hə­yatın mənasını ifadə etməyə iddialı olan müxtəlif ha­di­sə­lərin mü­qa­yi­səsi baxımından deyil, həm də ümumiyyətlə həyatla ölüm ara­sındakı mü­barizəni, həyatın hərəkətverici qüvvələrini ifadə etmək ba­xı­mın­dan çox təsirli və ibrətamizdir.

İnsan ölməzdən qabaq yarımçıq qalmış işlərini xatırlayır və bun­ları ba­­şa çatdırmadan ölümün mümkünsüz və ya haqsız olduğunu əsas­lan­­dır­ma­ğa çalışır. Bu­rada Qurani-Kərimin «Möminlər» surəsindən be­­­lə bir ayə ya­da düşür: «Onlardan hər ki­­mi ölüm haqlayarsa, deyər: “Rəb­bim, geriyə qay­tar mə­­ni. Yarımçıq qoy­­­­duğum işlərimi tamamlayım, yaxşı iş­lər görərəm” (Quran 23/99-100). Hal­­buki, insan xeyirli işlər barədə, iş­­lərini tamamlamaq barədə ölüm məqamı çatandan sonra yox, həyatın ən şirin mə­qamlarında düşün­mə­li­dir.

«Nə olursa olsun, təkcə ölüm olmasın!» nidası bütün əsər boyu qəh­­­rə­ma­nın keçirdiyi hiss-həyəcanı çox gözəl ifadə edir. Çünki ölüm məhz za­ma­nın qırıldığı məqamdır. M.Nüaymə əsərin qəhrəmanı dok­tor Musa Əs­gə­ri­nin dili ilə «mən – zamanam, zaman da mənəm», – de­yir. «Nə mən onu sona çat­dıra bilərəm, nə də o, məni».¹ Digər tərəfdən za­­­manın kiçiyi və bö­yüyü yox­dur. Hər saat, hər dəqiqə, hər saniyə elə za­­­manın hamısıdır. Bu­rada M.Nü­aymə anın əbədiyyəti problemini çox gö­zəl qoyur. Çünki bir anda baş verənlər daha böyük zaman in­ter­va­lın­da baş verənlərlə elə sıx bağ­lıdır ki, onu «keçmişindən və gələcə­yin­dən qoparmaq mümkün deyil».¹ Çünki həyata məna verən də anın dəyərləndirilməsidir. “Mən tələsmirəm”, – deyən Vurğun da anı doya-doya yaşamaq istəyini tərənnüm edir. “Carpe diem.^ – Avropalı artıq iki min ildir ki, bunu bilir. Biz isə hələ də əminik ki, nə də olmasa, vaxt bizdə nə qədər istəyirsən var.”² O vaxtın rus düşüncə tərzi haq­qın­da deyilmiş bu sözlər necə də bizi xatırladır. Vaxta münasibətin Şərq sinqromu.

Əsərdə ölümü barədə qeybdən qərar verilmiş Musa Əs­gərinin dü­­­­şün­­cə­ləri və qoyduğu suallar diq­qəti öz fəlsəfi yönümü ilə cəlb edir. «Ha­ra­dan gəlib, haraya gedirəm?», «Niyə olduğum kimi yox, başqa cür görünürəm?», «İn­­san həyatı bo­yu hara getdiyini bilirmi, nə alıb-ver­­­­diyini və nə üçün alıb-ver­diyini bi­lir­mi?». Yaxud övladının şi­kəst­li­yi­ni ya­da salaraq verdiyi sual­lar: «Fə­qət onun günahı nədir?», «Va­li­­deyn­­lərin gü­nahına görə uşaq cəza çək­­­mə­lidirmi?».³ Bütün bu suallar hə­­­­yatla vi­da­laşmaq məqamın­da bir daha yada düşür və insan bu hə­yat­da nə qa­zan­dığını, o dünyaya nə ilə get­­­diyini özü üçün aydın­laş­dır­maq is­­təyir. Bu dünyanın faniliyi, gəl­­di-ge­dər­liyi bir daha vurğulanır. La­­­­kin bu­nun­la belə həyatın mənasız ol­­­ma­dı­ğı, hət­ta o dünyanın da əs­lin­də bu dün­ya­dakı həyatın bir növ da­va­mı ol­du­ğu haqqındakı fikirlər mü­əl­­lifin tam pessimizmə qapılmadığını gös­tərir. Bu əsər, Aida İmanquliye­va­­nın haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi, “sanki müəllifin qəhrəmanın dili ilə iz­har edilən son etirafıdır. Romanın qəhrəmanı fəlsəfə müəllimi, fəl­­səfi kateqoriyalarla düşünən şəxsdir, onun son dərəcə yığcam, axıcı eti­­rafı sanki bitkin tam bir fəlsəfi sistemi xatırladır”.¹

M.Nüaymənin mifoloji və mistik mövzuya həsr etdiyi «Mirdadın ki­ta­bı» da olduqca ciddi fəlsəfi problemlərin aydınlaşdırılması­na xid­mət edir.

Bu əsərdə müəllif yenə də həyatın sonlu olmasından irəli gələn bir sıra fəlsəfi sualları cavablandırmağa çalışır. Nuh peyğəmbər bu dün­­yadan köçər­kən öz övladları və nəvə-nəticələrinin simasında da­vam edən həyata nikbin bir nəzər salsa da və ürəyindən keçənləri icra et­­mək üçün oğluna mü­raciət et­sə də, içindəki bir qorxu hissini dilə gə­ti­rir. Sən demə, onun qor­xusu, öl­mək­dən yox, öldükdən sonra gələcək nə­sillərin yaddaşından si­lin­mək təhlü­kə­sindən irəli gəlir. Əgər “So­nun­cu gün» romanında insan hə­ya­tının kəsil­məsin­dən, başladığı işlərin ya­rım­çıq qalmasından qorxurdusa və hər şey ölümlə, qə­birlə tamam­la­nır­dı­sa, insana daha artıq ancaq o dünya haq­qında düşün­mək qalırdısa, bu əsər­də həyatın məhz bu dünyada – öv­lad­ların fəaliyyəti ilə da­vam etdi­ril­məsi ideyası önə çəkilir. Yəni insan əmin olsa ki, onun əməl­lə­ri da­vam etdiriləcək və başladığı işlər yarımçıq qalma­ya­caq, bu dünyadan ra­­hat köçə bilər. Bir cəhət də önəmlidir ki, Nuh peyğəmbər onunla baş­­layan ye­ni nəslin, yeni həyatın təməlində məhz imanın dayan­dı­ğı­nın unudulmasını is­təmirdi. Gələcək nəsillərə ötürülən ən böyük ər­mə­ğan din-iman, haqq-əda­lət olmalı idi. Və insan bu dünyadan bu imanın ya­şadığına əminlik hissi ilə getməlidir.
İstəyirsənsə öl yaşamaq üçün!

İstəyirsənsə yaşa ölmək üçün!²
Bu fikir “Mirdadın kitabı”nda tez-tez təkrarlanır. Ölümlə qa­za­nı­lan həyat! Yana-yana yaşamaq! Şairlik aqibəti! Cübran belə deyir: “Şa­irin ölümü – onun həyatıdır”. Müasir Azərbaycan poeziyasında bu ide­ya Bəxtiyar Vahabzadə tərəfindən çox gözəl səsləndirilmişdir:
Şam əgər yanmırsa, yaşamır demək,

Onun da həyatı yanmasındadır.
Bir tərəfdən, həyatın mənası məsələsi, digər tərəfdən, yaşamaq və ölmək dilemması həm Şərq, həm də Qərb ədəbiyyatında çox qo­yul­muş­dur. Amma ən klassik deyim Şekspirə məxsusdur: “Olum, ya ölüm!”

Şekspirin Hamleti yaşadığı reallıqla barışmadığından, öl­mə­yi üs­tün tutur. Lakin ölüm yolunu seçməzdən qabaq tə­rəd­düdlər keçirir, çı­xış yolu axtarır... Böyük filosof-tənqidçi Lev Şestov «olum, ya ölüm» di­lemmasının əsər boyu ancaq tə­rəddüdlər, çaşqınlıq və daxili mü­ba­ri­zə kontekstində da­vam etməsi, real həyat müstəvisində isə tam bir fə­a­liy­­yətsizlik və qətiyyətsizliyin hökm sürməsini bir çatışmazlıq ki­mi qeyd edir. Bəli, Hamlet əlində qılınc vuruşur. Lakin ki­minlə, nə üçün? Və nəhayət, zəmanənin haqsızlıqlarına qar­şı mübarizə meydanında de­yil, ədalətsiz bir dueldə ölü­mə çatır... Əlbəttə, ölümün əsl səbəbi bu du­­eldən çox-çox əv­vəl, daha dərin qatlarda baş qaldırmışdır. Lakin fi­kir­də, mə­nəviyyatda gedən dramatik proseslərlə ictimai həyatın real­lıq­ları arasında uyğunluq nəzərə çarpmır.

Bütün böyük sənətkarlar əs­lin­də həmişə eyni sual­ları qoyurlar. La­kin öz dövrlərinin dilində. Şeks­pi­rin «olum, ya ölüm?» kimi qoy­du­­ğu sual fəlsəfənin həmişə aktual prob­­lemlərindən birinin konkret bədii ifa­­­də forması idi. Problem isə bun­dan ibarətdir: mühitə, cəmiyyətə, bə­­­şə­­riy­yə­tə uyğunlaşmaq («palaza bü­­rünüb elnən sürünmək», təs­lim ol­maq), yoxsa mühiti, cəmiyyəti özü­nə, öz sosial və mə­nəvi ideal­la­rı­na uy­­ğun­laşdırmaq?! Birinci variantı se­çib yaşamaq, «olmaq», əlbəttə, asan­dır. İkinci yol isə çox çətindir. Burada «olmaq» üçün dövrün nəb­zi­nə uyğun üsul, ideya və iradə ta­pıl­ma­dıq­da, o həmişə «ölüm» yolu olur. (Düzdür, bu iki variantın keçidində üçün­cü – aralıq variantlar da var. Naqis mühiti qəbul etməmək, lakin ona qarşı aktiv mövqe tut­ma­dan, özünü «kənara çəkmək», «çıxdaş ol­maq» va­riantı. Məsələn, Kefli İs­gəndərin sərxoşluq yolu. Lakin bu yol öz təkamülündə istər-istəməz ikin­ciyə keçidlə nəticələn­mə­lidir. Zira sər­xoşluq da həyatı inkarın, «ölüm» yolunun bir formasıdır. Yaxud L.Tols­toyun «Canlı meyit» pye­sində Protasov cismən sağ olsa da, ya­şa­dığı mühit üçün, onu vax­tilə tanıyanlar üçün ölmüşdür. O, əvvəllər özü­nün də daxil olduğu na­qis ictimai mühitdən təcrid olunmuş halda qalmağı üstün tutur. Bu da «olum» ilə «ölüm» arasında bir vəziy­yətdir. Lakin əsərdən çıxan mən­ti­qi nəticəyə görə, bu aralıq və­ziyyət şərəfli ölümü əvəz edə bil­mə­di­yin­dən, son nə­ti­cədə yenə də fiziki ölüm labüd olur.) Ona görə də, bu prob­­le­min qoyulduğu pyeslər, bir qayda olaraq, fa­ciə jan­rında olur. Ya­zıçılar çox vaxt bu böyük problemi sa­də­ləş­di­rə­rək, onu ''olum, ya ölüm'' formuluna salır və hə­yatda qal­mağı – həyatla ba­rışmaq, ölümü isə həyata, mü­hitə etiraz ak­tı, üsyan kimi təqdim edir­­lər. Və nə qədər pa­ra­doksal görünsə də, «olum» – fərdi mənin öl­mə­­si, ək­sinə, «ölüm» – fər­di mənin özünü təsdiqi, yaşamaq uğ­runda mü­­barizəsidir. Problemin bu cür sadə qoyuluşu: yaşamağın mü­ti­lik, təs­­lim­çilik, ölməyin – ba­rış­maz­lıq, üsyan kimi təq­dim edil­məsi, əs­lin­­də həyatın, «olmağın» həqiqi bö­yük mə­na­sını açıl­mamış qoyur. Bu bö­yük məna isə, yuxarıda qeyd et­di­yimiz kimi, mühitin, cəmiyyətin də­yişdirilməsi və naqis həyata de­yil, fərdi mənin böyük ideallarına cavab verən yeni bir həyata uy­ğun­laş­masıdır.

Lakin başqa bir yol da vardır. İn­­san özünü ya mühitin və ictimai rə­yin, ya da daha yüksək meyarlardan çı­­xış edən dini ehkamların və əxlaqi im­perativlərin tələblərinə uyğunlaş­dır­ma­ğa çalışır. M.Nüaymə “Mir­da­­dın kitabı”nda məhz bu son variantdan çıxış edir. Yəni söhbət in­sa­nın özü­nü öldürməsindən deyil, nəfsin öldürülməsindən gedir. Hər də­fə nəf­sin bir istəyinə qalib gələndən sonra, insan qarşısında daha yük­sək nəfs maneələri ortaya çıxır ki, onların da dəf edilməsi daha böyük əzm və fədakarlıq tələb edir. Beləliklə, Nüaymədə olum və ölüm mü­ba­­rizəsi nəfs daxilində gedir.

“Mirdadın kitabı”nda M.Nüaymə insanın öz nəfsini idarə edə bilməsi, özünü təsdiq etməsi, ölüm üzərində yüksələrək sözün böyük mənasında yaşaya bilməsi üçün təbiətə qayıtmalı, özünün təbiətlə doğmalığından istifadə etməlidir.

Professor Aida İmanquliyeva M.Nüaymənin təbiətə bağlılı­ğın­dan da­nı­­şarkən, onun fəlsəfi ideyalarına da müraciət edir: «Nüaymə is­ti­­rahət sa­at­la­­rını təbiətin qoynunda keçirirdi. Təbiətlə ünsiyyətdən bö­yük ilham alır, da­xi­­li rahatlıq və sevinc duyurdu: “Təbiət böyük ali­cə­nab, şan-şöhrət aşiqi­dir. Onu oxumağı bacaranlar üçün ən maraqlı ki­tab­dır, biliyə can atanlar üçün ən kamil məktəbdir. Bütün mü­əl­lim­lər­dən ən yüksəkdə duran mü­əl­lim tə­bi­ət­­dir. Lakin bu, yalnız qulaqların eşi­də bildiyindən çox eşidənlər, göz­lərin görə bildiyindən çox görə bi­lən­lər üçündür”».¹

Təbiətə bir kitab kimi baxıl­ma­sı fikri əslində islam fəlsəfəsinə xas olan çox mühüm ideyalardan bi­ri­dir. Bütün həqiqətlərin mənbəyini an­caq Qurani Kərimdə axtarmaq möv­qe­yindən çıxış edən ila­hiy­yat­çı­lar­dan fərq­li olaraq, bir çox görkəmli islam fi­losofları, o cümlədən, Mə­həmməd İq­bal, Taha Cabir Əlvani «iki kitab» ideyasını irəli sü­rür­lər. Yəni vəhylə nazil olan Qu­rani Kərimlə yanaşı, Allahın yaratdığı tə­biət də bir kitabdır ki, insanlara onu oxumaq üçün əql verilmişdir. Əl­vani yazır: «Onlar­dan birincisi Al­­la­hın və­hyidir ki, burada dini əhə­­miy­yət daşıyan bü­tün məsələlər ay­­dın­laş­dırılır (Qurani Kərim 12/111); ikinci kitab isə O-nun yaradıcılığıdır (Qur­a­ni Kərim 6/38) (yəni təbiət uni­ver­su­mu). Bi­rinin digərinə istinad et­mə­dən oxun­ması cəhdi bəşərə heç nə vəd et­mir; ona nə sivilizasiyalı cə­miy­yətin qu­rulması və qorunması üçün hər­tə­rəf­li olan, nə də sonrakı inkişaf və yenilənmə baxımından də­yəri olan bilik verə bilir. Fak­tiki olaraq, belə birtərəfli oxuma heç za­man insana nə Allahın xəlifəsi olaraq, nə də O-nun əma­nətinin da­şı­yıcısı kimi və­zi­fəsini tam şəkildə yerinə ye­tir­mə­yi­nə imkan verməz».¹

Görkəmli ilahiyyatçı filosof Taha Cabir əl-Əlvaninin bu fikirləri qa­­nunauyğundur. Amma M.Nüaymənin təbiətə bir kitab olaraq mü­ra­ci­ət etməsi onun xristian olmasına baxmayaraq, islam fəlsəfəsinə də də­­­rindən bələd olduğunu gös­tə­rir. Lakin çox təəssüf ki, müsəlman dün­­yası Qurani Kərimdə dönə-dönə töv­si­yə olunan ikinci kitabın, yəni tə­biətin də oxunmasına zərurəti nəzərə al­ma­mış və təhsil sistemində vəhy­lə verilmiş biliklərin öyrənilməsinə üstünlük vermişdir.

Qərb sivilizasiyası və Qərb təfəkkür tərzi ilə Şərq təfəkkür tər­zi­nin uy­ğun gəlməyən məqamları heç də dini dəyərlərlə bağlı olmayıb, in­terpre­tasi­ya­dakı fərqlərdən qaynaqlanır.

M.Nüaymə təbiəti bir müəllim kimi təqdim edir. Lakin bu mü­əl­lim nor­­­malda olduğun­dan daha yüksək imkanlara malikdir. Belə ki, tə­bi­ət özün­­­də gözlə görünən, qulaqla eşi­di­lən məlumatlardan başqa, gö­rül­mə­yən və eşidilməyən, yəni hiss or­qan­la­rı­nın imkanları xaricində olan mə­lu­mat­ları da saxlayır. Lakin insan arxa plan­da, qaranlıq zo­laq­da qalan bu in­for­­ma­si­ya­­­nı ala bilmək üçün özündə əla­hiddə imkanlar, re­surslar axtar­ma­­lıdır. Orta əsr təsəvvüf fəlsəfəsində bu qabiliyyət, bu resurs bəsirət gö­zü kimi səciyyələndirir.

İslam düşüncəsi ilə əlaqə M.Nü­ay­mənin əsərlərində nəfsə qarşı mü­ba­ri­­zənin metod və formalarını araş­­dı­rar­kən də ortaya çıxır. Mə­sə­lən, onun «Mir­­da­dın kitabı»nda dağın ba­şına yük­səlişinin pillələri və mə­­qam­la­rı tə­səv­vüf fəlsəfəsindəki hal və mə­qam­lar konsepsiyasına uy­ğun gəlir.

A.İmanquliyeva məhz bu cəhəti önə çəkdiyinə görə, M.Nü­ay­mə­nin ide­­­yalarını L.N.Tolstoyla müqayisə edir: onun din fəlsəfəsinin əsa­sın­da «özü­­nü təkmilləşdirmə, öz qüsur və nəfsi ilə mübarizə, əməli xe­yir­xah­lığın gücünə inam dayanır. İnsanın etdiyi xeyirxahlıq zahiri mə­ra­sim­lərə riayət etməkdən yüksəkdə durur və buna görə də Allah üçün da­­ha əziz və daha istəniləndir».¹ Həm də bu mövqe tək Tolstoyun tə­si­ri kimi izah oluna bil­məz. M.Nüaymə təsəvvüf fəlsəfəsinin böyük ənə­nə­­ləri ilə heç şübhəsiz ta­nış idi. Aida xanım da bu əlaqəyə işarə edərək yazır: “Nüaymənin Mirdad haqqında kitabında sufizmin, həmçinin ərəb maarifçiliyinin ideyalarının təsiri hiss edilir”.² Onun həyat tərzi də su­fi həyatını xatırladırdı. A.İmanquliyeva yazır: «Nüaymə gənc yaş­la­rın­­dan seyrçiliyə, tənhalığa, susqunluğa, özündə hətta qarşılıqlı mə­həb­bət hissini zorla boğmağa meyl göstərirdi. Hələ o vaxtdan yaradılış və in­san varlığının sirləri barədə mürəkkəb məsələlər onu narahat edirdi. Nü­a­ymənin diqqətini təbii hissi təzahürləri üstələməyi bacaran insanın «da­xili» həyatı cəlb edirdi».³

Bütün bu deyilənlər M.Nüaymənin görkəmli yazıçı və ədəbiyyat tən­­qidçisi olmaqla yanaşı, həm də böyük mütəfəkkir olduğunu, xris­ti­an­lıqdan daha çox, təsəvvüf ənənələrini bədii yaradıcılığında mə­ha­rət­lə tərənnüm etdiyini və beləliklə Şərq ilə Qərb arasında uzlaşmadan, iman və zehniyyətin vəhdətindən çıxış etdiyini göstərir.