Şərq-Qərb Tədqiqat Mərkəzi Səlahəddin XƏLİlov
Aida İmanquliyevanın yaradıcılığında
Yüklə 2,22 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Aida İmanquliyeva
|
Aida İmanquliyevanın yaradıcılığında ədəbiyyatşünaslıq məsələləri və ədəbi-bədii komparativistika Belə yanaşma Şərq ədəbiyyatında... çox məhsuldar ola biləcək sonrakı müqayisəli bədii təhlil üçün yol açmağa imkan verir. Aida İmanquliyeva Aida İmanquliyevanın yaradıcılığını ona görə ərəbşünaslıq və ya şərqşünaslıq çərçivəsində nəzərdən keçirməklə məhdudlaşmaq olmaz ki, burada ümumiyyətlə ədəbiyyatşünaslıq, xüsusən ədəbiyyat nəzəriyyəsi baxımından maraq doğuran çox ciddi məsələlər qaldırılır. Aida xanımın ədəbiyyatşünaslıq sahəsindəki xidmətlərini aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
Bütün bu məsələlər üzrə A. İmanquliyevanın Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı üçün yeni, orijinal baxışları var. Aida xanım, görünür, təbiətən ona xas olan nəzəri-fəlsəfi düşüncə tərzindən irəli gələn bir xüsusiyyət kimi, hansı məsələdən bəhs edirsə etsin, mütləq onun mahiyyətini açmağa çalışır. Məsələn, onun əsərlərində bu qəbildən olan fundamental suallara tez-tez rast gəlmək olar: «Bir yaradıcılıq növü kimi bədii əsər özlüyündə nə ifadə edir? Nədir bu: təsəvvürün, təxəyyülün məhsulu, yoxsa gerçəklik mənzərəsinin dəqiq təsviri?»1 Postmodernizmin məşhur nümayəndələrindən biri Rolan Bart da diqqəti bu problemə yönəldir: “Doğurdan da, əvvəlcə ədəbiyyatın mahiyyəti haqqında düşünmədən, ədəbiyyat tarixini necə yazmaq mümkün ola bilər?”2  Problemi qoyduqdan sonra Aida xanım ədəbiyyatşünaslıq tarixinə müraciət edərək V.Q.Belinskinin estetik konsepsiyasını yada salır və burada həmin suallara cavab axtarır: «Canlı gerçəklikdə çox gözəlliklər var, …ancaq bu gerçəklikdən həzz almaq üçün biz əvvəlcə öz fikrimizdə ona yiyələnməliyik. …İstedadlı bir rəssamın kətan üzərində yaratdığı mənzərə təbiətdəki hər hansı bir gözəl mənzərədən daha yaxşıdır. Bəs nəyə görə? Ona görə ki, burada heç bir təsadüfi və gərəksiz şey yoxdur, bütün hisslər bütövə tabe olub, hər şey bir məqsədə istiqamətlənib, hər şey özlüyündə bir gözəl tam və fərdi olanı yaradır».3 Əslində bu izahat Şərq düşüncə tərzini ifadə edir. Amma nə etmək olar ki, poeziya özü bütövlükdə Şərq hadisəsidir. Bunu Qərb mütəfəkkirləri özləri də etiraf edirlər. Təsadüfi deyildir ki, Hegel: «Şərq şüuru Qərbinkinə nisbətən daha poetikdir…»,1 – deyirdi. Qərb ədəbiyyatı nə qədər inkişaf etsə də, o öz kökləri ilə Şərq ruhuna bağlıdır. Bu məsələ mübahisəli olduğu qədər də, önəmli bir məsələdir. Aida xanım poeziyanın mahiyyəti ilə əlaqədar düşüncələrində bir daha bu problemə toxunur. Belə ki, onun bəhs etdiyi şairlər həm də görkəmli mütəfəkkir olduqlarına görə, onların fikir dünyasını işıqlandırmaq üçün müəllif özü də bir sıra elmi-nəzəri kateqoriyaları təhlil edir və Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı üçün yeni olan belə məsələlərdə əlavə izahat verməli olur. “Bir çox ingilis və amerikan romantikləri bu mövzunun bədii təcəssümünü şəxsiyyət və onun həqiqəti intuitiv dərki problemləri ilə əlaqələndirirdilər. Kainat və Dünya ruhunun mahiyyəti rasional idrak üçün əlçatmazdır və gündəlik təcrübəyə tabe deyildir, buna görə də, əsas vasitəsi yalnız şairin qadir olduğu təxəyyül və bəsirətdir”.2
 M.Nüaymənin «Şair və poeziya» adlı məqaləsini təhlil edərkən Aida İmanquliyeva onun mövqeyini V.Q.Belinskinin mövqeyi ilə müqayisə edir: «Bu məqalədə Belinskinin tənqidi görüşlərinin təsiri hiss olunacaq qədər özünü göstərir. Nüaymə poeziyanı insanın üzvi tələbatı hesab edir. O, yazır: “Poeziya bütün dövrlərdə insanın yanında olub. İnsan dünyaya gəldiyi andan poeziya onun beşiyinin başında durub…”».3 Maraqlıdır ki, XX əsrin böyük filosoflarından biri Martin Haydegger də poeziyanın ilkinliyini, ontoloji funksiyasını önə çəkməyə çalışır. O, yazır: «Poeziya varlığın sözlə yaradılmasıdır. O, sadəcə “mədəniyyətin ruhu”nun ifadəsi olmayıb, həm də hər şeyin ilkin mahiyyətini ifadə edir».4 Və bu ideya M.Haydeggerin yeni fikirlərindən biri hesab olunur. Halbuki, Aida xanımın tədqiqatından gətirdiyimiz misaldan göründüyü kimi, eyni ideya M.Nüaymə tərəfindən daha əvvəl və daha arqumentli şəkildə irəli sürülmüşdür. Lakin M.Nüaymə də öz növbəsində bu ideyaya ənənəvi Şərq düşüncəsi zəminində gəlmişdir. «Varlığın sözlə yaradılması» tezisinin kökləri nə az, nə çox – Füzulinin «söz – candır» ideyasına gedib çıxır. Mir Cəlalın yazdığı kimi, Füzulinin «şeir, söz sənəti haqqındakı təsəvvürü olduqca genişdir. O, şeiri həyatın, varlığın (kursiv mənimdir – S.X.) ən yüksək formada inikası hesab edir».1
Aida xanım həm Qərb, həm də Şərq şair-mütəfəkkirlərinin poeziya haqqında düşüncələrini müqayisəli surətdə təhlil edərək, poeziyanın mahiyyəti və funksiyaları, şairlik missiyası ilə əlaqədar dolğun təsəvvür yaradır ki, bütün bunlar Azərbaycan estetik fikri və ədəbiyyat nəzəriyyəsi üçün zəngin materialdır. Bədii ədəbiyyat İnsan-Dünya, İnsan-Təbiət, İnsan-Cəmiyyət problemlərini ən ümumi şəkildə qoymur. Lakin bununla belə bədii ədəbiyyat üçün müəyyən ümumiləşdirmə (tipikləşdirmə) səciyyəvidir. Burada Aristotelin poeziya haqqında məşhur fikrini xatırlamamaq mümkün deyil. “...Poeziya tarixdən daha fəlsəfi və daha ciddidir: poeziya daha çox ümumidən, tarix xüsusidən bəhs edir.”2
Digər tərəfdən, bədii formada yazılmış fəlsəfi əsərlər də bədii əsər kimi deyil, məhz fəlsəfi baxımdan maraq doğurur. Məsələn, Lukretsi Karın “Şeylərin təbiəti haqqında” poeması, Şeyx Mahmud Şəbüstərinin “Gülşəni-raz” məsnəvisi... Cübranın “Peyğəmbər”i də əslində bir poeziya nümunəsi olmazdan əvvəl, bir hikmət dastanıdır.  Ədəbiyyat adı altında elə müxtəlif əsərlər palitrası əhatə olunur ki, burada ifrat konkretlik və təsvirçilikdən ifrat ümumiləşdirmə və mücərrədliyə qədər hər cür əsər tapmaq mümkündür. Bəli, poeziya tarixə nisbətən ümumi, fəlsəfəyə nisbətən xüsusidir. Bu iki qütb arasındakı geniş sahədə isə ümumilik dərəcəsinə görə bir-birindən ciddi surətdə fərqlənən müxtəlif əsərlər yerləşir. Poetik əsərlərin bir qismi tarixə, digər qismi isə fəlsəfəyə yaxındır. İfrat hallar, yuxarıda dediyimiz kimi, nəzmlə yazılmış tarix və nəzmlə yazılmış fəlsəfədir. Bunların heç biri əslində poeziya deyil. Bunların heç biri elm də deyil. İstər elm, istərsə də bədii ədəbiyyat və incəsənət tarixdən fəlsəfəyə, hadisələr dünyasından mahiyyətlər dünyasına gedən böyük yolun müxtəlif məntəqələridir. Daha doğrusu, söhbət eyni başlanğıcdan eyni sonluğa aparan iki müxtəlif yoldan gedir. Bu yolların birini məntiq, digərini hiss şöləsi işıqlandırır, birində anlayışlar, digərində hissi obrazlar bələdçilik edir.
Bəzən bədii əsərlər sinkretik xarakter daşıyır və əsərin əsas qayəsinin, fəlsəfi konsepsiyanın açılışına aparan bu iki yolun birindən o birinə müvəqqəti keçidlər edilir. Məsələn, Nizaminin poemaları belə sinkretiklik baxımından səciyyəvidir. Nəzmlə yazılmış elmi-fəlsəfi ricətlər ümumi struktura daxil olur. Müəllif ümumi fəlsəfi konsepsiyanın açılışına gedən yolların hər ikisini işıqlandırmağa çalışır. “Xosrov və Şirin”də insani məhəbbətin ümumdünya cazibəsi kontekstində şərh olunması mənəvi və maddi dünyanın vahid qanunlara tabe olması, dünyanın vəhdəti və ahəngdarlığı, daxili tamlığı ideyasını ifadə edir. Beləliklə, sufi fəlsəfəsinin mühüm məqamlarından biri olan vəhdəti-vücud təlimi, Nizami yaradıcılığında təbiət qanunları ilə mənəviyyat qanunlarının eyniyyətindən çıxış etməklə həm elm, həm poeziya və həm də fəlsəfi fikir vasitəsilə ifadə olunur.  Bu gün sintetik təfəkkür ancaq tarix, poeziya, elm və fəlsəfə üçün deyil, ədəbi tənqid və publisistika üçün də zəruridir. Bizim üçün XX əsrin əvvəllərində və indi yaranmış zərurət azadlıq, müstəqillik uğrunda mübarizə aparan və ya yeni müstəqillik əldə etmiş bütün xalqlar üçün səciyyəvidir. Maraqlıdır ki, Cübran, Reyhani və Nüaymə də Mirzə Cəlil, Cavid, Ü.Hacıbəyov və o dövrün başqa görkəmli yazarları kimi, bütün bu janrlarda yazıb-yaradırdılar. Çünki əsas olan forma yox, çatdırılması vacib ideyalar idi. Aida xanım bu hadisənin səbəblərini Əmin ər-Reyhanidən bəhs edərkən belə açıqlayır: “O, özünü yalnız yazıçı deyil, həm də mübariz vətənpərvər hiss edirdi. Özünün bütün maraq və düşüncələri ilə o, xalqın ictimai-siyasi və mənəvi həyatının mərkəzində dururdu. Ər-Reyhaninin publisistika ilə təbii bağlılığı da buradan irəli gəlirdi”.1
Ədəbi tənqid sadəcə bədii ədəbiyyatı izləməklə məhdudlaşmırsa, onun önündə getmək, ona yol göstərmək istəyirsə, onda gərək yalnız ədəbiyyatdan deyil, sosial-mənəvi gerçəkliyin məntiqi təhlilindən, elmi-fəlsəfi fikirdən də bəhrələnsin. Şərqdə mənəviyyat daha çox dərəcədə fərdin öz miqyası ilə məhdudlaşdığından, cəmiyyətin mədəni-mənəvi həyatından ayrılaraq özünə qapıldığından, insan daha çox öz dünyasında yaşadığından, onun xarici dünya ilə, maddi həyatla əlaqəsi əsasən iki formada həyata keçir: 1. Fərdi mənəviyyat aləminin qapıları ani olaraq açılır və xarici mühitlə intensiv əlaqə yaranır. Bu əlaqə özü müstəqilləşir və insanın xarici təsirə məruz qalmadığı dövrdə, soyuqqanlı düşüncə şəraitində qərarlaşmış fərdi mənəviyyat oyundankənar vəziyyətdə qalır. Fərdi aləm unudulur və insan dünyaya ancaq mühitlə intensiv əlaqənin təsirindən, emosional reaksiyadan doğan konkret bir tapşırıq, hökm, qərarla çıxır. İllər boyu formalaşmış konseptual düşüncə arxa plana keçir, emosiya vulkanının püskürdüyü lavanın altında qalır. Şərqdə məqam düzgün dəyərləndirilə bilmədi. Xəyal gerçəkliklə bir araya gətirilmədi. Şərqdə insanın dünyaya münasibəti əsasən aksioloji xarakter daşıyır, fərdi mənəviyyat prizmasından kənar hadisəyə sadəcə qiymət verilir, ona yaxşı və ya pis münasibət bəslənir, sonra isə bu münasibət ya poetik yolla vəsf edilir (mədhiyyə və ya həcv yazılır), ya da daha sistemsiz və daha impulsiv yolla adi şüur səviyyəsində büruzə verilir. İnformasiyanın qəbul olunması da əsasən təəssürat formasında, aksioloji xətlə həyata keçir.  2. Fərdi mən prizmasından baxdıqda dünya ancaq ağ və qara rənglərdə göründüyündən, çox vaxt təsadüfi amillər nəticəsində ya ağların, ya da qaraların siyahısına düşən hadisələr uyğun olaraq təriflənir və ya pislənir. Eyni hadisənin müxtəlif yönümlərdə müxtəlif rəngləri üzə çıxarılmır, məsələyə dialektik baxımdan, sistemli şəkildə yanaşılmır. Təhlil aparılmadığına görə, bir münasibətdə “yaxşı” kimi qəbul olunan hadisənin pis cəhətləri aşkar edilmir və əksinə.
Professor A.İmanquliyevanın yaradıcılığı ən çox romantik poeziya ilə bağlıdır. O, təkcə ərəb mühacir şairlərinin romantikasını araşdırmaqla kifayətlənməyərək, onları Qərb romantik poeziyasının görkəmli nümayəndələri ilə müqayisəli surətdə təhlil edir. Lakin tədqiqatını bununla da məhdudlaşdırmayaraq, bütövlükdə romantik poeziyanı ədəbiyyatda yeni ruhlu bir hadisə kimi nəzərdən keçirir və bu kontekstdə ədəbi-bədii metodlar və onların mahiyyəti haqqında olduqca dəyərli fikirlər söyləyir ki, bunlar da Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında bu sahədə aparılan araşdırmalar sırasında xüsusi yer tutur. Təəssüf ki, Aida xanım bir ədəbiyyat nəzəriyyəçisi kimi hələ indiyə qədər öyrənilmədiyindən, onun bu sahədəki qiymətli fikirləri də dərsliklərimizdə yer almamışdır.  Azərbaycanda romantizm haqqında ilk geniş həcmli tədqiqat əsəri akademik Məmmədcəfər Cəfərovun “Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm” (1963) kitabıdır. Bu kitabda Azərbaycan ədəbiyyatında romantizmin bir ədəbi-bədii cərəyan kimi formalaşması və inkişafı onun başlıca nümayəndələri sayılan M.Hadi, H.Cavid, A.Şaiq və s. timsalında geniş şərh edilmişdir. M.Cəfərin özü isə bu sahədə ilk qiymətli addımların 50-ci illərin ortalarında Mir Cəlal Paşayev və Cəfər Xəndan Hacıyev tərəfindən atıldığını qeyd edir.1 Sonrakı dövrdə Yaşar Qarayevin “Faciə və qəhrəman”, Məsud Əlioğlunun “Hüseyn Cavidin romantizmi” əsərləri də romantizmin mahiyyətinin açılması və ölkəmizdə romantik poeziyanın əsas qayəsinin və ideya çalarlarının müəyyənləşdirilməsi baxımından ciddi hadisə hesab oluna bilər. Lakin təəssüf ki, Azərbaycan ədəbiyyatında bu problem, M.Cəfərin tədqiqatları istisna olmaqla, nəzəri səpkidə az araşdırılmışdır və milli ədəbiyyat çərçivəsi ilə məhdudlaşdırıldığından, onun müxtəlif təzahürlərini dünyada gedən ədəbi proseslər kontekstində nəzərdən keçirmək mümkün olmamışdır. Yaxşı ki, bu cəhəti romantizm tədqiqatçılarının özləri də görür və etiraf edirlər: “...Romantizmi lokal milli çərçivədə araşdırmaq... doğru olmazdı. O, ümumdünya miqyaslı ədəbi hadisədir. Bu isə milli zəminlə yanaşı, onu vahid dünya romantizm mədəniyyəti işığında araşdırmağı şərtləndirir. Buna bizim Azərbaycan romantizminin xüsusilə ehtiyacı vardır. Dünya romantizmi ilə əlaqələrin indiyə qədər lazımi səviyyədə öyrənilməməsi romantiklərimizin tarixi-milli ədəbi xidmətini lazımınca qiymətləndirməyə mane olmuşdur”.2 Vəli Osmanlı bunu 1985-ci ildə yazır. Və sanki bu boşluğu doldurmaq üçün 1991-ci ildə Aida İmanquliyevanın haqqında bəhs etdiyimiz fundamental tədqiqat əsəri işıq üzü görmüşdür.
 Bizim fikrimizcə, dünya ədəbiyyatında romantizmin əsas istiqamətlərini həm Şərq, həm də Qərb şairlərinin timsalında araşdırmaqla Aida İmanquliyeva bu ədəbi-bədii metod haqqında daha geniş miqyaslı təsəvvür yaratmış, onun təməl prinsipləri və mahiyyətini açmaq sahəsində məqsədyönlü nəzəri tədqiqat aparmışdır. Aida xanım müqayisəli təhlil sayəsində habelə romantizmin müxtəlifliyi və rəngarəngliyinə baxmayaraq, bütöv, ümumbəşəri bir hadisə olduğunu, ancaq Qərb mədəniyyətinin məhsulu olmadığını və əslində Şərq poetik vüsətinin sanki Qərbə transfer olunaraq sosial təhlillə bir sintez kimi yarandığını göstərmişdir. Təsadüfi deyildir ki, Qərb ədəbiyyatşünasları romantik poeziyanın təməlində J.J.Russonu görürlər. Lakin cəmiyyətin rasional təhlilindən çıxış edən “soyuq düşüncəli” Russo bu qədər çılğın, qaynar bir ədəbi-bədii hadisənin təməllərindən ancaq biri ola bilərdi; bəs o biri? O biri təməlin Şərqlə bağlılığını bəzən qərblilər özü də etiraf edir. Məsələn, İ.V.Götenin “Şərq-Qərb divanı” bütövlükdə belə bir etirafın bədii ifadəsidir. C.Bayronu Şərqə, Şərq mövzusuna çəkib aparan da məhz “o biri təməl” idi.
Aida xanım da əgər bir tərəfdən Qərb romantik poeziyasının ərəb məhcər ədəbiyyatına təsirindən danışırsa, digər tərəfdən təməldə yenə də Klassik Şərqin dayandığını qeyd edir: “Şərqin ədəbi ənənələri Qərbin romantik dünya qavramının təşəkkülündə müəyyən rol oynamışdır. Qərbin bir çox romantik şairləri təxəyyülləri üçün ilhamı məhz Şərqdə axtarırdılar. Hələ keçən əsrin əvvəllərində Göte romantik şairlərə ziyarətin yolunu göstərmişdir”.1  Əlamətdar haldır ki, romantik ərəb poeziyasının nümayəndələri özləri də ənənəvi Şərq poeziyasının Qərb romantizmi üçün təməl rolunu qeyd edirlər. Məsələn, Cübran “İbn Sina və onun poeması”adlı əsərində İbn Sinanın şeirlərində səslənən bəzi ideyaların sonralar Şekspir və Göte də daxil olmaqla, bütün Qərb poeziyasında əsas motivlərdən biri olduğunu yazır.1 Aida xanım da bu məqama xüsusi diqqət yetirir və bu poetik nümunə əsasında Şərq-Qərb əlaqələrini ortaya çıxaran Cübrana haqq qazandırır.
Aida İmanquliyeva izah edir ki, romantik metodu zəruri edən səbəb əslində mövcud reallığın yazıçını qane etməməsi və onun qəhrəmanının daha yüksək bir həyat arzusu ilə yaşamasıdır. “Romantik qəhrəmanla cəmiyyətin qarşıdurması, onların bir-birini başa düşməməsi – onların qarşılıqlı əlaqələrinin ən ümumi göstəricisidir. Bu – aydındır. Axı, adi qəhrəmanlar adi həyatla yaşayır, onlar çoxcəhətli, cismani və mürəkkəb insanlardır. Romantiklərin qəhrəmanı başqadır, yalnız yüksək məqsəd və ideallarla yaşayır. Gündəlik həyat onun üçün mövcud deyildir, buna görə də, romantik yazıçılar bu həyatı təsvir etmirlər”.2 Romantizm barədə Mir Cəlaldan Aida xanıma qədər olan dövrdə aparılan tədqiqatlar da, heç şübhəsiz, sonuncunun konseptual baxışlarının formalaşmasında müəyyən rol oynamışdır. Lakin təəssüf ki, A.İmanquliyevanın 1964-91-ci illərdə çap olunmuş əsərləri Azərbaycan romantizmşünaslığındakı sonrakı tədqiqatlarda, demək olar ki, nəzərə alınmamışdır. Görünür, məhz bua görə də, milli ədəbiyyatşünaslığımızda bu sahənin nəzəri və komparativistik araşdırılması hələ indiyədək milli çərçivədən kənara çıxa bilmir. Halbuki, Aida xanımın 1991-ci ildə çap etdirdiyi fundamental monoqrafiya romantik ədəbiyyat barədə təsəvvürləri yeni səviyyəyə qaldırır. Dünya ədəbiyyatşünaslığında belə qəbul olunmuşdur ki, romantizm bir ədəbi-bədii cərəyan və metod kimi Qərb hadisəsidir. Digər tərəfdən, biz klassik Şərq poeziyasında da tez-tez romantizm ünsürlərinə rast gəlirik. Bəs onda nəyə görə romantizmin tarixi bir neçə əsr əvvələ çəkilmir?  Əlbəttə, böyük mövzu əhatəsi və fikir tutumu olan, ilham pərisinin qanadlarında, bəlkə heç özləri də bilmədən, öz dövrünün poeziya ənənəsinin sədlərini keçərək çox uzaqlara gedən dahi şairlərin yaradıcılığında romantik ünsürlər yox deyil. Bu fikir Nizami və Füzuliyə aid olduğu kimi, Dante və Şekspirə də aiddir. Təsadüfi deyildir ki, Elçin Əfəndiyev Şekspirin Azərbaycanca nəşrinə yazdığı ön sözdə onun qəhrəmanlarının romantik əhval-ruhiyyəsindən bəhs edir.1 Lakin Qərbdə romantizmin Dante və ya Şekspirlə başlandığını söyləmirlər. Çünki onların yaradıcılığı da sinkretikdir. Burada klassisizmin də, maarifçiliyin də, sentimentalizmin də, romantizmin də, realizmin də ünsürlərini tapmaq, əlbəttə, mümkündür. Amma söhbət metodun konturlarının görünməsindən, durulub kristallaşmasından gedir. Poeziyanın ideya-siyasi gerçəkliklə, dövrün ab-havası ilə, ictimai gerçəkliklə deyil, onlara qarşı olan üsyankar ruhla səsləşməsindən gedir. Düzdür, hər hansı bir ideya-bədii istiqamət məhz tam formalaşdıqdan sonra, onun ən əsas xüsusiyyətləri özünü qabarıq surətdə büruzə verdikdən sonra, – ancaq bütün bunlardan sonra geriyə, tarixə nəzər salmaq və ənənəvi poeziyanı da həmin meyarlar baxımından yenidən nəzərdən keçirmək mümkün olur.
Görkəmli Azərbaycan ədəbiyyatşünası və tənqidçisi Yaşar Qarayev hərdən bir “orta əsrlər Şərq romantizmi” ifadəsini işlətsə də, yuxarıda göstərdiyimiz mühüm fərqi görür və onu belə izah edirdi: “Füzuli – romantik poeziyanın hələ Skeletsiz və İblissiz (dialektik qütbləşmələr və qarşıdurmalar) dövrünün hadisəsi idi və “Leyli və Məcnun”da mənfi surət, xalis şər obrazı hələ yox idi”.2  Nəzərə alınmalıdır ki, Şərq poeziyası sinkretik poeziyadır, burada ədəbi-bədii metodlar müstəqil istiqamətlər kimi diferensiallaşmamışdır. Şərq poeziyası heç milli mənsubiyyətinə görə də bölünmür. Təsadüfi deyildir ki, Hegel poeziyanın milli xüsusiyyətlərinə görə təsnif edərkən Şərq poeziyasında bölgü aparmadan onu ispan, ingilis, yunan, alman və s. poeziyaları ilə bir sıraya qoyur1; yəni bölünməyən vahid kimi götürür. Çünki bütün Şərq xalqları üçün vahid bütöv bir ənənə vardır. Çünki millətlərin hələ formalaşmadığı bir dövrdə milli poeziya da ola bilməzdi. Lakin Şərq poeziyasının bütövlüyü və ənənəviliyi özünü bütün metodları ehtiva etmək baxımından da göstərir. Hegelin haqlı olaraq müşahidə etdiyi kimi, “Şərqdə bölünməz, möhkəm, vahid, substansional olan üstünlük təşkil edir... Qərb isə, xüsusən yeni dövrdə, sonsuzluğun müntəzəm bölünməsindən və parçalanmasından çıxış edir”.2
Kim isə Şərq poeziyasının bu ənənəçiliyini və bütövlüyünü bir məziyyət kimi dəyərləndirə bilər. Bunun müsbət cəhətləri həqiqətən də vardır. Hər bir xalq öz milli poeziyasının hüdudları ilə məhdudlaşmayaraq, bütövlükdə Şərq (antik və islam) poeziyasının daşıyıcısı və varisi olur. Bu, həm də Şərq ruhunun qorunub saxlanmasına xidmət edir. Lakin bölünmədən, şaxələnmədən, diferensiallaşmadan inkişaf etmək mümkün deyil. Yeni dövrdən başlanan Qərbdə elmin bütün sahələrində olduğu kimi, poeziya da hansı isə ehkamlara, qəliblərə, ənənələrə pərçimlənməyərək, zamanın tələbinə uyğun surətdə şaxələndi, yeni metod və formalar yarandı. Ona görə də, romantik poeziyada gördüyümüz Şərq ünsürləri onun orijinallığını şübhə altına ala bilməz. Görünür, məhz buna görədir ki, Aida İmanquliyeva ərəb romantiklərini sadəcə Şərq poetik ənənələrinin davamçısı və ya Şərq poeziyasının inkişafında yeni mərhələ kimi təqdim etmir, onların məhz Qərb romantik poeziyasından təsirlənərək yazıb-yarat Romantizm ancaq poeziya miqyasında bir hadisə deyildi. O, yeni iqtisadi münasibətlərə keçid nəticəsində əldə olunmuş azadlıq ab-havasının bütövlükdə düşüncə tərzinə, incəsənətin bütün sahələrinə təsirinin nəticəsi idi. İnsanın öz yaradıcı gücünə, daxili potensialına inamı artır və o, əsrlər boyu formalaşmış konservativ ictimai buxovları qırıb atmaq, özünün layiq olduğu daha kamil mənəvi-estetik həyat səviyyəsinə yüksəlmək əzmi ilə yazıb-yaradır. Qərbdə romantik poeziyanın ideya qaynaqlarının Şərqdəkindən fərqli olması Qərb romantik şairlərinin əsərlərində, onların bədii-estetik ideallarının təkamül yolunda da özünü göstərir. Məsələn, Uitmen üçün Şərq və Qərb əslində Amerikanın iki qütbüdür.2 Onun bütün idealları öz vətəni, öz dövləti ilə, bu dövlətdə azadlıq və demokratiyanın təntənəsi ilə bağlıdır. Şərq poeziyasında da şəxsi həyatın, cari problemlərin fövqünə qalxmaq və yüksəklərdə uçmaq ənənəsi vardır. Lakin Şərq adamı qanad açan kimi, birbaşa Allaha çatmaq üçün uçur. Arada millət və dövlət dayanacaqları yoxdur. Çünki klassik Şərqdə poeziyaya qanad verən dini hissdir, müqəddəslik duyğusudur. Bir Şərq tənqidçisi Qərb romantiklərinin yaradıcılığını təhlil edərkən, onları poetik vüsətin yetərsizliyində təqsirləndirərdi. Axı, tək bir Amerikanın hüdudlarında fırlanan təxəyyül bütün Yer kürəsini, bütün ulduzlu səmanı, bütün əbədiyyəti ehtiva edən Şərq təxəyyülü müqabilində çox məhdud görünür. Başqa bir misal. Corc Bayron “Çayld Harold” poemasında öz ölkəsinə sığmayan qəhrəmanı ilə bərabər bütün Avropa boyu Şərqə doğru hərəkət edir və bütün Avropa xalqlarının azadlıq hərəkatına ilham verir. Onun xəyalları düzəngahlara sığmır və o, yalnız dağların yüksəkliyində rahat nəfəs alır. Bu həmin dağ cazibəsidir ki, Puşkini və Lermontovu da Qafqaz sıra dağlarının zirvələrinə cəlb edirdi. Abdulla Şaiqin romantik ruhunun təkamülündə rus romantik poeziyasının və “dağ” mövzusunun rolundan bəhs edən Vəli Osmanlı yazır: “Həm rus, həm də bizim Şərq romantiklərinin uca dağlara pənah gətirməsinin səbəbləri də oxşardır. Uca dağlar səmaya, ulduzlar dünyasına, əbədi sonsuzluğa yaxındır”.1 Bayrondan Puşkinə və Lermontova, onlardan isə Şaiqə qədər gəlib çatan ədəbi əlaqə dalğaları! Bayron yazır:
Növbəti şeirlərindən birində Bayron yenə də tarixi səhnələrin təsvirindən, cismani dünyanın nasiranəliyindən ayrılaraq poetik ilhamın qanadlarında Şərq idealını fəth edir, – kimi görünür. Gözəlliyin bütün idealı qarşımızdadır, ... Biz Tanrını görürük, səsini eşidirik. 2
Bu mərmər adi insan əlində dirilmişdir. Olimpdən poeziya ilə endirilmişdir.3  Bayron “Ənəl-Həqq” deməsə də, insanın yaradıcı qüdrətini, onun qurduqlarının gözəlliyini tərənnüm edir və Tanrını da bu yaradıcılıqda görür. Bu cür yanaşma Qərbin təkcə poeziyasında yox, estetik fikrində də öz əksini tapmışdır. Məsələn, Qərb fəlsəfəsinin zirvəsində duran Hegel özünün «Estetikaya dair mühazirələr» kitabında estetikanın predmeti kimi təbiətdəki gözəlliyi deyil, «incəsənət sahəsini, yaxud, daha dəqiq desək, bədii yaradıcılığı»4 götürür. Əlbəttə, estetikanın hələ bir müstəqil fənn kimi formalaşmadığı dövrlərdə, onun predmetinin necə seçilməsi məsələsi nisbi ola bilər. Bunu belə başa düşmək olardı ki, təbiət gözəlliyi estetikanın yox, ontologiyanın predmetinə aid edilir. Zatən, Gözəllik və Həqiqətin eyniyyəti prinsipi də bunu tələb edir. Lakin təəccüblü olan Hegelin verdiyi izahatdır. O, təbiətdəki gözəlliyi öz tədqiqat predmetindən ona görə çıxarır ki, sən demə, incəsənətdəki gözəllik təbiət gözəlliyindən daha yüksək imiş.1 Bax, bununla razılaşmaq heç cür mümkün deyil. Üstəlik Hegelin arqumenti, yəni sənətdəki gözəlliyin yüksəkliyini insan yaradıcılığı və deməli ruhla əlaqəliliyi ilə izah etməsi yolverilməzdir. Bəli, burada söhbət fərdi ruhun yüksəlişindən, canlanmasından gedir. Və Hegel də bir idealist kimi ruhun təbiətə nisbətən üstünlüyünü vurğulamağa çalışır. Lakin təəssüf ki, bu məqamda təbiətdəki gözəlliyin daha yüksək bir ruh hadisəsi ilə əlaqəsini, mütləq ruhun təzahürü olmasını nəzərdən qaçırır. Bəli, həmin o mütləq ruh tərənnümçüsü Hegel bir qərbli olduğunu bu məqamda büruzə verir. “Əslində olan, dırnağında bildirər”.
 Fərq göz qabağındadır. İstər Hegel, istərsə də Bayron və Uitmen köçüb göylər səltənətində əyləşməyə deyil, əl-ələ verib yerləri göylərə qaldırmağa çalışırlar. Cübran Xəlil Cübran isə bu poeziyanı doğma qəbul etsə də, onu yenə də Şərq simvolikası prizmasından keçirir. Arzu və ideallarda yaxınlıq olsa da, ifadə üsullarında müxtəliflik vardır. İnsanın yüksəlişi təbiətin, kainatın, dünyanın dəyərsizləşdirilməsi hesabına həyata keçirilməməlidir. Şərq (islam) poeziyasında insan göylərə qaldırılarkən, islamın mühüm ideyalarından biri çox vaxt unudulmuş olur: “Göylərlə yerin yaradılması insanların yaradılmasından daha böyük bir şeydir” (Qurani Kərim 40/57). İnsan oğlunun göylərə qaldırılması ondakı ilahi nəfəsin mütləqləşdirilməsi müsəlman düşüncəsindən daha çox xristian təfəkkürünə (İsanın tanrılaşdırılması) uyğundur. Çağdaş Qərbin təsəvvüfə böyük marağı da, görünür, ən çox bununla bağlıdır. Ərəb romantikləri zatən xristian idilər. Lakin buna baxmayaraq, ərəb milli mədəniyyətinin, Şərq dəyərlərinin daşıyıcısı olması onların dünyagörüşünü daha da zənginləşdirirdi.
Aida İmanquliyeva göstərir ki, Cübran və Reyhani müəyyən məqamlarda öz realist baxışları ilə Qərb romantiklərindən bir addım irəli gedirlər. onların yaradıcılığında “romantik lövhələr çox vaxt realist mənzərələrlə yanaşı təsvir edilir”. Ər-Reyhani də “Uitmen kimi keçmişdə harmonik, azad şəxsiyyəti, onun romantik pafosunu axtarırdı, müstəqillik və maarifçilik kultu uğrunda mübarizə ideyalarını milli ənənələrlə uzlaşdırırdı”.1  Cübranın sivilizasiya və insanlardan təbiətin qoynuna qaçan azadfikirli romantik qəhrəmanı ...öz daxili aləminə qapanan xəyalpərvər bir şəxsdir, o özünü böyük işə həsr edən mübariz deyildir. Onun fərdiyyətçiliyi qiyamçılıq formasını almır, o, gerçəkliyə məğrur tənhalığı ilə qarşı durur. Təbiətin qoynunda o, hər şeydən əvvəl, “ruh və ürəyin, fikir və bədənin həyatı”nı tapır, içində özünüdərkə doğru bir oyanış və meyl hiss edir”. 2 Lakin “Tufanlar” hekayəsinin qəhrəmanı heç də müəllif simasını təmsil etmir. Çünki Cübran özü başqa əsərlərində belə passiv mövqeyə qarşı çıxır. Xüsusən xristian kilsəsinə, mövhumata münasibətdə tutduğu mövqe kifayət qədər kəskindir. Yeri gəlmişkən, Cübran yaradıcılığındakı bu mövqe Azərbaycan ədəbiyyatında öz geniş əksini tapmış olan mövhumata qarşı mübarizə motivləri ilə səsləşir. Lakin belə paralellərin konkret tədqiqata ehtiyacı vardır.
Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında komparativistika bir qayda olaraq “ədəbi əlaqələr! çərçivəsində inkişaf etmiş və bu zaman alt qatdakı əlaqələrə, ideya-bədii vəhdət məqamlarına çox nadir hallarda müraciət edilmişdir. Belə ki, bu və ya digər xarici ölkə yazıçısının bütövlükdə Azərbaycanla və Azərbaycan ədəbiyyatı ilə ilk baxışda nəzərə çarpan zahiri əlaqələr tədqiqata cəlb edilmişdir. Bu cür tədqiqatların adı da çox vaxt “filankəs və Azərbaycan” tipində olmuşdur ki, bu da həmin yazıçının nə vaxtsa Azərbaycanda olub-olmaması, ölkəmiz haqqında nə isə yazıb-yazmaması, bizim ayrı-ayrı yazıçılarla şəxsi münasibəti və ən çox onun əsərlərinin dilimizə müxtəlif tərcümələri və bu tərcümələrin, necə deyərlər, sonrakı həyatı, milli ədəbiyyata təsiri və s. bu kimi mövzuları əhatə edir. Lakin ədəbiyyatçılar öz predmetlərinə sadiq qalaraq, ideya paralellərinə çox nadir hallarda müraciət edirlər. Yəni ədəbiyyatlar arasında zahiri planda heç əlaqə yoxmuş kimi görünən hallarda, ideya yaxınlığı və onun köklərinin axtarılması bizim üçün bir növ yeni hadisədir.  Əlbəttə, Aida xanımın əsas tədqiqat predmeti olan ərəb mühacir ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri Qərb dünyası ilə hadisə qatında da əlaqəli idilər. Yəni kimsə müəyyən bir müddətdə Amerikada, Avropada, yaxud Rusiyada yaşayır, onların həyat tərzinə bələd olur və eyni zamanda yerli ədəbiyyatı da mənimsəyir və hətta ondan təsirlənirdi də. Və bu hallar şübhəsiz ki, Aida İmanquliyevanın tədqiqatında da öz əksini tapmışdır. Lakin əlamətdar olan cəhət budur ki, o, əlaqələri ayrı-ayrı yazıçıların şəxsiyyəti və yaradıcılığı çərçivəsində deyil, bu yazıçıların mənsub olduğu dəyərlər sistemi, mədəniyyətlər və sivilizasiyalar arasında müqayisəli təhlil kontekstində aparır. Bu isə artıq nəzəriyyədir və həm də böyük fəlsəfi tutumu olan bir nəzəriyyədir. Bax, bu məqamda Aida xanım ədəbiyyatşünaslıqla fəlsəfə arasında ortaq sahəyə qədəm qoyur və burada da dayanmayaraq, Şərq-Qərb komparativistikasının fəlsəfi səviyyəsinə keçir.
Aida xanımın əsərlərində izahını tapan bir çox nəzəri məsələlərlə yanaşı, ədəbi-bədii komparativistika təcrübəsi də milli ədəbiyyatşünaslığımız üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Şərq və Qərb düşüncə tərzlərinin xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla aparılan müqayisələr Azərbaycan ədəbiyyatının da dünya ədəbiyyatı kontekstində nəzərdən keçirilməsi və Qərb romantik poeziyası ilə paralellər yaradılması üçün geniş imkanlar açır. Bəs nəyə görə Aida İmanquliyeva öz yaratdığı metodoloji bazadan istifadə edərək Azərbaycan ədəbiyyatı ilə paralellər aparmır? Bunun ancaq bir cavabı vardır. Sovet dövründə ideologiyanın təsirinə məruz qalmış ədəbiyyatşünaslıq ədəbi-bədii metod və cərəyanların da obyektiv elmi təsnifatına və yazıçıların yaradıcı mövqeyinin düzgün dəyərləndirilməsinə imkan vermirdi. Belə ki, romantizm az qala bir çatışmazlıq, hətta mürtəce metod kimi dəyərləndirilir, realizm isə bir məziyyət hesab olunurdu. Ona görə də, tənqidçilər bir çox sənətkarlarımızı sanki qınaqdan, “qara siyahıdan” xilas etmək, habelə onların bədii yaradıcılığının daha yüksək metodoloji səviyyəsində olduqlarını göstərmək üçün imkan daxilində realist ünsürlərini önə çəkirdilər. Görü Belə hesab olunur ki, Cabbarlının ancaq inqilabaqədərki yaradıcılığında romantizm var imiş və yetkin Cabbarlı artıq tənqidi realizm və ya hətta sosializm realizmi mövqeyindən yazırmış. Lakin böyük dramaturqa təbiətən xas olan bir romantik ruh birdən-birə necə itib gedə bilərdi? Məgər “Almaz” sadəcə realist bir əsərdirmi? Əksinə, burada yazıçı zamanı qabaqlamırmı və qurulmaqda olan yeni həyatı və onun simvolikalarını bəlkə də bilərəkdən ifrata vardırmaqla onun absurd məqamlarını ortaya qoymurdumu? Təsadüfi deyildir ki, bu sətirlərin müəllifi Cavid və Cabbarlı yaradıcılığının müqayisəli təhlilini apararkən yazır: “Keçən əsrin əvvəlində dünyanı, həyatı planetlər miqyaslı, qlobal bir proses kimi götürən Cavid nə qədər mücərrəd və «səmavi» görünürdüsə, yeni əsrin əvvəlində, qloballaşma artıq həyatın bütün sahələrinə nüfuz etdiyi bir vaxtda, bir o qədər realist görünür... Bir əsərdən sonra kimin daha çox realist, kimin daha çox romantik olduğunu fərqləndirmək çətinləşmişdir.1 Aida İmanquliyeva bu kontekstdə Azərbaycan ədəbiyyatını təhlil etməsə də, onun romantizmlə bağlı irəli sürdüyü ümumi müddəalar, orijinal mülahizələr və fəlsəfi səpkili ricətlər, çıxış etdiyi prinsiplər və qiymətləndirmə meyarları milli ədəbi prosesin də bu elmi-nəzəri və metodoloji zəmində araşdırılması üçün böyük imkanlar açır. Digər tərədən, belə müqayisəli təhlillər və onların elmi-fəlsəfi dəyərləndirilməsi Azərbaycan romantik ədəbiyyatının dünya ədəbiyyatı kontekstində nəzərdən keçirilməsi üçün də baza yaradır. Yüklə 2,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
nür, məhz buna görədir ki, XX əsrin əv