ŞƏMİstan nəZİRLİ general əLİ AĞA Şixlinski VƏ Sİlahdaşlari hərb tariXİNDƏn araşdirmalar
heç bir dini ayin icra etməmişəm. Bundan sonra da icra
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Müfti Mirzə Hüseyn əfəndi Qayıbzadə vəsiyyətində demişdir ki, tabutumun üzərinə əklil qoymayın, təmtəraqlı mərasimimə
- İLK HƏRBİ ŞƏFQƏT BACISI (Nigar xanım Şıxlinskaya) Mən yalnız bir qadının mehriban nəvazişilə yaşa- yıb ölmək istərdim.
- Yakob Polonski 1
- Hörmətli Heydər Nəcəfoğlu!
- Nigar xanım Şıxlinskayanın “Yeni fikir” qəzetinin doqquz oktyabr 1923-cü ildə dərc etdirdiyi “Azərbaycan ədəbiyyatına
- Belə olduqda evdə ölməkdənsə, hər bir igid hərbçinin arzula
|
heç bir dini ayin icra etməmişəm. Bundan sonra da icra etməyəcəyəm. Lakin mənə təklif olunan vəzifəni qəbul edirəm. Çünki bu vəzifədə xalqıma daha böyük fayda verə biləcəyimi güman edirəm”. O, bu vəzifədə otuz üç il fəaliyyət göstərmişdir. Yüzlərlə azərbaycanlı gənci maarif və mədəniyyətə cəlb etmiş- dir. Qadın təhsili və qadın azadlığı məsələsi onu çox düşündür- müş, bu yolda böyük əmək sərf etmişdir. O, “Dəsturi-nisvan”, “Qadın və qızlarımızın təlim və tərbiyəsi” adlı məqalələrində sübut edirdi ki, qızların yeni tipli məktəblərdə təhsil almaları heç də şəriət qanunlarına zidd deyildir. Şəriətin qara qanunlarının hökm sürdüyü belə bir ağır vaxtda o, öz həyat yoldaşı Səadət xanıma “Qafqaz Qadınları Xeyriyyə Cəmiyyəti”ndə iştirak etməyə icazə vermiş, qızları Nigar və Gövhəri rus dilində Tiflis Nücabə Qızlar İnstitutunda oxutmuşdur. Həmin İnstitutu Nigar xanım Qayıbova (Şıxlinskaya) 1889-cu ildə, Gövhər xanım Qayı- bova (Usubova) 1903-cü ildə qızıl medalla bitirmişdir. Hər ikisinin həyat yoldaşı hərbçi idi. Nigar xanım 1909-cu ildə tam artilleriya generalı Əli ağa Şıxlinski ilə, Gövhər xanım isə 1911-ci ildə süvari generalı İbrahim ağa Musa ağa oğlu Usubovla ailə qurmuşdur.
Şəmistan Nəzirli 225
Mirzə Hüseyn əfəndi üç oğul atası idi. Oğlanlarının hamısına ali təhsil vermişdir: Nadir bəy (1874-1941) Sankt-Peterburqdakı Yol Mühəndisləri İnstitutunu, Bahadır bəy (1878-1949) Xarkov Universitetinin Tibb fakültəsini qızıl medalla, Cahangir bəy (1882-1938) isə Moskvadakı Lazarev İnstitutunun Şərq dilləri fakültəsini birinci dərəcə ilə bitirmişdir. Mirzə Fətəli Axundov Adolf Berjeyə 1876-cı il 21 oktyabr ta- rixli məktubunda açıqlayır: “Biz sizin gəlməyinizi səbirsizliklə gözləyirik. Bu məktubu qurtaran kimi mən şairlərin tərcümeyi- halı haqqında Molla Hüseyn Qayıbovun bu gün Azərbaycan dilində göndərməli olduğu məktubu tərcümə etməyə başlayaca- ğam”.
Mirzə Hüseyn dördcildlik toplusunda söz sənətinin mahir us- tadı M.P.Vaqifin şeirlərinə geniş yer verilmişdir. Araz Dadaşzadə “M.P.Vaqif” kitabında A.Berje, F.Köçərli, M.Y.Nersesov kimi görkəmli tədqiqatçılara yanaşı, M.H.Qayıbovun da fəaliyyətini yüksək qiymətləndirir: “A.Berjeyə böyük ədəbiyyat həvəskarı, Zaqafqaziya müftisi Hüseyn əfəndi Qayıbovun da müəyyən köməyi olmuşdur” qənaətinə gəlir. İnqilaba qədər Vaqifin əsərlərinin toplanmasında, onun qeyri- mətbu şeirlərinin aşkara çıxarılmasında M.Y.Nersesovdan sonra ən mühüm rolu Hüseyn Qayıbov oynamışdır. M.F.Axundovun arxivindəki bir məktubdan anlaşılır ki, Hüseyn Qayıbov ondan “Vaqif və digər müasirin” məcmuəsinin göndərilməsini xahiş edir və açıqca göstərir ki, “Məcmueyi-əşar” hazırlamaq fikrin- dədir.
Mirzə Hüseyn əfəndi Qayıbov bu işə hələ altmışıncı illərdən başlamışdır. Onun tərtib etdiyi dördcildlik məcmuə səksəninci illərdə tamamlanmışdır. O, toplusunda Azərbaycanda tanınmış, məşhur və az tanınan yüz doqquz XVIII-XIX əsr şairlərinin əsərlərindən nümunələr vermişdir. Bu sahədə ilk təşəbbüsü Mirzə Hüseyn göstərmişdir. Mirzə Hüseyn əfəndi Qayıbov Qori Seminariyasında işləyər- kən tələbələrini, Qafqaz müftisi təyin olunarkən ruhaniləri şifahi General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 226
xalq ədəbiyyatı toplamağa sövq etmişdir. Onun topladığı mate- riallar M.F.Axundov tərəfindən tərcümə edildikdən sonra “Aktı” məcmuəsində çap olunmuşdur. Bundan başqa o, uzun illər xal- qımızın adət-ənənələri, həyat tərzi, ədəbiyyatı ilə bağlı topladığı məlumatlar əsasında “Azərbaycanda məşhur olan şüəranın əşarına məcmuədir” adlı antologiyasını tərtib etmişdir. Heç şüb- həsiz, onun ən böyük xidməti bu antologiyanın tərtibidir. Onun da meydana gəlməsində M.F.Axundovun səyi və təşəbbüsü təqdirəlayiqdir. Onlar möhkəm dost olmuşlar. Axundovun nəvəsi, fransız dili müəllimi Aliyə xanım Sultanova xatiratında yazırdı ki, babası əlyazmalarının surətini gözəl xətt sahiblərinə çatdırardı ki, onlardan biri də Hüseyn əfəndi idi. Qayıbovun ar- vadı Səadət xanım ömrünün son günlərində belə Mirzə Fətəlini çox yaxşı xatırlayırdı. 1909-cu il yanvarın 30-da Müfti Mirzə Hüseyn əfəndi Qayıbov (1830-1917) Bakıda həkim işləyən oğlu Bahadır bəy Qayıbova ya- zırdı: “Rəşid bəy Malixoliyanın “qələbə”sindən sonra məyusluqla özünü tapança ilə qətl elədi. Oğlu Fətəli (Mirzə Fətəli Axundo- vun adı qoyulan nəvəsi – Ş.N.) bu günlərdə gələsidir. Rəşid bəy məni və Xanbaba xanı (M.F.Axundovun kürəkəni, polkovnik idi – Ş.N.) apekon (qəyyum) təyin edibdir. Bu barədə də kağız ya- zıbdır. Bu gün “Kavkaz”dakı cənab Sərdara və qrafinaya oxunan nit- qinin (reçinin) müsəlmancəsini mən tərtib edib, sonra Nərimanov ruscasını Sərdara və qrafinaya hüzurlarında oxuduq. Hər ikisi çox razı qaldılar və Sərdar dedi ki, bu on beş nəfər qızların vəsaitimlə Svetaya Ninaya götürtməkləri mənim tərəfimdən bir cüzi nümunədir. Gələcəkdə gücüm çatan qədər müsəlman uşaq- larının təlim və tərbiyələrinə çalışacağam…”. Mirzə Hüseyn ədəbi-bədii irsimizin toplanmasında da böyük və əvəzsiz xidmət göstərmişdir. O, böyük dramaturqumuz M.F.Axundovun məsləhəti ilə XVIII-XIX əsr şairlərimizin əsərlərindən ibarət dördcildlik “Azərbaycanda məşhur olan şüa- Şəmistan Nəzirli 227
ranın əşarına məcmuədir” adlı kitabın tərtibçisidir. Burda yüz doqquz şairin əsərlərindən nümunələr toplanmışdır. Şərqşünas Adolf Berje 1867-ci ildə Leypsiqdə dərc etdirdiyi “Qafqaz və Azərbaycanda məşhur olan şüəranın əşarına məcmuədir” və sonralar, Firidun bəy Köçərli “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi ma- terialları” adlı əsərini yazarkən Mirzə Hüseyn əfəndinin dörd- cildlik məcmuəsindən geniş istifadə etmişlər. Mirzə Hüseyn əfəndi Qayıbzadəni yaxşı tanıyan, onun ailəsinə çox yaxın olan ədəbiyyatşünas-alim Firidun bəy Köçərli haqlı olaraq yazırdı: “…Cənab Berjenin (Adolf) məcmuəsini tərtib edən Zaqafqa- ziya Müftisi Hüseyn əfəndi Qayıbzadə olubdur ki, ol cənabın şeir və ədəbiyyata artıq meylü-həvəsi var idi. Bu məcmuə dəxi əlan çox az tapılır” (F.Köçərli. “Azərbaycan ədəbiyyatı” kitabı, Bakı, 1978, 1-ci cild, səh.171). Mirzə Hüseynin öz əlilə yazdığı dördcildlik külliyyat Respub- lika Elmlər Akademiyasının Məhəmməd Füzuli adına Əlyaz- maları İnstitutunun Fondunda ən qiymətli bir abidə kimi saxla- nılır (rəf.S, v. 1091). Külliyyatın birinci cildi 1986-cı ildə, ikinci cildi 1989-cu ildə, üçüncü cildi isə 2002-ci ildə nəşr olunmuşdur. Qafqaz müftisi Mirzə Hüseyn əfəndi Qayıbov məktəblərin vəziyyətini yoxlamaq üçün 1887-ci il mayın 22-də Şamaxıya gəldi. Ruhani məktəblərində dərslərin keyfiyyəti ilə maraqlanıb, yoxlanış apardı. Çoxdan görüşmək arzusunda olduğu “xoş- məzmun və ibrətamiz nağıl və hekayələri ana dilində tərtib edib, öz şagirdlərinə oxuyan” (F.Köçərli) məşhur şair Seyid Əzim Şir- vaninin dərs dediyi şəhər məktəbinə də gəlib tanış oldu. Seyid Əzimin nikbin ruhlu qəzəlləri, dərslikləri, “Tarixi-Şirvannamə” adlı əsərindən oxuduğu ayrı-ayrı hissələr Mirzə Hüseyn əfəndi Qayıbzadəni heyran qoydu. Seyid Əzimin köməkliyi ilə Qayı- bov, Nişat Şirvaninin, Ağa Məsih Şirvaninin, Ağa Bağırın, Əli- qulu bəy Köçməzin, Zülali Şirvaninin, Molla Qədir Nacinin, Vaiz Şirvaninin və başqa şirvanlı şairlərin əsərlərini gələcək məcmuəsi üçün topladı.
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 228
Şair “Qəsideyi-türki” mənzuməsində əleyhdarlarından, şəxsi məktəbini bağlatmaq istəyənlərdən əqidə, inam dostu olan Mirzə Hüseyn əfəndi Qayıbzadəyə acı-acı şikayətlənirdi:
Müfti H.Qayıbovun Şirvana gəlişini alqışlayan Seyid Əzim dostuna həsr etdiyi səksən dörd misralıq qəsidəsində onu ilk dəfə məktəb bina edən peyğəmbər adlandırır: Hüseyni-paktinət, müftiyi-Qafqaz kim, anın Vücudundan bu torpağə xəvasi-kimya gəldi. Sanırsan bir yədi-qüdrətdü, oldu qeybdən zahir, Bu Qayıbzadə zahir oldu, dəhrə yüz cila gəldi. Hüseyn namında çün məşhur idi imdadə yetməklik, Vilayət mülkünün şahı “vəliyyü-innəma” gəldi. Vücudun oldu çün öz ülfətinlə mürşidi-kamil, Sənə tədrisdə İdrisdən yüz mərhəba gəldi. “Seyid Əzimin Azərbaycanda məşhur olan şüəranın əşarına məcmuədir” adlı toplusundakı əsərlərini H.Qayıbov bilavasitə şairin özündən almışdır. Bu, Seyid Əzim ilə Müfti əfəndi arasın- dakı görüşün ilk faydalı nəticələrindən idi. İkincisi, “Qəsideyi- türki” mənzuməsində şairin sevimli məktəbdən ayrılması ilə əlaqədar olaraq keçirdiyi həyəcan və iztirablar H.Qayıbova təsirsiz qalmazdı. Çalışqan müəllimin göstərdiyi səylər Qayıbo- vun da nəzərini cəlb etmişdi. Təsadüfi deyil ki, həmin görüşdən bir qədər sonra müəllim Seyid Əzimin medalla təltif edilməsi məsələsi ortaya atılır. Bu təklifin irəli sürülməsində ilk təşəb- büskarlardan biri də Hüseyn əfəndi Qayıbovun olduğuna Şəmistan Nəzirli 229
qətiyyən şübhə ola bilməz” (S.Hüseynov. “Seyid Əzim Şirvani- nin yaradıcılıq yolu”, Bakı, 1977, səh.56). Mirzə Hüseyn əfəndi Qayıbzadə 1830-cu ildə Qazax qəzasının Salahlı qəryəsində anadan olmuşdur. 1917-ci il fevralın 20-də vəfat edən Mirzə Hüseyn Tiflisdə böyük məsləkdaşı Mirzə Fətəli Axundovun yanında “Nəbatət bağı”nda dəfn olunmuşdur. Fevralın 21-də Əlahəzrət Qafqaz canişini Qafqaz Maarif Sərdarının popeçiteli N.F.Rudolfa əmr göndərmişdir ki, görkəmli maarifçi, din alimi Müfti Mirzə Hüseyn əfəndi Qayıbzadənin vəfatı münasibəti ilə Tiflis və Bakı quberniyalarındakı təhsil müəssisələrində dərslər dördgünlüyə dayandırılsın. Qori şəhə- rindəki Seminariyanın şagirdləri də Tiflisə gətirilib Qayıbzadənin son mənzilə yolasalma mərasimində iştirak etsinlər. Bakıdan “Nəşri-Maarif” Cəmiyyətinin sədri Hacı Zeynalab- din Tağıyev, “Səadət” İlahi Qüvvələr Cəmiyyətinin sədri Axund Hacı Abdulla Rəhim Hadızadə, “Nicat” Cəmiyyətinin sədri Mirzə Əsədullayev və başqa görkəmli şəxslər Mirzə Hüseyn əfəndi Qayıbzadənin yas mərasimində iştirak edib, ailəsinə baş- sağlığı veriblər.
Dövrünün çox görkəmli şəxsiyyəti olan Mirzə Hüseynin sağ- lığında məşhur şairlər onun şərəfinə şeirlər yazmışlar. Seyid Əzim Şirvani (1835-1888), Mirzə Ələsgər Növrəs (1836-1912), şu- şalı Mirzə Rəhim Fəna (1841-1929), Qobustan İmamı Molla Zəkəriyyə Qədir Əfəndizadə və başqaları. Mirzə Hüseyn əfəndi Qayıbzadənin müasiri görkəmli şair Abbas ağa Nazir (1849-1919) də onun maarifçilik və elmi fəaliy- yətinin əlliilliyi münasibətilə 43 beytlik “Vücudun fəxri-insandır” adlı şeir yazmışdır. 1908-ci ildə görkəmli alim M.H.Qayıbzadənin General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 230
şərəfinə yazılan bu şeir indiyədək oxucu üzü görməmiş, alimin arxivində qorunub saxlanılmışdır. Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivində, akademik Heydər Hüseynovun şəxsi fon- dunda general Əli ağa Şıxlinskiyə məxsus çoxlu sənəd və müxtəlif materiallar var. Beş yüz on dörd nömrəli fondda general Əli ağa Şıxlinskinin bir dəftəri də saxlanılır. Qara meşin üzlü zabit dəftərində gene- ralın öz dəsti-xəttiylə yazdığı şeirləri, bədii parçaları, tərcümə və qeydləri var. Həmin dəftərin 8-ci səhifəsində 1908-ci il fevralın 6-da Rəhim bəy Qayıbovun Zaqafqaziya müftisi Mirzə Hüseyn əfəndi Qayıbova göndərdiyi məktubun mətninə rast gəldim. “Yanvarın otuz birində azərbaycanlıların nəfinə səmərəli fəaliyyətimizin 50 illiyi tamam oldu. Sizin həmişə həyat şüarınız belə olmuşdur: hər şey xalq üçün, özün üçün isə heç nə. Siz ha- zırkı şəraitdə görüləsi mümkün olan bütün işlərin öhdəsindən gəlmisiniz. Cəsarətlə deyə bilərsiniz ki, nahaq yerə yaşamamı- şam. Çox faydalı əməyinizin 50 illiyi münasibətilə təbrik edir, Sizə hələ bundan sonra da yaradıcılıq nailiyyətləri arzu edirik”. Mirzə Hüseyn əfəndi Qayıbovun əvəzsiz maarifçilik xidməti müasirlərinin nəzər-diqqətini həmişə cəlb etmişdir. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış şair Abbas ağa Na- zir fəxrlə yazırdı:
Şəmistan Nəzirli 231
Mirzə Hüseyn əfəndi din alimi olduğuna görə, sovet dövründə onun haqqında var səsimizlə danışa bilməmişik. Tədqiqatçılar, ədəbiyyatşünaslar, tarixçiləri ondan bol-bol bəhrələnsələr də onun xidmətini danmışlar. Təkcə məşhur ədəbiyyatşünas- alimimiz Firidun bəy Köçərli (1863-1920) onun əvəzsiz xidmətini yüksək qiymətləndirmişdir. Biz də bu gün bəyənmədiyimiz, yet- miş il tənqid atəşinə tutduğumuz Çar hökuməti Mirzə Hüseyni 1878-ci ildə “Qızıl Xaç” medalı ilə, Yaxın Şərq xalqları üçün dərsliklər müəllifi olduğuna görə 1884-cü ildə İranın “Şire-Xor- şid” ordeni ilə, 1871-ci ildə qeyri-xristianlar üçün təsis olunmuş üçüncü dərəcəli “Müqəddəs Anna”, 1876-cı ildə ikinci dərəcəli “Müqəddəs Stanislav”, 1879-cu ildə ikinci dərəcəli “Müqəddəs Anna”, 1883-cü ildə dördüncü dərəcəli “Müqəddəs Vladimir” ordenləri ilə və dəfələrlə pulla mükafatlandırılmışdır. General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 232
İLK HƏRBİ ŞƏFQƏT BACISI (Nigar xanım Şıxlinskaya) Mən yalnız bir qadının mehriban nəvazişilə yaşa- yıb ölmək istərdim. Jül Renar Dadıma çatmışdı şəfqət bacısı, Hörüklü saçları dəydi üzümə. Kövrəldim. Qanımda ağrı, acısı, Dedim: “Burax məni, özünü üzmə, Qoy qalıb can verim, allah xətrinə…” Elə məyus-məyus baxdı ki, mənə, Daha dinlənmədim. Yaramı yudu, Sonra da ehmalca onu sarıdı. Yakob Polonski 1 Hər dəfə Nigar xanım Şıxlinskayadan söz düşəndə istər- istəməz Qafqaz tarixinin mahir bilicisi Vasili Veliçkonun “Nəcib- lik azərbaycanlıların qanındadır, onlar təbiət etibarilə xoşxasiyyət və rəhmlidirlər, mərd və alicənabdırlar” sözlərini xatırlayıram. Nigar xanımın ömür yolu ilə tanış olanda görürsən ki, nəciblik sözü onun təbiətinə xas olan xüsusi bir keyfiyyət imiş. Bu nəcib və xoşxasiyyət qadınla iyirmi iki il ömür sürmüş məşhur sərkərdəmiz Əli ağa Şıxlinski yazır: “1909-cu il oktyabrın 27-də qırx dörd yaşında ikən mən Zaqaf- qaziya müftisi Mirzə Hüseyn əfəndi Qayıbovun qızı Nigar xanım- la evləndim… Bu dəyişiklik mənim həyatımı işıqlı bir yola, parlaq səadətə yönəltdi. Bir yerdə keçirmiş olduğumuz iyirmi iki illik 1 Şeiri şair Səyavuş Məmmədzadə tərcümə edib. Şəmistan Nəzirli 233
həyatın aydın səmasında bir bulud ləkəsi belə görünmədi. Fitrən istedadlı olan, yaxşı təhsil görmüş, mülayim xasiyyətli Nigar xa- nım ailə səadəti üçün yaradılmış bir qadın idi. Mən bu səadətə tam mənası ilə nail oldum. Lakin 1931-ci il avqustun on beşində Nigar xanımın ölümü mənim üçün ən ağır zərbə oldu. Mənim hər şeyim: həm səadətim, həm də səhhətim onunla getdi”. Nigar xanım 1871-ci il oktyabrın 10-da Tiflisdə ziyalı bir ailədə dünyaya gəlmişdir. Atası şeir-sənət xiridarı, məşhur din alimi Mirzə Hüseyn, anası Səadət xanım isə Qafqaz Qadınları Xeyriyyə Cəmiyyətinin fəxri sədri idi. İlk təhsilini evdə ata-anasından və məşhur riyaziyyatçı Əbdül- kərim ağa Qayıbovdan alan Nigar xanım Tiflisdəki Nücabə Qız- lar İnstitutunu 1889-cu ildə qızıl medalla bitirmişdir 1 . Fransız və rus dillərində sərbəst danışan Nigar xanım, ərəb və fars dillərini də kamil bilirdi. Zaqafqaziya müftisinin qızı Nigar xanım Qayıbova qızıl me- dalla, Dilşad xanım Axundova və Fərruxa xanım İsmayılova gü- müş medalla təltif olundular. Dilşad xanım böyük dramaturq M.F.Axundovun qaynı, pol- kovnik Mirzə Mustafa Axundovun (1835-1903) qızı idi. Fərruxa xanım isə şamaxılı Ağaəli Əkbər İsmayılovun qızı idi. Sonralar Fərruxa xanım polkovnik Şahzadə Xancan xan Qacarın həyat yoldaşı oldu. Bahadır bəy Qayıbovun akademik Heydər Hüseynova 1946- cı il 30 sentyabr tarixli məktubu: “Hörmətli Heydər Nəcəfoğlu! Əlbəttə, Sizin unudulmaz Əli ağa və Nigar bacı haqqındakı yazınız həmişə çox uğurlu alınır. Bəli, onları unutmaq olmaz: on- ların hər ikisi öz Vətənini və xalqını səmimi-qəlbdən sevirdilər. 1
Tiflisskiy listok ” qəzeti 1889-cu il 3 iyun (№124) tarixli sayında yazır ki, ötən həftənin cümə axşamı Zaqafqaziya Qızlar İnstitutunun təntənəli buraxılışı oldu. İnstitutu bitirən 194 nəfər müdavimin 17 nəfəri ali təltifata layiq görüldü. Təltif olunanlar arasında müsəlman qızları da var – Ş.N. General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 234
Onlar yalnız təhsil aldığı rus dilini deyil, öz doğma ana dilini də əla bilirdilər. Heç vaxt unutmaram ki, onların hər ikisinə şəxsən ana dilində təhsil verən, həmçinin Tiflisdə, Qoridə – Müəllimlər seminariya- sında yüzlərcə azərbaycanlı uşağını oxudan rəhmətlik atam səbəbkardır. Rəhmətlik Nigar bacı atamdan daha çox şey əxz etmişdir: o yetkinliyində, nəinki İran klassikləri Sədi, Firdovsi, Hafiz, Cami və başqalarını oxumuş, həmçinin bütün Azərbaycan şairləri – Xaqani, Nizami, Füzuli, Vaqif və başqalarını mütaliə etmiş, ərəb dilini öyrənmiş və ərəb ədəbiyyatı ilə yaxından tanış idi. Heyf ki, Siz onunla tanış deyildiniz – o, həqiqətən rus dili bir yana, bizim və fars ədəbiyyatının bilicisi idi”. 1918-ci ildən Bakıda yaşayan Nigar xanım “Yeni fikir” qəze- tində Azərbaycan ədəbiyyatına dair silsilə məqalələri ilə çıxış et- mişdir. O, 1923-cü ildə “Proletar mədəniyyəti” şüarı altında klassik irsimizə xor baxan, dilimizin saflığını korlayan cığırdaş qələm sahiblərini cəsarətlə tənqid edir və Nizami Gəncəvinin nə üçün farsca yazmasının tarixi səbəblərini elmi izahını əsaslı fakt- larla şərh edir, Nizaminin azərbaycanlı olmasına şübhə edənləri kütbeyin, savadsız adlandırır. O, Nizaminin azərbaycanlı olma- sını yazan ilk tədqiqatçılardan biridir. Nigar xanım Şıxlinskayanın “Yeni fikir” qəzetinin doqquz oktyabr 1923-cü ildə dərc etdirdiyi “Azərbaycan ədəbiyyatına dair” irihəcmli elmi məqaləsində ədəbi problemlərin həlli araş- dırılır. O yazır: “Yeni fikir” qəzetinin keçən nömrəsindən birində “Ədəbiyyat necə xidmət etməlidir?” ünvanlı məqaləsində Hü- seyn bəy Hacınski cənabları deyir ki, “bizim dahi şairlərimiz hələ gəlməyiblər. Fars tayfasının dahiləri: Firdovsi, Sədi, Hafiz, Ömər Xəyyam… yazdıqları ədəbiyyat ilə dünyada məşhur ol- muşlar. Bizim bunlar kimi heç bir şairimiz olmayıbdır. Olsa da Molla Rumi, Şeyx Nizami kimi fars dilində gözəl əsərlər qoyub. Öz dillərinə məhəl qoymayıblar. Odur ki, biz onlara türk şairi
Şəmistan Nəzirli 235
deyib fəxr etməməliyik. Farsdan, ərəbdən qafiyə düzəldib dili- mizi xan-xarab edərək mədh və ya həcv yazan ədib ola bilməz. İndiki şairlərimizdən Abdulla Şaiq, Hüseyn Cavidə az-çox ədib demək olar, ancaq bunlar dillərini molla dili deyil, camaat dili yapmalı, şeirlərini osmanlı türkcəsilə deyil, Azərbaycanın şivə- sinə uyğunlaşdırmalıdırlar”. Hüseyn bəy Hacınski cənabları deyir ki, “bizim dahi şair ləri- miz hələ gəlməyiblər. Biz bu cür ədibləri, şairləri gözləyirik. On- lar bundan sonra gələcəklər”. Nigar xanım Şıxlinskaya, Hüseyn bəy Hacinskiyə irad tutaraq sonra fikrini belə əsaslandırır: “İstədiyiniz şair, ədiblər gələcəklərmi – bunu bilmək çətindir. Bu halda şairlərimiz, ədiblərimiz vardır və keçmişdə də var idilər. Bunu yəqin deyə bilərik. Abdulla Şaiq və Hüseyn Cavid cənabları, əlbəttə ki, ədibdirlər və təbii-şairanələri də vardır…” Nigar xanım məqalələrində bolşevik fitvasına uyanlara, klassik irsimizi inkar edənlərə, zəngin Azərbaycan dilini mü- kəmməl bilməyənlərə məsləhət verərək yazırdı: “…Həmişə və hər yerdə camaatın söylədiyi dildə yazmaq ol- maz. Hər millətin və camaatın növbənöv şivəsi vardı, amma ədəbi dili birdir. Yazan özü də şivədə danışsa da, yazdığı ədəbi dildə olmalıdır. Dilimizdə olan ərəb, fars sözlərini mümkün qədər əvəz edib Azərbaycan sözlərini işlətmək lazımdır. Çünki öz dilimizdə Azərbaycan sözləri çoxdur. Ərəb və fars sözlərini ancaq azərbaycanca əvəzi olmadıqda izahlarla işlətməliyik. Dilimizdə köklənmiş ərəb, fars sözləri işlətmək olar, çünki bunları oxumamışlarımız da bilirlər. Rus dilində də əcnəbi sözləri vardır. Başqa dillərdən iqtibas etməmiş heç bir dil tapıl- maz. Osmanlı şivəsini bilmək lazımdır, lakin bizim Azərbaycan şivəsini bütün-bütünə tərk etmək böyük səhv və xətadır, çünki osmanlı türkcəsindən isə bizim Azərbaycan türkcəsində əsl türk sözləri artıqdır... Şeyx Nizami fars dilində gözəl əsərlər qoyub, öz dilinə məhəl qoymuyubdur – demək yersizdir, çünki Şeyx Nizaminin farsca General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 236
yazmağı türkcəyə məhəl qoymamağından əmələ gəlməyibdir, səbəbi başqadır. Deyil ki, Şeyx Nizaminin vaxtında, hətta qırx- əlli il bundan müqəddimədə farsicə yazan çox idi. Rəsmi kağız- lar farsicə yazılırdı, bir möhtərəm kimsəyə məktub yenə də farsicə olurdu. Fars dilinin bizim türklər arasında şöhrəti təbii şeydir. Tarixçə məlumdur ki, mədəniyyətcə geridə olan millət, hətta zor ilə məğlub etdiyi mədəni millətlərin mədəniyyətinə tabe olurlar. Məsələn, qədim zamanlarda rumlular yunanlara qalib olub. Yunanıstanı fəth edəndə külliyyatı əsir götürmüşdülər. Bununla belə, yunan mədəniyyəti onlarınkından artıq olduğuna görə əsirlərinin mədəniyyətinə məğlub oldular. Rumlular başla- dılar yunan dilini və ədəbiyyatını öyrənməyə... Yunan dilinə və ədəbiyyatına olan şövq o dərəcəyə çatdı ki, rum şair və ədibləri öz dillərini qoyub, yunanca yazdılar... Xeyli müddətdən sonra rumlular yavaş-yavaş yunanca yazmağı tərk edib, öz dillərində yazdılar... Türklər dəxi haman bunlar kimi olublar. Zorən farslara qalib olmuşlarsa da özlərindən artıq mədəni olan farslara mədəniyyətcə məğlub olublar: farsca yazmaq bir adəti şey olubdur və bu hal uzun müddət davam edibdir. İran ilə həmsərhəd və bir vaxt İrana tabe olan Azərbaycanda, hətta İran- dan çox uzaqda olan Krımda və Türkiyədə dəxi şairlərin farsca yazılmış əsərləri az deyil. Zənn olunmasın ki, türk dili vüsətin deyil, elə fikir var ki, onu demək üçün farscada bir tək söz oldu- ğu halda türkcədə iki-üç söz var ki, bir mənada olub və hər biri bir başqa dərəcəni göstərir: məsələn: ağlamaq – sıtqamaq, içinmək, sınqarmaq... Yuxarıda dediyimizdən məlum olur ki, Şeyx Niza- minin farsca yazmağı türkcəyə məhəl qoymamaq deyil, zəma- nəyə tabe olmağındandır. Keçmişdə ədiblərimiz və şairlərimiz çox olubdur. Onların əsərlərinin barəsində ətraflı, müfəssəl yazmalı olsaq, neçə cild kitab yazmaq lazımdır. Mərhum Müfti əfəndi Qayıbzadə Qori seminariyasında müəllim işlədiyi zamanında Azərbaycan şairlərinin şeirlərini yı- ğıb böyük bir məcmuədə əmələ gətirmişdir. Məcmuə dörd bö- Şəmistan Nəzirli 237
yük cilddir. Bütün Azərbaycan ədəbiyyatını göstərən məcmuə pul olmadığına görə basılmamış qaldı. O məcmuə basılıb cəmaət arasında yayılmış olsaydı, uşaqlarımız və böyüklərimiz görər- dilər ki, biz azərbaycanlıların da şairləri, ədibləri olublar və elə şair və ədiblər ki, onların vücudu ilə fəxr etməkdə haqqımız var”.
* * * 1948-ci il noyabrın 28-də gecə saat ikidə dünyadan köçən dahi bəstəkar Üzeyir bəy Hacıbəyovun pianosunun üstündə bitməmiş bir not qaldı. Üzeyir bəy general Əli ağa Şıxlinskinin altıbəndlik “Mənim” şeirinin iki bəndinə romans yazmışdı. 1912-ci ildə Çarskoye-Seloda yazılan bu şeirdə general sonsuz bir məhəbbətlə sevdiyi Nigarını tərənnüm edirdi:
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 238
Səni ziyarət eylərəm, Sənə ibadət eylərəm. Həm çox sədaqət eylərəm, Çün sən Nigarımsan mənim. Mən aşiqin adı Əli, Verdin bu dərsi, bilməli. Eşqindən olmuşam dəli, Sən ahü zarımsan mənim. Nigar xanımın fransız dilini mükəmməl bilməsi haqqında mənim bildiyim iki olmuş əhvalat var. Onlardan birini general Əli ağa Şıxlinski xatirələrində ötəri də olsa yazıb. …1912-ci ilin yayında Çarskoye-Seloya gələn Fransa hərbi nümayəndə heyətinin başçısı general Dezavye general Əli ağa ilə səmimi münasibətdə olur. Bir gün Şıxlinski onu evinə qonaq dəvət edir. Fransızca çətinliklə danışan Əli ağaya Nigar xanım da arabir kömək edirmiş. Nigar xanımın fransız dilini incəliklərinə qədər bilməsi general Dezavyeni heyrətə gətirdi. O, maraqla soruşur ki, neçə il Parisdə yaşamısınız. Onda Nigar xanım gülümsünüb deyir ki, heç Parisin üzünü görməmişəm. Heç vaxt Rusiya əra- zisindən kənara çıxmamışam. Ona təşəkkür edən general De- zavye demişdir: – Məni heyrətə gətirdiniz, madam, öz gözəl, təmiz Paris ləhcənizlə… İkinci əhvalatı isə mənə on il əvvəl Nigar xanımın yaxın qohu- mu, mərhum Zülfüqar Qayıbov danışmışdı. …Bir dəfə anası Səadət xanımla doğma Salahlı kəndindən Tiflisə gedən Nigar Saloğlu stansiyasında qatar gözləməli olur. Bu vaxt Qarayazı çölündən ekspedisiyadan qayıdan iki fransız da qatarın gəlməsini gözləyirmiş. Fransızlardan biri o birinə mil- li geyimdə olan Nigar xanımı göstərib deyir: Şəmistan Nəzirli 239
– Ora bax, gör türk qızı necə gözəldir, amma heyf ki, çox zövq- süz geyinib. Fransızların Nigara baxıb nəsə dediklərini hiss edən anası Səadət xanım: – Qızım, – deyir, – onlar deyəsən səndən danışırlar? – Ana, dinmə, onlar məni və geyimimi təhqir etdilər. Eybi yoxdur, bu saat cavablarını alarlar. Qatar gəlir. Minirlər. Bir xeyli gedəndən sonra Nigar xanım çölə baxıb fransızlardan təmiz fransız dilində soruşur: – Cənab, zəhmət olmasa, deyin görək saat neçədir, hələ Naf- tulluğa çoxmu qalır? Heyrətdə qalan fransızlar özlərini itirirlər. Dönə-dönə Nigar xanımdan və anasından üzr istəyirlər. Nigar xanım xalqımızın ilk hərbi şəfqət bacısıdır. Birinci Dünya müharibəsi başlananda general Əli ağa Şıxlins- ki Çarskoye-Selodakı Artilleriya Zabitləri Məktəbində rəis müa- vini idi. Döyüşən orduya gedən müdavimlərin tədris binası, ka- zarmaları (qışlaları) yaralı əsgərlər üçün hospitala çevrilir. Zabit arvadları yaralı əsgərlərə tibbi yardım göstərmək üçün “Qırmızı Xaç Cəmiyyəti” təşkil edirlər. Nigar xanım həmin cəmiyyətə sədr seçilir. İmperatorun “Qırmızı Xaç Cəmiyyəti”nin səlahiyyətli nəza- rət çisi polkovnik Velçinski bir yoxlama zamanı demişdir ki, Ni- gar xanım Şıxlinskayanın başçılıq etdiyi hərbi xəstəxana hazırkı müharibədə fövqəladə təşkil olunmuş bütün “Qırmızı Xaç Cəmiyyəti” xəstəxanaları arasında ən yaxşısıdır. Onu da xatırla- daq ki, hərbi xəstəxananın rəsmi adı “Topçu zabitləri məktəbi qadın komitəsinin xəstəxanası” olmasına baxmayaraq, hörmət əlaməti olaraq hamı ona “Şıxlinskayanın xəstəxanası” deyirmiş. Həmin illəri xatırlayan general Əli ağa Şıxlinski yazır: – Mənim arvadım Nigar xanım həmişə xəstəxanada olurdu. Komitənin sədrliyi vəzifəsini ifa etməkdən başqa əsgərlər üçün rusca, Kazan tatarlarının kazak və özbəklərin dillərində evlərinə məktub yazırdı. Əsgərlər onu ana kimi son dərəcədə sevir və General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 240
onu “mamaşa” – deyə çağırırdılar; tez-tez bu xəstəxanaya get- diyimdən mənə də “papaşa” deyirdilər. 1984-cü ilin oktyabrında Sankt-Peterburqdakı Saltıkov-Şedrin adına kütləvi kitabxananın arxivində saxlanan “Artilleriya Zabitləri Məktəbinin Xəbərləri” jurnalının səhifələrində Nigar xanım haqqında xeyli maraqlı faktlara rast gəldim. Jurnalın 1914- cü il oktyabr (30) nömrəsində (səh. 60-61) yazılıb ki, Nigar xanım Şıxlinskaya “Qadın Xeyriyyə Cəmiyyəti”nin sədri seçilib. Digər bir səhifədə isə daha qırx belə qadının adı, familiyası dərc edilib. Bunlar “Qadın Xeyriyyə Cəmiyyəti”nin üzvləri Nigar xanımın tabeliyində işləyənlərdir. Daha sonra jurnalın yetmiş səkkizinci səhifəsində Nigar xanımın “Dul qadınlar, yetim uşaqlar və aşağı rütbəli ailələr üçün” adlı müraciət-məqaləsi dərc olunub. Məqalədə göstərilir ki, hökumət müharibədə ailə başçısını itirənlərə yardım verib, təqaüd kəsməlidir… * * *
Sankt-Peterburqun və onun ətraf şəhərlərinin havasını bircə gün yağmursuz təsəvvür etmək çətindir. Çətiri olmayanlar Lisey-muzeyindən çıxan kimi qaçıb özünü avtobusa salırdı. Na- valçalardan tökülən aramsız yağış mərkəzi küçənin asfaltını yu- ya-yuya axıb səssiz gölə qarışırdı. Gün günortadan keçmişdi. Nə hava açılırdı, nə də yağış kəsirdi. Buna baxmayaraq, dəstə-dəstə, ikibir-üçbir şəhər bağını, Yekaterina sarayının ərazisini başı çətirli gəzənlər azalmadı. Artilleriya zabitləri məktəbini və onun arxivinin yerini soruş- dum.
Lisey-muzeydəki növbətçi qız dedi ki, arxivi deyə bilmərəm, amma məktəbin binası durur. Arxiv üçün şəhər muzeyinə müraciət edin. Park küçəsi ilə gedin, muzey yolun üstündədir. Muzeydə bələdçi qız dedi ki, Əli ağa Şıxlinskinin adını birinci dəfədir eşidirəm. Direktorumuz məzuniyyətdədir, amma bir yana getməyib, şəhərdədir. O, keçmiş Çarskoye-Selo və indiki Puşkin şəhəri haqqında kitab yazır, bilməmiş olmaz. İstəyirsiniz,
Şəmistan Nəzirli 241
ev telefonunu verim, zəng edib soruşun. Məmnuniyyətlə razı ol- dum. O, “buyurun” deyə ev telefonu, ad və familiya yazılmış balaca bir kağızı mənə verdi. Telefona Nina Aleksandrovna Trofimovanın özü gəldi. O, Ba- kıdan olduğumu biləndə: – Allah xatirinə, heç bir izahat, təqdimat lazım deyil, vaxtınız varsa, gözləyin, indi gəlirəm. Yarım saat keçər-keçməz Nina Aleksandrovna gəlib çıxdı. – Bağışlayın, – dedi, – bir az gecikdim, lətifəsi sizdən uzaq, bizim şəhərin yağışı üzlü qonaq kimidi, gəldi, getmək bilmir. “Bakı” sözünü eşidəndə sevindim. Bakılılara, ümumiyyətlə, azərbaycanlılara böyük hörmətim var. Ürəyim fərəh hissiylə döyündü. Uzaqda yağışlı, soyuq bir ha- vada xalqımızın haqqında eşitdiyim xoş söz canıma hərarət, gözümə nur gətirmişdi. – Buyurun, eşidirəm, mənə dair qulluğunuz? – Nina Alek- sandrovna mehriban gözlərini mənə dikdi. Mən nə məqsədlə gəldiyimi izah elədim. O, gülümsəyə-gülümsəyə dedi: – Əli ağa Şıxlinski general olub, özü də elə-belə general yox, ordudakı misilsiz xidmətinə görə artilleriyanın “allahı” sayılıb. Mən onun haqqında eşitmişəm də, oxumuşam da. Amma çox təəssüf ki, onunla bağlı muzeyimizdə heç nə yoxdur, təkcə on- dan yox, heç onun işlədiyi məktəbdən də bir sənəd, fotoşəkil qal- mayıb. Məndə bir kitab var, 1911-ci ildə Sankt-Peterburqda çap olunub – “Çarskoye-Selo”, müəllifi də Sergey Nikolayeviç Velçi- kovskidir. O kitabı gətirim baxaq. Kitabın bir yerində polkovnik Şıxlinskinin adı çəkilir. Məktəb haqqında olan faktları dəftərçəmə köçürdürəm. Arxiv, haqqında isə yenə də heç nə əldə edə bilmirəm. Nina Aleksandrovna soruşur: – Yaxşı, qonaq, belə yağışda yolun haradır? – Məktəbə baxmaq istəyirəm. – Gedək göstərim, mənim evim də o istiqamətdədir. General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 242
Biz məktəbin həyətinə çatdıq. İndi burada “Puşkin şəhər Ali Radiotexnika Məktəbi” yerləşir. Bazar günü olduğundan rəhbər işçilərindən heç biri yoxdur. Nina Aleksandrovna xahiş edib mu- zeyi açdırdı. Təəssüf ki, general Əli ağa Şıxlinski haqqında heç nə tapa bilmədik. Muzey əsasən 1940-cı ildən bu günlərədək olan eksponatlar əsasında qurulub. Biz siyasi işlər üzrə rəis mü- avini, keçmiş məktəb zabitlərinin yaşadığı binanın yerini göstərməyi xahiş etdik. O, ikimərtəbəli bir binanı göstərdi. “Burada məktəbin rəisi, müavinləri, əlbəttə, ailələri ilə birlikdə yaşayıblar”. “Məktəb müavininin evi”. Deməli, Şıxlinski həyat yoldaşı Nigar xanımla burda yaşayıb. 1906-cı ildən ta 1914-cü ilin yayına kimi isti ocağı, doğma evi bura olub. Burada o, gecədən keçənə kimi qərib-qərib yanan lampa işığında elmi- hərbi məqalələrini yazıb, onu bütün dünyaya tanıdan məşhur “Şıxlinski üçbucağını” tərtib edib. 1912-ci ildə Nigar xanım qışın bir ayını Tiflisdə atası evində olanda general Əli ağa Şıxlinski qəribsəyərək yazmışdı:
Burada, bu evdə general Şıxlinskinin həyat yoldaşı Nigar xa- nımın bir vaxt bişirdiyi dadlı-tamlı Şərq xörəkləri qraf Baransevi, general Sinitsını, Barsukovu, knyaz Sergey Vasilyeviçi heyran qoyub… 1914-cü ildə məktəbi yoxlamağa gələn qraf Baransev üzünü general Şıxlinskiyə tutub deyir: Şəmistan Nəzirli 243
– Hamı Sizi tərifləyir. Həyat təcrübəmə görə əgər bir adamı tərifləyirlərsə, deməli, burada bir fırıldaq var. On gün məktəb heyətinin işilə yaxından tanış olan yoxlama qrupu heç bir qüsur tapa bilmir. Qraf Baransev Əli ağa Şıxlinskiyə nümunəvi rəhbərliyinə təşəkkür etmək üçün general Qaitinovla onun evinə gəlir. “Qraf Baransev gəldi. O, son dərəcə mehriban idi. Arvadımla tanış oldu, onun əlini öpdü, sonra general Qaitinova müraciət edərək dedi: – Mən indi inandım ki, belə bir köməkçisi olan hər cəhətdən xatircəm ola bilər. Görüşüb ayrılarkən qraf Nigar xanıma dedi: – İzin verin, ərinizi qucaqlayım. Arvadım ona cavab verdi: – Nəinki icazə verirəm, ona qarşı səmimiyyətinizə görə təşəkkür edirəm. Qraf məni qucaqlayıb üç dəfə öpdü”. Çarskoye-Selo xatirələri general-mayor, hərb elmləri doktoru professor Yevgeni Barsukovun da qəlbində unudulmaz izlər qoymuşdu: “1905-ci ildən 1914-cü ilə kimi mən həmişə topçu – general-müfəttiş tərəfindən taktika dərsləri vermək və qrupların təcrübə atışlarına rəhbərlik etmək üçün topçu zabitləri məktəbinə göndərildim. İşi ilə yaxından tanış olduğuma görə, təsdiq edə bilərəm ki, Əli ağa Şıxlinski məktəbi ali akademik topçuluq təh- sili görmüş bütün ştatlı rəhbərləri arasında ən görkəmlisi və ən istedadlısı idi… Əli ağa Şıxlinski arvadını sonsuz bir məhəbbətlə sevirdi, övla- dı yox idi. Qumara nifrət edirdi, heç bir zaman spirtli içki içməzdi. Pulla kart və başqa bir oyun oynamazdı, çox mehriban və qonaqpərvər idi. Yoldaşlarını tez-tez ləzzətli plova qonaq edərdi…”. Mən bütün bunları Nina Aleksandrovnaya və siyasi işlər üzrə müavinə danışdım. Onlar məni heyranlıqla dinlədilər. Hiss edir-
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 244
dim ki, bəzi faktlara şübhə ilə yanaşırlar. Bəlkə ona görə də Nina Aleksandrovna dözə bilməyib soruşdu: – Məgər general Şıxlinskinin həyat yoldaşı rus olmayıb? – Xeyr, – dedim, – öz əmisi qızını – Nigar xanım Mirzə Hü- seyn qızı Qayıbovanı alıb. Buyurun, baxın, bu da fotoşəkli. Tiflisdəki Nücabə Qızlar İnstitutunda oxuyarkən çəkilib, 1889-cu ildə çəkdirib, həmin institutu qızıl medalla bitirməsi münasibətilə, yaxasındakı banta fikir verin. İnstitutu əla qurtaranların hamısı belə bir bantla təltif olunurdu. Danışdıqca hiss edirdim ki, kursantları da, Nina Aleksand- rovnanı da, siyasi işlər üzrə müavinin özünü də Nigar xanımın sonrakı taleyi, daha doğrusu, inqilabdan sonrakı fəaliyyəti daha çox maraqlandırır. Ona görə də Əli ağa Şıxlinski haqqında söhbətimə yekun vurub, Nigar xanım haqqında bildiklərimi on- lara nəql etdim. Hələ inqilabdan əvvəl Tiflisdə təşkil olunmuş “Qafqaz Qadın- larının Xeyriyyə Cəmiyyəti”nə ömürlük üzv seçilən Nigar xanım Azərbaycan qadınlarının azadlığı və təhsili ilə xüsusi məşğul ol- muşdur. 1921-ci ildə Nigar xanım “Yeni fikir” qəzetində Azərbaycan ədəbiyyatına dair sanballı bir məqalə ilə çıxış etmiş, dilin saflığı- nı korlayan cığırdaş qələm sahiblərini tənqid atəşinə tutmuşdu. “Axır vaxtlarda çox yazır və söyləyirlər ki, molla dili, kitab dili ilə yazmaq lazım deyil, yazı el, camaat diliycə yazılmalıdır ki, “hamı onu qansın”. Belə sözləri oxuyanda, eşidəndə adam fikir edir ki, kişi doğru deyir, camaat dili ilə yazılsa, hamı başa düşər. Amma bu doğru deyən kişinin dediyini yerinə yetirmək çox çətin işdir. Camaat dili ilə demək asandır. Amma camaat dili – “Azərbaycan oxumamış dili” hansıdır? Hamıya məlumdur ki, Azərbaycan ca- maatı növbənöv şivədə danışır: Şəki, Şirvan, Gəncə… hər biri başqa şivədə. El dili ilə yazmaq istəyən hansı camaatın şivəsi ilə yazılmışdır? Məsələn: “bayır” desin, yoxsa “eşik”, “külək” desin, yoxsa “yel”, “necə” desin, yoxsa “hancarı”, “nöşün” desin, yoxsa “niyə”, “ana” desin, yoxsa “ciji”, “cici”, “dəgil” desin, yoxsa Şəmistan Nəzirli 245
“dögü”, “deyil” və i.a. Bu camaatın hansının şivəsində yazılsa, o birinin xoşuna gəlməyəcəkdir. Demək ki, həmişə və hər yerdə camaat söylədiyi dildə yazmaq olmaz. Hər millətin və camaatın növbənöv şivəsi vardır, amma ədəbi dili birdir. Yazan özü hər nə şivədə danışsa da, yazdığını ədəbi dildə yazır”. Nigar xanım Şıxlinskaya zəngin klassik ədəbiyyatımızı, mə- dəni irsimizi qoruyub saxlamağı gənc nəslə tövsiyə edir, ədəbiyyatımızı, dilimizi yad ləhcələrdən təmizləməyin doğru- dürüst yolunu göstərirdi. * * *
Çölə baxdım, qaranlıq düşmüşdü. Dərhal xəyalından keçdi ki, görəsən, Əli ağa Şıxlinskinin 1913-cü ildə nəşr olunmuş kita- bını arxiv işçiləri tapdımı? Sifarişlərimin cavabı indi necədir? Şəhərə çatana kimi kitabxana bağlanacaqmı? Özümə təsəlli üçün bir el məsəlini xatırladım: axşamın xeyrindən gündüzün şəri yax- şıdır. Ona görə də birbaşa mehmanxanaya qayıtmağı qət elədim. Ayrılanda Nina Aleksandrovnanı fikirli gördüm. Düzü, əvvəl ürək eləmədim soruşmağa. Nəhayət, dözə bilməyib: – Niyə belə fikirlisiniz, Nina Aleksandrovna? – soruşdum, – nəsə sözlü adama oxşayırsınız? Bəlkə mənim çıxışımda xətrinizə dəyən söz… O, gülümsəyə-gülümsəyə başını buladı və soruşdu: – Hər adın bir mənası var. Nigar nə deməkdir? Mənası nədir? – Nigar, – dedim, – sevgili, şəkil kimi gözəl deməkdir. – Onda mümkünsə, Nigar xanımın şəklinin birini yazıb mənə bağışlayın. Bircə qızım var, – dedi, – tale mənə onu qoca yaşla- rımda qismət edib. Bir neçə ay olar ki, ərə vermişəm. Nəvəm qız olsa, adını Nigar qoyacağam… Nədənsə məni qəribə, kövrək bir hiss bürüdü. Özümü cəmləşdirib dedim: – Çarskoye-Seloda yetmiş il əvvəl kişi qeyrətli bir Nigar yaşa- yıb. Özünün zərif əllərilə yaralı əsgərlərə şəfa verib. Qoy gözəl Puşkin şəhəri heç vaxt Nigarsız olmasın. Sizin Nigar bizim Nigar
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 246
xanımın adına layiq böyüsün, elinə-obasına gərəkli övlad olsun, – deyib xudahafizləşdim. Həmin ili – 1914-cü ildə Nigar xanım başqa bir mətbuat orqa- nında çıxış etmişdir. O, “Russkiy invalid” 1 qəzetinin dörd avqust nömrəsində “Əzizlərini müharibəyə yola salan qadınlara” adlı məqaləsini dərc etdirmişdir. Hərbi şəfqət bacısı kimi yaralılara tibbi yardım göstərən xeyirxah Nigar xanım təkcə bununla kifayətlənməmişdir. O, bir ziyalı kimi çıxış edərək demişdir ki, döyüşçünün qadını ağlayıb sızlamaqdansa, sağlamlığını qoru- malı, uşaqlarına qayğı göstərməlidir. Qoy Vətən və torpaq uğ- runda döyüşən ərin qulağına ailəsi, uşaqları haqqında xoş sədalar yetişsin. Yetmiş səkkiz il əvvəl xalqımızın fədakar və nəcib ziyalısı Ni- gar xanım Şıxlinskayanın yazdığı müraciət-məqaləsi bu günü- müzlə necə də eyni ruhda səsləşir. Ona görə də həmin məqaləni möhtərəm oxuculara təqdim edirəm: “Əksər hallarda, zabitin döyüşən orduya təyin olunması haq- da çağırış gələrkən, onun ailəsindəki qadınlar ağlaşmağa, ümidsizliyə qapılmağa başlayırlar, qorxurlar ki, onların əzizi müharibədə həlak ola bilər. Zənnimcə, bu məsələnin düzgün açıqlanmamasından irəli gəlir. Hər bir mömin qadın əmin olma- lıdır ki, yeri-göyü yaradan ulu Tanrı nə vaxt lazım bilsə, istəkli kişisi də məhz o vaxt ölməlidir. Əgər bəndəsinin məhz bu il ölməsi Tanrının meylindən keçərsə, həmin bəndə müharibədə iştirak etmədən də o dünyalıq olar, yəni ömrünü sizlərə bağışla- yar. Belə olduqda evdə ölməkdənsə, hər bir igid hərbçinin arzula- dığı kimi, döyüş meydanında şəhid olmaq daha yaxşı deyilmi? O, Vətən qarşısında öz borcunu şərəflə yerinə yetirdiyinə görə dünyasını xoş duyğularla dəyişəcək, onun xatirəsi bizim aləmimizdə cəfakeşlik, müqəddəslik haləsi ilə nurlanacaq: o şəhidin adını tanış-bilişləri də, ucsuz-bucaqsız diyarımızın onu əsla tanımayan zümrələri də ehtiramla, pərəstişlə çəkəcəklər”. 1 Çar Rusiyasında Hərbi Nazirliyin rəsmi orqanı idi. Qəzet 1814-cü ildən 1917-ci ilə qədər Petroqradda dərc olunmuşdur – Ş.N.
Şəmistan Nəzirli 247
Döyüşən əzizlərimizin təhlükəsindən səksəkəyə düşmək- dənsə, biz onun səhhətinin, sağlamlığının qeydinə qalmalıyıq. Sülh, əmin-amanlıq çağlarına biz ailəmizin kişi xeylağının qullu- ğunda dayanırıq: çalışırıq hər şeyi elə sahmanlayaq ki, ömrümü- zün-günümüzün fərəhi xidmətdən qayıdıb gələndə evdə həm mənəvi, həm də ruhən dincələ bilsin. Əməlli-başlı yeyib-içməyə, istirahət etməyə onun kifayət qədər vaxtı olmadığı üzündən, doğrusu, çoxlarımızın ürəyindən ağrılar keçib. Müharibədə onun vəziyyəti müqayisəolunmaz dərəcədə çətindir. Elə də olur ki, o, mərmi gurultusu, güllə vıyıltısı altında ac-susuz, yuxusuz günlər keçirir. Təsəvvürə gətirəsən gərək – tapşırılan vəzifəni yerinə yetirməkdən ötrü, varlığı titrədən, əsəbləri tarıma çəkən xoşagəlməz şəraitdə öz dəyanətini, zəka aydınlığını qoruyub saxlamaq üçün bizim əzizimizə, görün, nə qədər böyük iradə əzmkarlığı, əsəb gərginliyi lazım gəlir? Bu hələ harasıdır? Təkcə öz fəaliyyətini deyil, idarə olunması ona tapşırılmış qeyrilərinin hərəkətlərinə başçılıq etmək işində də şəxsi təşəbbüs göstərmək tez-tez onun üzərinə düşür. Mən qəlbimin dərinliyində əminəm ki, hər bir sevən qadın müharibədə könül həmdinimin görəcəyi işin müəyyən hissəsini öz üzərinə götürməyi cani-dildən arzulayır. Təəssüf ki, indiki halda bu baxımdan əlimizdən heç nə gəlmir. İmkan daxilində gücümüz buna çatar – özümüzü elə tutmalıyıq ki, əzizimizin biz sarıdan beli bərk olsun, evin güzəranı, qayğıları onun müharibədə keçirəcəyi hər cür həyəcanlara əlavə olunmasın. Biz yaxın kimsələrimizi “Hara gedirsən, hara?, Sənsiz vay gü- nüm qara…” deyə-deyə uğurlamamalıyıq: biz təmkinlə xeyir- dua verməli, ona təlqin etməliyik ki, o özünün əvəzinə ailədə, ocaqda zəif, aciz məxluq deyil, ruhən güclü, təhlükənin gözünə düz baxmağı bacaran sadiq, sevən dost qoyub gedir və həmin bu sadiq dost lazım olarsa uçunub gələr onun yanına. Öz nəvazişilə ovundurar, qadasını alar onun… Ruhdan düşməmək, özümüzü möhkəm ələ almaq üçün, əvəzsiz əzizimizə lazım gələn məqamda şəfqət göstərməyə General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 248
imkanınız olsun, deyə sağlamlığımızı həmişəkindən daha çox qorumaq üçün, yola düşənimizə bəslədiyimiz atəşin bizə həyan olsun. “Qafqaz Qadınlarının Xeyriyyə Cəmiyyəti”ndəki xidmətlərinə görə müfti Mirzə Hüseyn əfəndi Qayıbovun həyat yoldaşı Səadət xanım cəmiyyətin fəxri üzvü, qızı Nigar xanım isə ömürlük üzvü seçilmişlər.
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|