ŞƏMİstan nəZİRLİ general əLİ AĞA Şixlinski VƏ Sİlahdaşlari hərb tariXİNDƏn araşdirmalar

Ş.N.) və Qutqaşenə gəldikdə eşitdim ki, İsmayıl bəy 

Qutqaşenə şair, həm də məşhur, şanlı bir adammış, özü də qut-

qaşenli imiş. Bu məlumatı mənə o zaman Şəkidə uyezd naçalni-

kinin müavini olan doğma, həm də məndən iyirmi beş yaş bö-

yük olan qardaşım Məhəmməd ağa Şıxlinski söylədi” (Ə.Şıxlins-

ki. Qutqaşınlı haqqında, Əlyazmalar İnstitutu, arx. 38, Q-11 [250]). 

Məhəmməd ağa Şıxlınski haqqında yenə generalın “Xatirələr” 

kitabından: “Atam rus dilini bilməzdi. Məndən iyirmi beş yaş bö-

yük  olan  qardaşım  çar  konvoyuna  göndərildi.  Atamdan  aldığı 

pulları o, o biri konvoyçular kimi kefə deyil, oxumağa sərf edərdi. 

O, özünə müəllim tutub rus dilini öyrəndi: üç ildən sonra o za-

mankı  asan  proqramlar  üzrə  zabitliyə  imtahan  verdi  və  süvari 

korneti adını aldı. Halbuki onun yoldaşları ancaq bir ildən sonra 

milis praporşiki ola bilmişdilər. Məndən iyirmi iki yaş böyük olan 

ikinci qardaşım az savadlı olub, rusca pis danışırdı. O biri qardaş-

larım isə uşaqkən ölmüşdülər” (səh.14-də, 1984-cü il nəşri).

Burdan məlum olur ki, böyük qardaş Məmməd ağa 1837-ci 

ildə, kiçik qardaş Osman ağa isə 1841-ci ildə anadan olmuş, 1908-

ci  ildə  isə  vəfat  etmişdir.  Poruçik  Məhəmməd  ağa  isə  1889-cu 

ildə dünyadan köçüb.

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

262

Generalın yaxın qohumuna inansam da, özümdə bir inamsız-

lıq, narahatçılıq vardı. Arxivlərdə işləyəndə Cavad bəyin adına 

rast gəlmirdim. Heç olmasa fotoşəklini belə tapa bilmirdim. Ax-

tarışlarımın bəhrəsizliyi bəzən belə bir hərbçinin olması haqda 

məndə şübhə də doğururdu. Digər tərəfdən, general Əli ağa Şıx-

linskinin ensiklopedik biliyinə, dəqiq yaddaşına inanmaya bil-

mirdim. Generalın iki yüz səhifəlik “Xatirələrim” kitabında on-

larca  hərbçinin  və  müxtəlif  peşə  adamlarının  vəzifəsini,  ad-

familini dönə-dönə hərbi ensiklopediyalarla tutuşdurmuşdum. 

Səksən  yaşlı  qoca  generalın  yazdığı  kitabda  zərrəcə  səhv  tapa 

bilməmişdim.

General  xatirələrini  yazanda  1942-ci  il  idi.  Otuz  yeddinci  il 

hələ  davam  edirdi.  1920-ci  ildə  istilaçı  XI  Qızıl  Orduya  qarşı 

Gəncədə üsyanın fəal başçısı olan general Cavad bəy Şıxlinski 

İrana qaçmışdı. Ona görə də general onun adını yazmağa cəsarət 

etməmişdi.

Bəs nə etməli? Haradan, necə öyrənməli general Cavad bəy 

Şıxlinskinin fəaliyyətini? Bir tərəfdən də fikirləşirdim ki, onun 

haqqında yazacağım məqalənin dərcinə heç kəs yaxın durmaya-

caq.

Qazax ağsaqqalları isə məni şirnikləndirirmiş kimi xeyir-şər 

məclislərində onu tərifləyirdilər. Dəqiq hərbi fəaliyyətini öyrən-

mək istəyəndə “qalsın gələn dəfəyə” – deyib, söhbətin mövzusu-

nu  dəyişirdilər.  Sözün  tam  mənasında  oxunu  atıb,  yayını 

gizlədirdilər.  Hiss  edirdim  ki,  qorxurlar,  ehtiyat  edirlər.  Onlar 

hardan biləydilər ki, dövr dəyişəcək, tarixin qaranlıqlarına işıq 

düşən gün gələcək. İndi həmin vaxt gəlib, amma çox təəssüf ki, o 

yaxşı  məlumatlı  kişilər  yoxdur.  Onlar  general  Cavad  bəy  və 

onun  polkovnik  qardaşı  Rüstəm  bəy  haqqında  söz-söhbəti  də 

özləri ilə o dünyaya apardılar. Onlardan yalnız Abdulla Babanlı 

müəyyən mətləblərdə mənə kömək etdi. 

Yadımdadır,  elə  oradaca  söhbət  polkovnik  Cahangir  bəy 

Şıxlinskidən düşdü. Bir neçə ağsaqqal onun 1918-1920-ci illərdəki 

fəaliyyətindən fəxrlə söhbət açdı. Dedilər ki, bu illərdə Daşsalah-

Şəmistan Nəzirli

263

lı  Məmməd  Koxa  Mahmudov,  Söyün  bəy  Sübhanverdixanov, 

Mədəd  bəy  Vəkilov,  Əskiparalı  Mikayıl  ağa,  Cahangirbəylə 

çiyin-çiyinə  verib  erməni  daşnaklarına,  gürcü  menşeviklərinə 

qarşı vuruşaraq torpağımızı qorudular.

Mən də “Azərbaycan tarixi” kitabından oxuduğum bir epizo-

du onlara danışdım.

– Orada yazılır ki, 1915-ci ildə fabrik fəhlələri (məlum deyil 

hansı fabrikin – Ş.N.) gündəlik əmək haqqının artırılması üçün 

tətil eləyirlər. Bu təzyiqdən sahibkar əmək haqqını 5 qəpik də 

artırır. Lakin bunun sədəqə kimi qəbul edən fəhlələr yenə imtina 

edirlər. Tətilçilərin qətiyyətini görən qəza rəisinin müavini Ca-

hangir bəy Şıxlinski fəhlələrin beş nəfər nümayəndəsini yanına 

çağırıb  onları  həbslə  hədələyir.  Əmr  edir  ki,  işə  başlasınlar. 

Polislər də fabriki mühasirəyə alırlar. Lakin tətilçilər inadla öz 

tələblərinin  ödənilməsinə  nail  olurlar,  onların  əmək  haqqı  beş 

qəpikdən on beş qəpiyə qədər artırılır, üstəlik də iş günü yarım 

saat azaldılır…

Bu yerdə dözə bilməyən ağsaqqal maarifçi Abdulla Babanlı 

dedi: – Yalandı, oğul, büsbütün yalan epizoddur. Əvvəla, bizim 

Qazaxda elə bir fabrik olmayıb. Bizdə indi də, o vaxt da xırda 

xalça, kəlağayı, dondurma və konfet sexləri var. Bizdə inqilab-

dan  əvvəl  belə  sexlərin  və  dükanların  sahibkarları  Hacı  Rəsul 

uşağı adı ilə tanınan Məmmədəli, Əbdüləli, Mirzəvəli və başqa 

qardaşlar vardı. Onlar da xeyirxah, kasıba, yetim-yesirə əl tutan 

oğullar idi. Dükanlardan biri kəlağayı alanda, birini də bağışla-

yırdılar. Onlar xırda-para şeylərin alverçisi deyirdilər, əsl tacir 

idilər. Mən əsrdən (XX əsr) böyüyəm, nə təhər olub ki, bu boyda 

tətili  nə  görmüşəm,  nə  də  eşitmişəm.  Yalan  yazır  o  oxuduğun 

“Azərbaycan tarixi” kitabı…

Yaxşı tanıdığım bir tarixçi professorun kitabından aşağıdakı 

cümlələri oxuyanda o vaxt mən də general Cavad bəy Şıxlinski-

nin xalqının düşməni olduğuna inanmışdım. Eləməyib tənbəllik 

bu cümlələri də Abdulla müəllimə oxudum: “Müsavat generalı 

Cavad bəy Şıxlinski, polkovnik Cahangir bəy Kazımbəyov, ge-

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

264

neral Məhəmməd Mirzə Qacar, məşhur müsavatçı Xan Xoyski 

qardaşları və başqaları qiyamın bilavasitə təşkilatçıları olmuşlar. 

Əksinqilabçı ünsürlərdən təşkil edilən qiyamçılar on-on iki min-

lik böyük dəstəyə və üç artilleriya batareyasına malik idilər. Ma-

yın 26-da qiyamçılar hərbi cəbbəxananı ələ keçirdilər, dəmiryol 

vağzalını  tutdular.  Müsavatçılar  şəhər  əhalisi  içərisində  bol şe-

viklər,  qızıl  əsgərlər  əleyhinə  hər  cür  böhtanlar  yayır,  guya 

bolşeviklər əleyhinə bütün Azərbaycan üsyan etmişdir, – deyə 

fitnə-şayiələr yayırdılar”.

Cümlələri oxuyub qurtaran kimi Abdulla müəllim titrək, arıq 

barmaqlarını sətirlərin üstündə gəzdirə-gəzdirə dedi:

–  Bu  cümlələrdəki  “böhtan,  fitnəkar,  şayiə”,  “əksinqilabçı” 

söz lərini pozsaq, “qiyam və qiyamçıları” isə igid, üsyankar söz-

ləri ilə əvəz etsək, professorun fikirləri düz olar.

Əlbəttə, on səkkiz il əvvəl Abdulla müəllim bu iradları mənə 

ikilikdə, özü də astadan, ehtiyatla deyirdi. Onda nə demokratiya 

vardı, nə də aşkarlıq.

1991-ci ildə arxivdə rast gəldiyim bir kitab məni çox sevindir-

di. Sevindim ki, nə general Əli ağa Şıxlinskinin yazdığı, nə də 

onun qohumunun dediyi səhv olmadı. 1912-ci ildə Qafqaz cani-

şinliyinin mətbəəsində nəşr olunmuş “Kavkazski kalendar” sor-

ğu kitabı bunu bir daha təsdiq etdi. Kitabın 489-cu səhifəsində 

belə bir qeyd var: “Otuz doqquzuncu artilleriya briqadasının ko-

mandiri general-mayor Kalin, birinci rotanın komandiri isə kapi-

tan Cavad bəy Şıxlinskidir”. 

Yeri gəlmişkən həmin kitabdan müəyyən səhifələri qısaca ola-

raq  oxuculara  təqdim  edirəm.  Ona  görə  ki,  orada  xalqımızın 

görkəmli hərbçi oğulları haqqında məlumat verilir.

Dörd yüz yetmiş səkkizinci səhifədən:

– Birinci Qafqaz ordusu korpusunun artilleriya müfəttişi ge-

neral-leytenant Səməd bəy Mehmandarov, əlli ikinci artilleriya 

briqadasında birinci divizionun komandiri Əsəd bəy Talışxanov, 

Qafqaz  canişinliyinin  hərbi  qərargahında  ştalmeyster  (orduda 

süvari zabiti – Ş.N.) Bəhram xan Naxçıvanski xidmət edirlər.

Şəmistan Nəzirli

265

Yüz otuz altıncı səhifədən:

– Cavanşir qəzasının Tərtər qəryəsində praporşik Gəray bəy 

Vəkilovun,  Qarasaqqalda  İsfəndiyar  bəy  Muradovun  (general 

Ə.Şıxlinskinin bacısı oğludur. Az müddət Qazax qəzasının rəisi 

olub.  1920-ci  ilin  mayında  Gəncə  üsyanının  iştirakçısı  adı  ilə 

məçhur ədəbiyyatşünas Firidun bəy Köçərli, doktor Məcid bəy 

Vəkilov, müəllim Nadir bəy Dağkəsəmənski ilə birgə bolşeviklər 

tərəfindən Gəncədə güllələnib – Ş.N.) Qazax qəzasında starşina 

köməkçisi  Cahangir  bəy  Şıxlinski  və  Məcid  bəy  Şıxlinskinin 

fəaliyyətindən danışılır.

Beş yüz iyirmi doqquzuncu səhifədə isə Əli ağa Şıxlinskinin 

iyirmi  ikinci  artilleriya  briqadasında  birinci  polkun  komandiri 

olduğu göstərilir.

“Kavkazski  kalendar”dakı  bu  tapıntılarımdan  sonra  cəsarət 

edib 1990-cı ilin sentyabrında “Bizim generallar” verilişində ge-

neral  Cavad  bəy  Şıxlinski  haqqında  sorğu  ilə  çıxış  elədim.  İki 

gün keçməmiş bir nəfər zəng elədi. Dedi ki, çıxışınıza qulaq as-

dım. Çox sağ olun ki, mənim babalarım Cavad bəy və Rüstəm 

bəy Şıxlinskilər haqqında az-çox məlumat verdiniz. Amma heç 

birinin şəklini göstərmədiniz.

– Yoxdur, – dedim, – qardaş, heç bir arxivdən şəkillərini tap-

maq mümkün olmadı. Mən də ona görə sorğu elədim ki, kimdə 

onların şəkli varsa, bizə göndərsin. Əgər doğrudan da o kişilər 

sənin babandırsa, kömək elə, şəkillərini tapaq.

– Var, – deyə xəttin o başındakı adam inamla bildirdi.

Mən sevinclə:

– Harda, kimdə? – soruşdum. 

– Qazaxda, anamda. Siz bir neçə il əvvəl anamla bu barədə 

telefonla danışmısınız. Anam isə əmisi Cavad bəyin adı gələndə 

həmişə ehtiyat edir. Bir də itkin şəkillərdən sonra anam heç kəsə 

inanmır. Sizin verilişə baxıb, indi özü Qazaxdan zəng eləmişdi 

ki, qəzetdə dərc olunan yazılarını oxuyuram, verilişinə də bax-

dım, şəkilləri ona etibar eləyə bilərəm…

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

266

Danışan  Ədilə  xanım  Şıxlinskayanın  oğlu  Rüstəm  idi.  On 

ildən  sonra  bu  görüşün  baş  tutması  üçün  polkovnik  Rüstəm 

bəyin nəvəsi Rüstəmə təşəkkür edib, Qazaxa getdim. Gedəndə 

özümlə Respublika Kino-Foto-Sənədlər Arxivindən tapdığım iki 

nadir şəkli də götürmüşdüm. 1919-cu ildə çəkilən bu şəkillərdə 

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ordusunun general və zabitləri 

təsvir olunmuşdu. Hər iki şəkildə cavan bir zabitin ad-famili ya-

zılmışdı: Bahadır bəy Vəkilov.

* * *

Elə ilk görüşdən bir-birimizdən üzrxahlıq elədik. Ədilə xanım 

yanıqlı-yanıqlı dedi ki, gözüm qorxub, ay oğul, iyirminci, bir də 

otuz yeddinci illər bizim ailəyə heç nədən çox ağır zərbələr vu-

rub. Sənin on il bundan qabaqkı telefon zəngində isə yara hələ 

isti idi. Şəkillərin yarasını deyirəm, ən çox məni yandıran da, Əli 

ağa babamın ağ at üstündə çəkilmiş yeganə fotoşəkli idi. Günah 

məndə oldu, heç olmasa üzünü çıxartdırıb özümdə saxlamadım. 

Rüstəm dönə-dönə gedib o rejissoru axtarıb. Deyiblər rəhmətə 

gedib.  Şəkillər  də  itdi-batdı.  Nə  isə,  olan-oldu,  keçən-keçdi… 

Məndə qalan şəkillər bunlardı, – deyib, Ədilə xanım “Nikolay-

dan  qalma”  bir  albomu  stolun  üstünə  qoydu.  Albomun  ilk 

səhifəsində çərkəzi geyimli cavan bir zabit şəkli... İri ala gözləri 

necə  də  tanış  və  doğmadır.  Mənim  şəklə  diqqətlə  baxdığımı 

görən Ədilə xanım: – Dayımdı, – dedi, – müsavat zabiti olduğu-

na görə iyirminci ildə bolşeviklər onu da güllələyiblər.

Onun səsindəki təsvirəgəlməz kövrəklik, həzin bir qəm dal-

ğası varlığımı titrətdi. Adam, belə anlarda qarşısındakına təsəlli 

verməkdən də məhrum olur. Daxili təlatüm, vicdanın səsi olub 

keçmiş ədalətsizliyi, vəhşiliyi ittiham edir. Dərindən köks ötü-

rüb, “heyf” deməkdən başqa əlindən bir şey gəlmir. Çünki na-

haq qan tökənləri, heç nədən insan güllələdənləri ittiham etmək 

gecdir. O vəhşiləri indi tarix mühakimə edir. Tarix öz səhifələrində 

onlara amansız cəza verir, gec də olsa əyrini – əyri, düzü – düz 

yazır.

Şəmistan Nəzirli

267

Ağır qəm yükünün altından qurtarmaq xatirinə soruşdum:

– Dayınızın adı necədir, Ədilə xanım?

– Bahadır bəy Vəkilov, Milli Orduda rütbəsi kapitan...

–  Ola  bilməz,  –  dedim.  Özümdən  asılı  olmayaraq  səsim 

bərkdən çıxdı. – Onda bu şəkillərə baxın, zəhmət olmasa…

Mən  özümlə  gətirdiyim  bir  qrup  milli  ordu  əsgərinin  iki 

fotoşəklini ona göstərdim.

– Bu, tən ortada oturan Bahadır dayımdı, – dedi. İkinci şəklə 

baxır:  –  Bu  da  odu,  dayımdı…  Bu  şəkillər  bizdə  yoxdu.  Sizdə 

hardandı? – soruşdu.

– Arxivdən tapmışam, – dedim.

– Oy, nə yaxşı iş görmüsünüz, çox sağ olun… Mənim anam 

Böyükxanım Vəkilovlardandır. İbrahim ağa Vəkilovun qızıdır. 

General-topoqraf İbrahim ağanın yox, o, Paşa ağanın oğludur. 

Mənim  babam  isə  Pənah  ağa  Vəkilovun  oğludur.  İkicə  dayım 

vardı: böyüyü İsfəndiyar bəy, kiçiyi isə Bahadır bəy idi. İsfəndiyar 

dayım 1907-ci ildə Qori seminariyasını qurtarmışdı. Bir müddət 

Bakıda rus-tatar məktəbində müəllim işləyib. 1910-cu ilin yayın-

da görkəmli maarifçi Əhmədağa Mustafayevin Dilicanda ədəbi 

fəaliyyətinin iyirmi beş illiyi keçirilib. Dayım yubileyin təşkilatçısı 

olub.  Böyük  şairimiz  M.Ə.Sabirin  “Hophopnamə”sinin  nəşri 

üçün ianə toplayıb. 1918-ci ildə Qazax Seminariyası açılanda Fi-

ridun  bəy  Köçərli  onu  Qazağa  dəvət  edib.  Səməd  Vurğunun, 

Seyfulla Şamilovun, Mirqasım Əfəndiyevin, Osman Sarıvəllinin, 

Mehdi Hüseynin, Mehdixan Vəkilovun və yüzlərcə seminaristin 

müəllimi  olub.  Bolşevik  hökuməti  qurulanda  əksinqilabçı-

müsavatçı fəaliyyətinə görə Solovki konslagerinə sürgün etdilər. 

Ana tərəfimdən Solovki adalarında əzab çəkənlər çox olub. Mü-

savat parlamentinin üzvü Rəhim bəy Vəkilov, maarifçi Zəkəriyyə 

Vəkilov,  Məmmədhəsən  Vəkilov-Baharlı,  Bakı  Darülmüəl lim-

atının  direktoru  Mədinə  xanım  Vəkilova-Qiyasbəyli  isə  otuz 

yeddinci ildə güllələndi. Azərbaycan parlamentinin üzvü, parti-

yanın ikinci lideri Mustafa ağa Nadir bəy oğlu Vəkilov 1920-ci 

ildə Türkiyəyə mühacirətə getdi… Solovki konslagerində on il 

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

268

həbs cəzası çəkən dayım İsfəndiyar bəy Vəkilov 1936-cı ilin no-

yabrında qayıtdı. Ömrünün axırına kimi müəllimlik etdi. 1960-cı 

ildə vəfat edən dayımın indi bir qızı, bir oğlu qalır. Oğlu İbrahim 

Vəkilov  istefada  olan  polkovnikdir.  Kiçik  dayım  Bahadır  bəy 

Vəkilov  idi.  Bayaq  dediyim  kimi,  iyirminci  ildə  cavankən 

bolşeviklər güllələdilər, heç evlənməmişdi də. Sizin tapdığınız 

şəklin arxasında yazılıbmı, neçənci ildə çəkilib?

– 1919 -cu ildə çəkilib, – cavab verdim.

– Mənimlə yaşıddı, dayımın şəkli, – deyib Ədilə xanım qəmli-

qəmli köksünü ötürür. Ovcundakı xırdaca güllü dəsmalla nəmli 

gözlərini sildi. 

– Ədilə xanım, bolşeviklər ana tərəfinizdən ona görə çox ada-

mı  güllələyib,  sürgün  ediblər  ki,  Rəhim  bəy  Vəkilov  müsavat 

parlamentinin  üzvü  olub  və  nəslinizdə  bəylik  varmış.  Əslində 

maarifçilər daha çox olub. Tiflisdəki Qori seminariyasının arxi-

vində işləyəndə bir dəfə maraqlandım ki, görüm neçə Vəkilov 

oxuyub. Saydım on bir nəfər idi. Hələ Qazax Seminariyasını qur-

taranlar da olub… Bəs, ata tərəfinizi niyə incidiblər?

–  Ata  tərəfimdən  də  ağalıq  var  idi.  “Ağalıq”  yeri  adlanan 

Şıxlinskilərə məxsus torpaqlar indi də qalır. Birinci Şıxlıya çat-

mamış, Kürqırağı yerlər Şıxlinskilərin olub. İndi orda üzüm bağı 

salınıb… Polkovnik atam Rüstəm bəy Şıxlinskini də 1920-ci ildə 

bolşeviklər güllələdilər. Bizim ailə Bakıdan Qazaxa köçdü. Sonra 

Gəncə üsyanı oldu. Cavad əmim İrana getdi. Evimizdə başıpa-

paqlı  qalmadı. Anam  Qazaxda  arteldə  dərzi  işləyirdi,  birtəhər 

dolanırdıq. 1932-ci ildə olan bir hadisə heç vaxt yadımdan çıx-

mır. “Çistka” vaxtı idi. Bir gün anamı komsomolçular kluba ça-

ğırdılar. Belə yerlərdə heç vaxt olmayan anam getmək istəmirdi, 

utanırdı.  Dedilər  ki,  Bakıdan  “çistka”  aparmağa  nümayəndə 

gəlib, getməsən, vəziyyətin daha da pis olar. “Kulak” kimi sür-

gün edərlər, körpələrinə yazığın gəlsin. Onda anam məni də özü 

ilə apardı. Yığıncaq başlandı. Səsə qoydular ki, Böyükxanım İb-

rahimağa qızı Şıxlinskayanın səsi alınsın, yoxsa yox. Yerdən: – 

Qadındı,  köməksizdi,  əri,  qayını  və  bir  qardaşı  güllələnib,  bir 

Şəmistan Nəzirli

269

qardaşı  isə  sürgündədir,  bağışlansın,  –  deyənlər  çox  oldu.  Bu 

vaxt bizim keçmiş nökərimizin komsomolçu oğlu söz alıb kür-

süyə çıxdı. Anam ürəkləndi. Utancaq anam ilk dəfə başını qaldı-

rıb ümidlə kürsüyə tərəf baxdı. Nökərimizin komsomolçu oğlu 

Lenindən, Stalindən, proletariatdan və yeni qurulan kolxozdan 

odlu-odlu danışırdı. Bəyləri, ağaları təhqir edə-edə birdən üzü-

nü anam tərəfə tutub, əlini irəli uzatdı: – Bu, o Vəkilovlardan, o 

Şıxlinskilərdəndir ki, proletariatın qanını su yerinə axıdıb. Səsi 

alınmalıdır.  Vəssalam!  –  deyib  kürsüdən  fəxrlə  düşdü. Anamı 

işdən çıxardıb, “səsini” aldılar. Ailəmiz hökumət yanında gözü-

köl gəli oldu. Dinə bilmədi, yazıq anam.

Dünya yaxşı adamlardan xali deyilmiş, ay oğul. Bir xeyli son-

ra anam o vaxtın nüfuzlu adamları Həmid Əfəndiyevə və Sayad 

Bəhərzalova müraciət etdi. Onlar kommunist olsalar da, vicdan-

lı  adamlar  idilər. Anamın  səsini  qaytarıb,  özünü  də  işə  bərpa 

etdilər. O vaxt əmim Cavad bəy İranda sağ idi. Onda sərhəd çox 

da möhkəm deyildi, gedib-gələnlər vardı. Xəbər gətirmişdilər ki, 

general Cavad bəy Şıxlinski Ərdəbil qarnizonunun komandanı-

dır. Əmimə Azərbaycan Demokratik ordusunda general-mayor 

rütbəsi verilmişdi. Səhv eləmirəmsə, on doqquzuncu ildə veril-

diyini  anam  danışardı.  Əmim  də,  atam  da  Birinci  Dünya 

müharibəsində tatar polkunun tərkibində vuruşublar, hər ikisi 

“Müqəddəs Georgi” və “Müqəddəs Vladimir” ordenləri ilə təltif 

olunublar. Otuz-qırxıncı illərdə o taydan, Cavad bəydən, onun 

qoçaqlığından yaxşı sədalar gələndə bizim qocalar pıçıltı ilə, eh-

tiyatla danışırdılar ki, Cavad bəy hərbi işdə atamdan da mahir 

olub. O, əmisi Əli ağa Şıxlinski qədər qoçaq imiş. 1946-cı ilə qədər 

eşidirdik  ki,  əmim  sağdır,  evlənib  iki  oğlu  –  Çingiz,  Nəzir  və 

Gövhər adında qızı var.

– Cavad bəy böyük idi, yoxsa atanız Rüstəm bəy?

– Cavad əmim 1874-cü ildə anadan olmuşdu. Yaşı qırxı keçsə 

də  evlənməmişdi.  Bizim  Şıxlinskilərin  arasında  gec  evlənənlər 

var. 

– Ədilə xanım, elə general Əli ağa Şıxlinski buna canlı sübut-

dur. O da gec, qırx dörd yaşında evlənib.

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

270

– Anam danışardı ki, boy-buxunda, bacarıqda, xasiyyətdə də 

Cavad bəy əmisi Əli ağa Şıxlinskiyə oxşayırdı. Atamı da, əmimi 

də  Əli  ağa  babam  Tiflisdəki  zadəgan  balalarına  məxsus  kadet 

korpusuna qoymuşdu. Oranı bitirəndən sonra hər ikisini Peter-

burqa  aparır,  vaxtilə  özünün  oxuduğu  Mixaylov  topçuluq 

məktəbinə oxumağa qoyur (Cavad bəy bundan əvvəl Konstantin 

hərbi məktəbini birinci dərəcə ilə bitirmişdi – Ş.N.). Atam, əmim 

Cavad  bəydən  iki  yaş  kiçik  idi. Atam  Rüstəm  bəy  1877-ci  ildə 

anadan olub. Hər ikisi də Qazaxda anadan olub. Sizə danışdıqla-

rımın hamısını anam yazmışdı, ordan oxumuşam, hara qoymu-

şam,  harda  gizlətmişəm  tapa  bilmirəm…  Anam  bu  yazıları 

müharibədən qabaq yazmışdı. Deyirdim ki, ay ana, at getsin, bu 

yazılar nəyinə lazımdır. 

Birdən nə olar… Bunlara görə başımız bəlalar çəkər. Anam da 

arxaçıyınlıqla: “Yox, qızım, – deyərdi, – vaxt gələcək lazım ola-

caq, belə kişilərin adı batmamalıdır”.

– Ədilə xanım, nə general əminiz Cavad bəyin, nə də polkov-

nik atanız Rüstəm bəyin Azərbaycan milli ordusundakı əvəzsiz 

xidmətləri  itib-batmayıb.  Xalqımızın  görkəmli  oğlu  Mirzəbala 

Məmmədzadənin “Azərbaycan milli ordusunun keçdiyi yollar” 

məqaləsində onlar barədə məlumat var: “Ağdamda (1918-ci ildə) 

pulemyot  bölüyünə  məxsus  hazırlıq  məktəbi  açıldı.  Sonralar 

bolşeviklər tərəfindən edam edilən mərhum miralay (polkovnik) 

Şıxlı  Rüstəm  bəyin  idarəsi  altında  topçu  hissəsi  təşkil  edildi”. 

Müəllif yazırdı ki, yenicə yaradılan Müsavat ordusunun birinci 

diviziyasına  mirliva  (general-mayor)  Cavad  bəy  Şıxlinski  ko-

mandan təyin edildi…

* * *

Rusiya  Mərkəzi  Hərbi  Tarix  Arxivindən  aldığımız  rəsmi 

sənəddə Cavad bəy və Rüstəm bəy Şıxlinski qardaşları haqqında 

məlumat verilir. Bu sənədlərdən hər iki sərkərdənin 1917-ci ilə 

qədərki fəaliyyəti göstərilir.

Şəmistan Nəzirli

271

1914-cü  il  yanvarın  12-də  tərtib  olunmuş  “Xidmət  kitabça”-

sında podpolkovnik Cavab bəy Şıxlinskinin 1874-cü ildə yanva-

rın 3-də Gəncə Quberniyasının Qazax qəzasında ağalıq nəslində 

anadan olduğu göstərilir. İbtidai hərbi təhsilini Tiflis kadet kor-

pusunda aldıqdan sonra yunker Cavad bəy Peterburqdakı Kons-

tantin hərbi məktəbini 1892-ci il avqustun 28-də birinci dərəcə ilə 

bitir dikdən  sonra  podporuçik  rütbəsi  alır.  Təhsilini  davam 

etdirmək üçün Artilleriya Zabitləri Məktəbinə daxil olur. 

Az müddət Kremençuk şəhərindəki artilleriya batareyasında 

xidmət edir. 1895-ci il mayın 9-da 39-cu artilleriya briqadasına 

ezam olunur. O, briqadada tədris işləri üzrə müəllim vəzifəsinə 

təyin olunur. 1896-cı il avqustun 18-də Qazax qəzasına ezam olu-

nan  Cavad  bəy  süvari  ordusuna  at  toplamaq  üçün  göndərilir. 

Sonrakı  illərdə  Qars  və  Aleksandropol  şəhərlərində  xidmətdə 

olan Cavad bəy Şıxlinski 1901-ci il avqustun 19-da ştabs-kapitan 

rütbəsi alır. 

1904-cü  ildə  Qars  şəhərində  beşinci  batareyanın  komandiri 

olan Cavad bəy həmin il martın 28-də xidmətdə fərqləndiyinə 

görə üçüncü dərəcəli “Müqəddəs Stanislav” ordeni ilə təltif olu-

nub. 

Xidmət yeri tez-tez dəyişdirilən Cavad bəy İranda, İrəvanda, 

Tiflis quberniyasının Qombarı, Muxrovan ərazilərində, Çarskoe-

Seloda  müxtəlif  hərbi  vəzifələrdə  ləyaqətlə  qulluq  etmişdir. 

1913-cü il fevralın 21-də ona Romanovlar sülaləsi çarlığının 300 

illiyi münasibəti ilə xatirə medalı və podpolkovnik rütbəsi verilir.

Sənədlərdə  göstərilir  ki,  xidmətə  başlayan  gündən  həmişə 

nümunəvi zabit kimi qulluq etmiş, heç vaxt töhmət almamışdır. 

Öhdəsinə düşən tapşırığı vaxtında və ləyaqətlə yerinə yetirmişdir.

1913-1914-cü illərdə podpolkovnik Cavad bəy Şıxlinski 23-cü 

İri Çaplı artilleriya divizionuna komandir təyin olunur. 1916-cı il 

fevralın 10-da Cavad bəy 45-ci artilleriya briqadasında dördüncü 

batareyanın  komandiri  olur.  1917-ci  il  aprelin  22-də  isə  Cavad 

bəy Şıxlinskiyə polkovnik rütbəsi verilir.

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

272

İyirmi üç illik imperiya ordusundakı nümunəvi xidmətinə görə 

polkovnik  Cavad  bəy  Məmməd  ağa  oğlu  Şıxlinskinin  döyüş 

xidmətləri  layiqincə  qiymətləndirilmişdir.  O,  üçüncü  dərə cəli 

“Müqəddəs Anna” (16.03.1908), ikinci dərəcəli “Müqəddəs Stanis-

lav” (02.03.1911), ikinci dərəcəli “Müqəddəs Anna” (15.02.1914), 

dördüncü dərəcəli “Müqəddəs Vladimir” (31.01.1915), dördüncü 

dərəcəli “Müqəddəs Vladimir” (qılınc və bantla birgə, 29.09.1915), 

iki dəfə Ali Baş Komandanlığın mükafatı ilə (05.03.1916; 14.10.1916), 

ikinci dərəcəli “Müqəddəs Anna” (qılıncla birgə, 21.10.1916), ikin-

ci  dərəcəli  “Müqəddəs  Stanislav”  (qılıncla  birgə,  02.12.1916), 

üçüncü dərəcəli “Müqəddəs Vladimir” (03.10.1917) ordenləri ilə 

təltif olunmuşdur. 

* * *

Zəngəzurda  məskun  olan  ermənilər  İrəvan  daşnaklarının 

təhriki ilə bu vilayəti özlərinə ilhaq etmək niyyətilə Azərbaycan 

hakimiyyətini tanımırdılar. 1919-cu ilin oktyabr ayında general 

Cavad  bəy  Şıxlinskinin  komandanlığı  altında  Zəngəzur 

ermənilərinə qarşı hərbi yürüş oldu. Bu səfər bir aydan artıq da-

vam etdi.

Zəngəzurdakı erməni milli hissələrinə qarşı hərbi əməliyyatlar 

aparan Cavad bəy Dığ kəndi ərazisində düşmənin möhkəmlən-

dirilmiş istehkamlarını dağıdır və kəndi onlardan təmizləyir. Az 

sonra ingilislərin işə qarışması ilə hücum dayandırılır. Noyabrın 

iyirmi üçündə olan barışığa əsasən erməni hərbi hissələri Zən-

gəzur ərazisini tərk edir.

General Cavad bəy Şıxlinskinin 1919-cu il noyabrın səkkizində 

həmin döyüşlər barədə Hərbi Nazirliyə göndərdiyi bir teleqram 

Mərkəzi Dövlət Arxivində saxlanılır.

“Adamların  həddindən  artıq  yorulduqlarını  və  Dığ  kəndini 

əldə  saxlamağın  mümkün  olmayacağını  müəyyənləşdirdikdən 

sonra,  mən  qrupu  Zabıx  çayının  şimal  sahilinə  çəkməyi  və 

əlverişli mövqe tutmağı qərara aldım. 

Şəmistan Nəzirli

273

Bütün  hissələr  çayı  sağ-salamat  keçib  müəyyən  olunmuş 

mövqeyi tutdular. Enişi enərkən toplardan biri yoldan çıxdı və 

dərəyə  düşdü,  onu  çıxartmaq  mümkün  olmadı.  Həmin  topun 

açarını, təkərlərini və mühüm hissələrini söküb götürdük. Top 

bizim mövqeyimizin yaxınlığındadır, çalışıram ki, ayın doqqu-

zuna  kimi  çıxarıb  aparaq.  Mənim  bütün  göstərişlərimi  yerinə 

yetirmək üçün Yadigarovun dəstəsi Abdallara gəlib.

Qəhrəmanlıqla  həlak  olan  Cavanşir  alayının  podpraporşiki 

Muradovun  və  Zaqatala  alayının  praporşiki  Qazıyevin  böyük 

cəsurluğunu xüsusi qeyd etməliyəm. Bizim artilleriyada əla dö-

yüş  xidmətləri  olan  podpolkovnik  Novruzovun  məharətini  də 

unuda  bilmirəm.  Bizim  itki  belədir:  Zaqatala  alayından  həlak 

olan və itkin düşən qırx nəfərdir, əlli nəfəri isə yaralanıb. Cavan-

şir alayından beş nəfər həlak olub, iyirmi nəfər yaralanıb. Şəki 

alayından  iki  nəfər  yaralanıb,  Qarabağ  alayından  isə  ikisi  və 

artilleristlərdən bir nəfər yaralanıb. Zabitlərdən üçü həlak olub, 

dördü isə yaralanıb. İtkilərimizin sayını əlavə olaraq yenə Sizə 

bildirəcəm. 

General Cavad bəy Şıxlinski, 

Abdallar kəndi” 

1920-ci ilin martında erməni daşnakları güclü silahlı qüvvə ilə 

Qarabağa hücum edəndə general-mayor Cavad bəy Şıxlinski də 

həmin  döyüşlərdə  inamla  vuruşmuşdur.  O  günlərdə  onun 

Nazirlər Sovetinin və Dövlət Müdafiə Komitəsinin sədri Nəsib 

bəy Usubbəyliyə vurduğu üç təcili teleqram saxlanılır.

“23 mart 1920-ci il

1

Bu gün dan ağarmamış ermənilər Əsgərana hücum edib, qa-

lanın  bir  hissəsini  alıblar.  Teleqraf  xəttində  mənim  verdiyim 

məlumat  poçtda  kəsilir.  Mən  təsadüfən  buraya  gəlmişəm. 

Fövqəladə hadisə barədə Sizə məlumat verməyi özümə borc bil-

1

  Bakıdan alınan günü qoyulan tarixdir. Hər üç teleqramda eyni tarix 

qoyulub – Ş.N.

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

274

dim. Yerli qəza rəisi ilə birgə köməkçi qoşun dəstələri yığırıq. Bu 

məlumatı Bərdə və Tərtərə də çatdırmışam. 

General Cavad bəy Şıxlinski, 

Ağdam”.

“Nəsib bəy Usubbəyliyə

Əsgəranı  ermənilər  artıq  zəbt  ediblər.  Aldığım  məlumata 

görə  ermənilər  bütün  yüksəklikləri  ələ  keçiriblər.  Əsgərandan 

qaçıb  gələn  uryadnik  və  strajnikin  dediklərinə  görə  Xankəndi 

istiqamətində  döyüşlər  səhər  tezdən  başlayıb.  Hələlik  atəş 

kəsilib. Hava bərk dumanlıdır. Bizim partizanlar Əsgəran və Ağ-

dam mövqelərini ələ keçirdilər. Artıq ermənilərə qarşı döyüşlər 

davam edir. Parlamentin üzvü Qara bəy Əliverdiyevin təşkilat-

çılığı  sayəsində  Müdafiə  Komitəsi  və  yaralıları  müalicə  şöbəsi 

təşkil edilib.

General Cavad bəy Şıxlinski,

Ağdam.”

“Nəsib bəy Usubbəyova

Əsgəran qalasının bir hissəsini döyüşlə geri almışıq. Burada 

hökumət nümayəndələrindən heç kəs yoxdur. Qəza rəisini tapa 

bilmədik. Özüm köməkçi dəstələr təşkil edirəm. Yerli partizanla-

ra gözətçilər göndərdim. Başımızdan keçəcəyik, amma Əsgəranı 

düşmənə verməyəcəyik.

General Cavad bəy Şıxlinski.”

Cavad bəy Şıxlinskinin komandanlıq etdiyi birinci piyada di-

viziyası 1919-cu ilin sonlarında Gəncədə yerləşirdi. Diviziya üç 

alaydan və üç taburdan (batalyon) ibarət idi: Cavanşir alayının 

komandiri podpolkovnik Səməd bəy Rüstəmbəyov Zaqatala ala-

yının komandiri, polkovnik Əhməd və Dibirov və Gəncə alayı-

nın komandiri Cahangir bəy Kazımbəyov idi. 

Şəmistan Nəzirli

275

Təcili teleqram

1920-ci il 27 aprel

Gəncə. Birinci piyada diviziyasının rəisi, general Şıxlinskiyə

1

.

“Bolşeviklər  Yalama  stansiyasına  hücum  etdilər.  Onlar  da-

yan madan  irəliləyirlər.  Xudatı  ələ  keçiriblər.  Çıxılmaz  vəziy-

yətdəyik. Günü bu gün Qızıl Buruna Qazaxdan bir batalyon və 

Gəncədən bir batalyon göndərmənizi əmr edirəm. Hər bir batal-

yonda ən azı 500 süngü və pulemyot olmalıdır. Yük qatarını ar-

tıq göndərmişik. Həmin hissələrin gəlməsi vaxtını teleqrafla bil-

dirin. Biz batalyonları sabaha gözləyirik.

Hərb naziri artilleriya generalı 

Səməd bəy Mehmandarov”.

Respublika  Mərkəzi  Dövlət  Arxivində  saxlanılan  daha  bir 

sənəd.  Hərbi  Dəniz  komissarı  Çingiz  İldırımın  və  Respublika 

bolşevik  ordusunun  müvəqqəti  Qərargah  rəisi  general-mayor 

Əbdülhəmid  bəy  Qaytabaşının  30  aprel  1920-ci  ildə  verdiyi 

əmrdə oxuyuruq:

“Birinci piyada diviziyasının rəisi, general-mayor Cavad bəy 

Şıxlinskinin tabeliyində olan, Gəncə və Zaqatala quberniyaların-

da  yerləşən  bütün  hərbi  hissələrə,  habelə  Qarabağ  bölməsinin 

dö yüşçülərinə  təcili  olaraq  XI  Qızıl  Ordunun  komandanlığına 

hərbi əməliyyatlar zamanı tabe olmasını əmr edirəm.

Bütün başqa hallarda bu hərbi hissələr əvvəlki kimi mənim 

tabeçiliyimdə qalır”.

Nə igid Cavad bəy, nə də onun mərd əsgər və zabitləri bol-

şeviklərin  bu  ədalətsiz  əmrinə  boyun  əymədilər.  Onlar  son 

güllələri qurtarana kimi Gəncə üsyanını davam etdirdilər…

1

  Bu teleqramı bəzi müəlliflər səhvən tam artilleriya generalı Əli ağa 

Şıxlinskinin adına dərc edirlər. Əvvəla, Əli ağa Şıxlinski heç vaxt birinci 

piyada  diviziyasının  rəisi  olmayıb.  İkincisi  də  Əli  ağa  Şıxlinski  1913-cü 

ildən 1917-ci ilədək general-mayor rütbəsində olmuşdur. Teleqram, haq-

qında  söhbət  açdığımız,  onun  qardaşı  oğlu  general-mayor  Cavad  bəy 

Məmmədağa oğlu Şıxlinskiyə vurulub (1874-1959) – Ş.N.

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

276

İyirminci il aprelin iyirmi yeddisində bolşeviklər Azərbaycanı 

zəbt edəndə Gəncə qaynar qazana dönmüşdü. Hamı silaha sarıl-

mışdı.  O  günlərin  hadisələrini  alay  komandiri,  polkovnik  Ca-

hangir bəy Kazımbəylinin mühacirətdə yazdığı “Gəncə üsyanı 

haqqında xatirələr”ində daha real görürük. O yazır: “…Mayın 

iyirmi üçündə səhər saat altıda növbəti fəaliyyət planını və birgə 

işləri müəyyənləşdirmək üçün şəhərdə olan birinci Azərbaycan 

diviziyasının  rəisi  general  Cavad  bəy  Şıxlinskini,  Azərbaycan 

Ordusunun baş intendantı general Məhəmməd Mirzə Qacarı və 

süvari diviziyasının rəisi general Teymur bəy Novruzovu mü-

şavirəyə dəvət etdim. İlk iki general onların arxasınca göndərilmiş 

polk adyutantının müşayiəti ilə gəldilər. Küçələrə çıxan əhalinin 

sevincini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Əhali polkun qərargahına 

gələn hər iki generalı “Yaşasın” sədaları ilə qarşıladı. Onları qə-

rar gaha əllərinin üstündə apardılar. Uzun müddət küçələrdə se-

vinc qışqırtısı eşidilirdi. Yalnız mənim təkidli xahişlərimdən son-

ra  kütləni  sakitləşdirmək  mümkün  oldu.  Xalq  evlərinə  dağıl-

mışdı. 

Bu  müşavirədə  general  Məmməd  Mirzə  Qacar  yerli  höku-

mətin ümumi rəhbəri və təşkilatçısı seçilir. Artilleriya generalı 

Cavad  bəy  Şıxlinski  həm  bolşeviklərdən  alınmış  artilleriyanı, 

həm də bolşeviklərin pozub-dağıtdıqları Azərbaycan artilleriya-

sını yenidən təşkil edir.

Mən öz polkuma və partizan dəstələrinin fəaliyyətinə rəhbər-

lik edirəm”.

Ədilə  xanımla  köhnə  albomu  yenidən  vərəqləyirik.  İllərlə 

arxivlərdə axtardığım general Cavad bəyin və polkovnik Rüstəm 

bəy Şıxlinskilərin fotoşəkillərinə ilk dəfə burda rast gəlirəm. Se-

vincimin həddi-hüdudu yoxdur. Yetmiş ildən çox adı, fəaliy yəti 

hərb tariximizdən yoxa çıxan iki görkəmli sərkərdəmizin qayta-

rılması üçün Ədilə xanıma təşəkkür edib ayrılıram. 

İnqilabın ilk günlərində Müsavat generalı “damğası” ilə təqib 

olunan məşhur hərbi xadimlərimiz Əli ağa Şıxlinskinin, İbrahim 

ağa  Vəkilovun,  Səməd  bəy  Mehmandarovun,  Həbib  bəy  Səli-

Şəmistan Nəzirli

277

movun, Mirkazım xan Talışxanovun, Firidun bəy Vəzirovun, İb-

rahim  ağa  Usubovun,  Qalib  bəy  Vəkilovun,  Daniyal  bəy 

Həlləcovun,  Əhməd  bəy  Dibirovun  başına  nələr  gətirilməyib? 

Vaxtlı-vaxtsız qapıları döyülüb, onlara ağla gəlməyən suallar ve-

rilib: bəy baban nə vaxt ölüb, niyə köhnə orduda qulluq eləmisən?. 

Türkiyədə, İranda neçə qohumun var? 

Azərbaycan  Demokratik  hökumətinin  polkovniki  Əhməd 

bəy Dibirovun qızı Nəcibə xanım Abdullayeva hazırda (1995-ci 

ildə) Bakının Qaqarin küçəsindəki səkkiz nömrəli evdə yaşayır. 

O, ağrılı-acılı illəri Nəcibə xanım kədərlə xatırlayır:

Atam general Əli ağa Şıxlinski ilə yaxın dost idi. Onların ən 

böyük  arzusu  bu  dostluğu  qohumluğa  çevirmək  idi.  General 

məni  qardaşı  oğlu  Cavad  bəyə  istədi.  Bu  izdivaca  atam  məm-

niyyətlə razılıq verdi. 1920-ci ilin mart ayında bizə nişan gəldi. 

Həmin  ilin  payızında  toyumuz  olmalı  idi.  Gəncə  üsyanından 

sonra hər şey tar-mar oldu. Cavad bəy xaricə mühacirətə getdi. 

Evlənmək bizə qismət olmadı…

Atam Əhməd bəy general Əli ağa Şıxlinski ilə fəxr edirdi. 

Onu böyük qardaş, görkəmli sərkərdə kimi çox sevirdi. Hətta 

generalın 1906-cı ildə Tiflisdə çəkilmiş fotoşəklini böyük ölçüdə 

çərçivəyə saldırıb evimizdən asmışdı. Atam tutulandan sonra 

nənəm həmin fotoşəkli zirzəmidə gizlətdi. Şəkil indi də Mah-

malardakı evimizdə qalır. (1993-cü ildə polkovnik Əhməd bəy 

Dibirovun nəvəsi, polkovnik Əhməd Dibirov xeyirxahlıq edib 

general Əli ağa Şıxlinskinin iriölçülü həmin fotoşəklini Bakıya 

gətirdi – Ş.N.) 

–  İstefaya  çıxan  atam  Balakən  rayonunun  Mahamalar  kən-

dində yaşayırdı. Otuzuncu illərdən başlayaraq çox get-gələ sal-

dılar.  Amma  onu  həbs  etmək  üçün  bir  əsas  tapa  bilmirdilər. 

Nəhayət,  həyat  yoldaşım  –  1917-ci  ildən  partiyanın  üzvü  olan 

Əmir Abdullayevi həbs etdilər. Səbəbi də bu oldu ki, müsavat 

polkovnikinin qızına evlənmisən.

…Atam kəndin mərkəzində ağsaqqallarla söhbət edirmiş. Bu 

vaxt bir xoruz onların yanındakı kötüyün üstünə çıxıb dalbadal 

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

278

banlayır. Səbri tükənən atam zəhlə tökən xoruza zarafatla: “Ay 

xoruz, – deyir, – sən də komsomol kimi nə qışqır-bağır salmı-

san”. Xırdaca bir daş atıb xoruzu qovur. Bir azdan evə qayıdan 

atamı yarıyoldan qaytarıb orqana apardılar. Sorğu-suala tutdu-

lar  və  günahlandırdılar  ki,  sən  nə  haqla  komsomolu  təhqir 

etmisən. Onu Sibirə sürgün etdilər. Atam o gedən oldu. O gündən 

mən “xalq düşməni”nin qızı və “xalq düşməni”nin həyat yoldaşı 

oldum. İki ay sonra bizə xəbər verdilər ki, atanız türmədə ürək 

partlamasından vəfat etdi.

* * *

İyirminci ildə rusca dərc olunan “Kommunist” qəzeti gene-

rallarımızın  və  ziyalılarımızın  təqib  olunması  barədə  kifayət 

qədər yazılar verib. Azərbaycan bolşeviklər partiyasının orqanı 

olan bu qəzetin səhifələrini vərəqləyəndə Azərbaycan və onun 

övladları haqqında ürəkaçan heç nəyə rast gəlmirsən. Əgər iyir-

minci  ilə  qədər  Azərbaycan  tarixindən  bixəbər  olan  adam  bu 

qəzeti vərəqləsə, istər-istəməz düşünər ki, bu xalqda ziyalı yox 

imiş, bu xalq quldur, sərgərdan, əksinqilabçı, rüşvətxor və oğru 

imiş. 

Yeni bolşevik hökuməti Azərbaycanda özünü möhkəmlətmək 

üçün  XI  Ordunun  gücü  ilə  hər  cür  alçaqlığa  əl  atıb.  Evləri 

müsadirə, ziyalıları həbs edib, güllələyib, qəddar və vəhşi hərə-

kət lərini həyata keçirib.

Qəzetin 1920-ci il 29 iyun tarixli nömrəsində oxuyuruq:

“Gəncə  Quberniyasının  Fövqəladə  Komissiyası  elan  edir: 

Gəncə  Quberniyasının  Fövqəladə  Komissiyası  aşağıda  adı 

çəkilən ailələri girov saxlayır: Qacarlar, Kazımbəyovlar, Şıxlin-

ski lər, Xanxoyskilər ailəsini və Gəncədə iki yüzə yaxın görkəmli 

burjuaziya sinfindən olan şəxsləri.

Əgər bunlardan kimsə üsyan qaldırmaqda, ya da sui-qəsddə 

yaxalanarsa, həmin şəxs dərhal sorğu-sualsız güllələnəcəkdir”.

“Kommunist” qəzetinin 1920-ci il 30 iyun tarixli nömrəsində 

yazılır:  “Gəncə.  İyunun  28-də  Tiflisdən  gələn  yoldaşlar  xəbər 

Şəmistan Nəzirli

279

verirlər ki, Azərbaycan əksinqilabçılarının hamısı Tiflisin küçə-

lərində veyllənirlər. Hazırda Rəfiyevlər ailəsinin hamısı, general 

Cavad  bəy  Şıxlinski,  Teymur  bəy  Novruzov  və  bütün  Şamxor 

bəyləri də oradadırlar.

Nəsib  bəy  Yusifbəyov  Konstantinopola  gedib.  Tiflisdə  belə 

bir şayiə də gəzir ki, Gəncə üsyanındakı uğursuz təşkilatçılığına 

görə Xan Xoyski müsavatçılar tərəfindən qətlə yetirilib

1

. Həm də 

xəbər verilir ki, Gürcüstanda sovet qoşunları ilə toqquşmada Za-

qatala dairəsindəki gürcü əsgərləri onlara güllə atmaqdan imti-

na ediblər. Ona görə ki, güllələnən zabitlərin yeddi nəfəri gürcü 

olub”. 

“Kommunist” qəzeti, 6 iyun 1920-ci il tarixli nömrəsində:

“General Şıxlinski həbs olundu. Gəncə, 3 iyul. Məşhur əksin-

qi labçı  və  Gəncə  üsyanının  təşkilatçısı  general  Cavad  bəy  Şıx-

linski cinayət axtarış idarəsinin milis rəisi tərəfindən həbs oluna-

raq Tiflisdəki xüsusi dəstənin sərəncamına verilmişdir.

Gürcülər həbs olunan general Cavad bəy Şıxlinskini ona görə 

günahlandırırlar ki, o, Azərbaycan Respublikasına gələn gündən 

(1918-20-ci  illər  nəzərdə  tutulur  –  Ş.N.)  gürcü  zabitlərini  zorla 

hərbi işə cəlb etmişdir.

Axırıncı  cümlə  tamamilə  yalan  və  iftiradır.  Əvvəla,  tam 

məsuliyyətlə demək olar ki, “gürcü zabitləri zorla hərbi işə cəlb 

edilmişdir” sözləri gürcü və Azərbaycan xalqı arasında təfriqə, 

iğtişaş salmaq naminə işlədilmişdir. İkincisi, heç vaxt 1918-1920-

ci  illərdə  gürcülər  zorla Azərbaycan  ordusuna  çağrılmamışlar. 

Əksinə,  onlar  könüllü  olaraq  Azərbaycan  Milli  Ordusunda 

xidmət etmişlər. Hazırda Respublika Mərkəzi Dövlət Arxivində 

saxlanan sənədlər arasında onlarca gürcü əsgər və zabitlərinin 

bizim orduda könüllü qulluq etmək haqqında ərizə və raportları 

1

  Əslində Azərbaycan  Respublikasının  Xarici  işlər  naziri  Fətəli  xan 

Xoyski 1920-ci il iyunun 19-da bolşeviklərin muzdla tutduğu erməni qatili 

Aram Yevkanyan və Misak Qriqoryan tərəfindən Tiflisdə arxadan atdıqla-

rı güllə ilə öldürülmüşdü – Ş.N.

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

280

saxlanılır. Onların arasında yüksək rütbəlilər də var: Azərbaycan 

hərbiyyə  məktəbinin  rəisi,  general-mayor  Konstantin  Davudo-

viç Çxeidze, 1919-cu ildə birinci süvari diviziyasının Qərargah 

rəisi Amaşukelli, general-kvartirmeyster V.D.Karqaleteli, gene-

ral knyaz Makayev, general-mayor Aleksandr Purselidze və baş-

qaları.

Hətta V.D.Karqaleteli 1920-ci il martın 20-də bizim ordudakı 

nümunəvi hərbi xidmətinə görə 167 nömrəli əmrlə general-ma-

yor rütbəsi ilə təltif olunmuşdur.

O  dövrün  tarixçisi  Cahangir  Zeynaloğlu  “Müxtəsər  Azər-

baycan tarixi” kitabında mart hadisəsindən danışanda gürcü pi-

yada  bölüyünün  təmənnasız  köməyini  unutmur.  O  yazır:  “O, 

Tiflisdəki  Mavərayi-Qafqaz  hökumətinin  lütf  və  mərhəmətilə 

müsəlman ordusu adı altında ancaq kiçik bir dəstə təşkil edib, 

düşmən  qarşısına,  Kürdəmirə  göndərildi.  Dəstə  birinci  tatar 

(Azərbaycan – Ş.N.) süvari alayı ilə yenidən təşkil edilmiş ikinci 

süvari alayı, bir gürcü piyada bölüyü və bir Gəncə topçu batare-

yasından ibarət idi. Gürcü bölüyü Bakı məsələsində gürcülərin 

müsəlmanlar  ilə  birlikdə  hərəkət  etmələrinə  bir  əlamət  və 

müsəlmanlara kömək olaraq göndərilmiş idi”.

O vaxtkı Azərbaycan-Gürcüstan münasibətlərindən onlarca 

belə  fakt  söyləmək  mümkündür.  Lakin  yeni  gələn  bolşevik 

hökumətinin  general  Cavad  bəy  Şıxlinski  və  gürcü  zabitləri 

barədə yazdığı fakt isə iki millət arasında suyu bulandırmaqdan 

başqa bir şey deyil.

Rusca “Kommunist” qəzetinin bundan sonrakı nömrələrində 

nə general Cavad bəy Şıxlinski, nə də Teymur bəy Novruzovun 

haqqında heç bir məlumat verilmir. Bundan sonra Cavad və Tey-

mur bəylərə əli çatmayan bolşeviklər Azərbaycanı tərk etməyən 

hərbçi oğullarımızın tutatutuna başlayıblar. 

Qəzet 19 iyul 1920-ci il tarixli nömrəsində yazır:

“Azərbaycan  Sovet  Sosialist  Respublikasının  İnqilabi  Səhra 

Məhkəməsi iyulun 17-də general-qubernator Teymur bəy Məlik 

Şəmistan Nəzirli

281

Aslanovun məhkəmə işinə baxmışdır. On dörd nəfər kommunis-

tin şahidliyi ilə Teymur bəyin evindən 280340 rubl pul məbləğində 

əşya müsadirə olunmuşdur. Teymur bəyin günahı ondan ibarət 

idi ki, o, müsavata qulluq göstərib və bolşeviklərə qarşı döyüşdə 

fəal  iştirak  edib.  Ona  görə  də  inqilabi  məhkəmə  Azərbaycan 

Dəmiryolu İdarəsinin rəisi, keçmiş müsavatçı olan Teymur bəy 

Məlik-Aslanova  ən  ağır  cəza  verərək,  ona  ölüm  hökmü  kəsir. 

Məhkəmənin qərarı qətidir, şikayət qəbul olunmur”.

Qəzetin dörd gün sonra verdiyi bir xəbər isə general Cavad 

bəy Şıxlinskinin əmisi oğlu haqqındadır:

“23  iyun  1920-ci  il.  Hərbi  Səhra  Məhkəməsi  Şərif  Abdulla 

oğlu Şıxlinskinin komandiri olduğu fəhlə-kəndli batalyonunda 

yoxlama aparmışdır. Məlum olub ki, Şərif Şıxlinski 22.600 rubl 

məbləğində  pul  və  yeməyi  mənimsəyib.  O,  bu  pulları  hara 

xərclədiyini söyləsə də inandırıcı olmadı. Müsavatçı olduğunu 

boynuna  aldı.  Nəslən  bəy  və  burjuy  qalığı  olan  bu  zərərli 

elementə ona görə də üç il həbs cəzası verilir”.

Qarşımda arxivdən çıxarılmış, üz qabığı solmuş, qırx ildən 

də  əvvəl  Şıxlinskilərin  bir  qoluna  qarşı  tərtib  edilmiş  kiçik  bir 

qovluq  var.  Bu  işin  içində  1949-cu  il  mayın  on  yeddisində 

Azərbaycan SSR Dövlət Təhlükəsizliyi Nazirliyinin birinci şöbə-

sinin əməkdaşı mayor Siplis tərəfindən yazılmış və o vaxt üçün 

tamamilə məxfi sayılan bir arayış var. Həmin arayış Şıxlinskilərin 

əzab və əziyyətləri üçün əsas olmuşdur. Heç bir şeyə əsaslan-

mayan və sübuta yetməyən bu saxta sənədin tam mətni belədir. 

Türkiyədə  siyasi  mühacir  Şıxlinski  Qiyas  bəy  Cahandar  bəy

1

 

oğlu 1895-ci ildə doğulmuşdur. Azərbaycan SSR Qazax rayonu 

Şıxlı  kəndinin  sakini,  Qazax  rayonunun  keçmiş  nüfuzlu  bəyi, 

Müsavat hökuməti zamanı Gəncədə pristav olmuşdur. 1930-cu 

ildə siyasi banda yaratmış (?) və Azərbaycanın bir sıra rayonla-

rında əməliyyatlar keçirmişdir. Sonra qardaşları və quldur dəs-

1

  Xalq  yazıçısı  İsmayıl  Şıxlının  “Dəli  Kür”  romanındakı  Cahandar 

ağadır  – Ş.N.

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

282

tələri ilə (?) Türkiyəyə mühacirət etmişdir. Müsavat liderlərinin 

göstərişi ilə Türkiyənin SSRİ ilə həmsərhəd rayonlarında bizim 

əraziyə  göndərilmək  üçün  quldur  dəstələri  təşkil  etmişdir. 

Azərbaycan SSR-də gizli antisovet təşkilat yaratmaq məqsədilə 

həmin quldur dəstələrinin köməyi ilə emissarların göndərilməsi 

həyata keçirilmişdir. İstər özü, istərsə də Türkiyədə yaşayan ya-

xın qohumları müsavatçı dairələrlə sıx bağlıdır və SSRİ-yə qarşı 

təxribat işi aparırlar.

Bu, ağ yalan idi, çünki Şıxlinskilər Türkiyədə olarkən ancaq 

sovet  rejiminə  müxalifətdə  idilər  və  öz  xalqına  qarşı  təxribat 

aparmırdılar. Fransada və digər ölkələrdəki rus mühacirləri kimi 

bolşevizm diktaturası metodlarını ifşa etməkdə idilər.

Buna görə də Azərbaycan Demokratik Respublikasının süqu-

tundan  sonra  bolşeviklərin  təqibindən  mühacirət  etmək 

məcburiyyətində  qalan  müsavat  partiyası  liderinin  xaricdə  ol-

ması totalitar rejimə rahatlıq vermirdi. Qiyas bəy Şıxlinski qar-

daşları  və  yaxın  qohumları  ilə  onların  arasında  idilər.  Onları 

Azərbaycan xalqının gözündən salmaq məqsədilə rejim ifşaedici 

materiallar uydurur, onları “xalq düşməni” kimi göstərməyə ça-

lışır, Azərbaycanda qalan qohumlarını isə ailəlikcə Qazaxıstanın 

soyuq çöllərinə, Sibirin və Uzaq Şərqin ucqar tayqasına sürgün 

edirdi. 

Bu faciələri oxuyanda istər-istəməz general Cavad bəy Şıx-

linskinin vətəni tərk edib İrana mühacirət etməsinə haqq qazan-

dırırsan. İstilaçı XI Orduya  qarşı son gülləsinə qədər vuruşan, 

torpağını  yadlardan  qoruyan  yüzlərlə  mərd,  igid  oğlumuz 

qürbətdə Vətən, el-oba həsrətiylə dünyasını dəyişdi. Onlardan 

biri  də  milli  ordu  generalımız,  Gəncə  üsyanının  başçısı  Cavad 

bəy Məmmədağa oğlu Şıxlinski idi. O, 1959-cu ildə Türkiyədə 

vəfat etmişdir. 

Şəmistan Nəzirli

283