ŞƏMİstan nəZİRLİ general əLİ AĞA Şixlinski VƏ Sİlahdaşlari hərb tariXİNDƏn araşdirmalar
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
“Hörmətli və əziz Səməd! On altı il ayrıldıqdan sonra sən mənim məktubumu alıb, yəqin ki, təəccüblənəcəksən. Mən qohumlardan heç kəsə məktub yazmırdım ki, onları narahat etməyim. Onlara xətər gəlməsindən qorxurdum. İndi mən demək olar ki, yarı da olsa azad vətəndaşam. Ona görə də məktub yazıb, özümü xatırlatmağa cürət edirəm. Bu məktubu sənə Norilskidən evə qayıdan, bizim ümumi tanışımız Əli Səbri 1 çatdıracaq. Əli Səbri mənim haqqımda məlumat verəcək. Xahiş edirəm, əgər sənin üçün çətin olmazsa və mümkünsə uşaqlarımın xatirinə mənim Vətənə qayıtmağıma imkan daxilində kömək edəsən. Mən çox qocalmışam, ömrümün son illərini uşaqlarımın ya- nında, doğma diyarda keçirmək istəyirəm. Mənə elə gəlir ki, sən mənim xahişimi rədd etməzsən, çünki indi zaman o zaman deyil. Burdan qohumlarının və tanışlarının vəsatətinə əsasən çoxları evə qayıdırlar. Mehdixana və Xavər xanıma mənim ürəkdən gələn salamımı çatdır. Öpürəm səni, Mehdixanı, Yusifi və Vaqifi. Xoşbəxtlik və əmin-amanlıq arzulayıram. Hörmətlə Nəsib ağa” 1955-ci ildə Vətənə qayıdan Nəsib ağa Vəkilov 1963-cü ildə Bakıda vəfat edib. O, polkovnik Əsəd ağa Vəkilovun oğlu idi. * * *
1919-cu il fevralın on dördündə praporşik Lütfəli bəy Vəkilov Azərbaycan süvari alayının komandirinə belə bir məlumat göndərmişdir:
1 Əli Səbri (1892-1983) nasir, tərcüməçi. General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 396
Dünya müharibəsi illərində döyüş xidmətlərimə görə min beş nömrəli əmrlə mənim “Müqəddəs Georgi” xaçı ordeninin bütün dörd dərəcəsi ilə təltif olunmağım haqqında sənəd təqdim etmiş- di və buna əsasən mənə birinci Mozdok Dağ-Kazak alayı min yüz qırx altı nömrəli attestat da verilmişdir. Orada ordenlərin hər birinin nömrəsi də yazılıb. Həmin döyüşlərdə mən dörd dəfə yaralanmışam və kontuziya olmuşam. Bunların hamısı Sizə göndərdiyim şəxsi işimdə göstərilib”. Vərəqin o biri üzündə praporşik Lütfəli bəy Vəkilovun dəsti- xəttilə yazılmış qeydi də var: “Mənim şücaətlərimin və təltifat-
Əlbəttə, praporşik Lütfəli bəy Vəkilovun bu məlumatı müa- sir oxucuya adi ərizə kimi görünə bilər. Lakin unutmaq olmaz ki, o dövrdə belə bir yüksək ordenlə zabitlər çox nadir hallarda təltif olunurdu. Qeyri-adi igidlik göstərən, “Müqəddəs Georgi ” orde- ninin bütün dərəcəsinə layiq görülən oğullarımızı barmaqla say- maq olar. Rotmistr Teymur bəy Novruzov (1919-cu il, avqustun 2-də general-mayor rütbəsi almışdır – Ş.N.), praporşik Sayad bəy Zeynalov, poruçik Osman ağa Gülməmmədov. Yüz qırx birinci səhifədə Lütfəli bəyin silahdaşı Çayevskinin Baş Qərargaha təqdimatı saxlanır. O yazır ki, dördüncü Borçalı süvari alayının praporşiki Lütfəli bəy Vəkilovla Birinci Dünya müharibəsinin ilk günlərindən 1918-ci ilin sentyabrınadək birgə döyüşlərdə olub. Onun bütün qəhrəmanlıqlarının canlı şahidi- dir. Qazaxda, Lori dərəsində, Borçalıda erməni daşnaklarına qarşı döyüşlərdə, Bakı, Qarayazı və Şamxorda bolşeviklərlə vu- ruşmalarda onun cəsur süvari kimi igidlik göstərdiyinə zəmanət verir. Belə bir igid zabitin yüksək rütbəyə layiq olduğunu tama- milə qanuni hesab edir. Rotmistr Çayevskinin Baş Qərargaha iftixarla yazdığı təq- dimatı iki general məmnuniyyətlə təsdiq edib, dərkənar qoyub- lar: süvari diviziyanın rəisi, general-mayor şahzadə Əmir Kazım Qacar və qərargah rəisi general Zaxar Amaşukeli.
Şəmistan Nəzirli 397
Çox təəssüf ki, sənədlərin izi elə burdaca itir. 1890-cı il təvəllüdlü praporşik Lütfəli bəy Abbasqulu bəy oğlu Vəkilovun bundan sonra hansı rütbəyə layiq görüldüyü məlum olmur. Polkovnik Gəray bəy Vəkilovun kiçik qardaşı, praporşik Lütfəli bəy Vəkilovu Zaqafqaziya Baş Siyasi İdarəsi 1932-ci il fev- ralın 2-də antisovet ruhlu zabit kimi həbs edib beşillik sürgünə göndərmişdi. Minlərlə günahsız Azərbaycan zabiti kimi qırx iki yaşlı Lütfəli bəyin də ömrünün hansı həbs düşərgəsində sona yetdiyi məlum deyil. Podporuçik Sadıq Əsgər oğlu Vəkilov 1895-ci ildə Qazax qəza- sının Salahlı kəndində anadan olub. Müsavat ordusunda üçüncü Gəncə piyada alayında kiçik zabit kimi xidmət edib. Zaqafqaziya (Qori) Müəllimlər Seminariyasının Tatar-Azərbaycan şöbəsini və 1918-ci ildə Gəncədəki praporşiklər məktəbini bitirib. Azərbaycan Milli Ordusunun kapitanı Bahadır bəy İbrahim ağa oğlu Vəkilov da bu nüfuzlu nəslin nümayəndəsidir. 1889-cu il martın 24-də Qazaxda zadəgan ailəsində anadan olub. İlk təhsilini Tiflisdə birinci kişi gimnaziyasında alıb. 1918-ci il mayın 15-də yeni yaranan Müsəlman korpusuna könüllü daxil olub. Sentyabrın 1-dən piyada qoşunlarında kiçik yunker, baş yunker rütbəsində xidmət edib, noyabrın 18-də isə Gəncədəki prapor- şiklər məktəbini birinci dərəcə ilə bitirib. Məktəbi əla qiymətlərlə bitirdiyinə görə o, hərbi məktəbdə rota komandiri vəzifəsində saxlanılıb. Məktəbin rəisi polkovnik Şirin bəy Kəsəmənski 28 fevral 1919-cu ildə gənc zabit Bahadır bəyə verdiyi xasiyyətnamədə qeyd edir ki, əla davranışa və yüksək əxlaqa malikdir. Zabit kadrlarının yetişdirilməsinə tam layiqdir. Siyasi hazırlığı var. Martın iyirmi ikisində hərbi nazir, tam artilleriya generalı Səməd bəy Mehmandarov Gəncə praporşiklər məktəbinin rəisinə belə bir əmr göndərib: “Gəncə praporşiklər məktəbinin əlli nəfərdən çox məzununa əziz Novruz bayramı ərəfəsində praporşik rütbəsi verilsin. On- lar xidmət üçün birinci Azərbaycan süvari diviziyasına, üçüncü Gəncə süvari alayına, Əlahiddə Zaqatala batalyonuna yüngül General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 398
artilleriya divizionuna göndərilsin. Gəncə praporşiklər məktə- bini əla bitirdiklərinə görə podpraporşik İsrafil ağa Şıxlinskiyə, Bahadır bəy Vəkilova, Musa bəy Şəmşəddinskiyə, Həşim bəy Sultanova, Həmid Mustafayevə, Mahmud Mustafayevə, Əli ağa Şıxlinskiyə və Süleyman xan Sultanov-İlisuluya bayram müna- sibətilə pul mükafatı verilsin”. Həmin ilin mart ayında bacarıqlı zabit Bahadır bəy Vəkilov üçüncü Gəncə süvari alayının tərkibində ölkənin Şərq-Qərb cəbhəsinə ezam olunur. O, Ordubad rayonunda yerləşən hərbi dəstənin komandanı təyin olunur. Naxçıvan və Şərur qəzasının komandanı rotmistr Kəlbalı xan Naxçıvanski 1919-cu il mayın 9-da Baş Qərargahın rəisinə göndərdiyi raportda praporşik Ba- hadır bəy Vəkilovun İran quldur dəstələrinə və daşnak generalı Andronikə qarşı döyüşlərdə göstərdiyi qəhrəmanlığı haqqında məlumat verir. O yazır: “Martın 17-də Yaycı kəndinə hücum edən səksən
Şəmistan Nəzirli 399
Karçevan kəndinə gəldi. Nizami erməni dəstəsi Ordubadın ayrı- ayrı kəndlərini zəbt etmək üçün Nüsnüs kəndinə hücum etdi. Praporşik Vəkilovun bacarıqlı döyüş əməliyyatı sayəsində Nüs- nüs kəndi ermənilərdən təmizləndi. Digər müsəlman kəndləri də erməni hücumundan xilas oldu. Aprelin 15-də ermənilərin nizami hərbi dəstəsi Ordubadın səkkiz verstliyindəki darvazaya yenidən hücum etdi. Erməni hərbi dəstəsinin güclü qüvvə ilə hücum etməsinə baxmayaraq, beş saatlıq ara verməyən döyüşdə düşmənin əksər qüvvəsi öldü- rüldü, qalanları isə qaçmağa məcbur oldu. Bu döyüşdə praporşik Vəkilov Bahadır bəyin yeddi əsgəri həlak oldu, on iki nəfər isə yaralandı. Bütün göstərilənlərdən sonra xahiş edirəm ki, üçüncü Gəncə süvari alayının praporşiki Bahadır bəy döyüşlərə yüksək səviy- yədə komandanlıq etdiyinə və qəhrəmanlığına görə ona podpo- ruçik rütbəsi verilsin”. Bundan sonra Respublika Mərkəzi Dövlət Arxivinin sənəd- lərində mərd kapitan Bahadır bəy İbrahim ağa oğlu Vəkilovun heç bir sənədinə rast gəlmək mümkün olmadı. Lakin Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin arxivində Bahadır bəy Vəkilova məx- sus 21392 saylı çox nazik bir qovluq var. 1920-ci il iyunun 25-də həbs olunan Bahadır bəyin istintaq işini müstəntiq Akopcanov və Levitski aparıb. Sorğu-sual qısa və yığcamdır. Həbs vərəqində “cinayət xarakteri” qrafasının qarşısında oxuyuruq: “Müsavat ordusunun zabiti və rota komandiri olub. Güllələnsin!” İstər-istəməz düşünürsən və təəccüb edirsən: öz xalqının mil- li ordusunda qulluq etmək nə vaxtdan cinayət sayılıb? Bu da XI Ordunun xüsusi şöbə rəisi, cəllad Semyon Pankratovun təsdiq etdiyi dərkənar: “Güllələnsin, hökm dərhal yerinə yetirilsin. 3 iyul 1920-ci il”. Bəli, torpağını yağılardan qoruyan iyirmi bir yaşlı mərd kapi- tan Bahadır bəy Vəkilovun ömrü belə bitdi. Bu məşhur soyadın oğlunu Bakıda heç kəs tanımadı. Qazax- da ulu nəslin hərbçi, maarifçi oğulları haqqında səbirlə söhbət
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 400
edən Ədilə xanım Şıxlinskaya “nikolaydanqalma” bir albomu stolun üstünə qoydu. Albomun ilk səhifəsində çərkəzi geyimli cavan bir zabit şəkli... İri, ala gözləri necə də tanış və doğmadır. Mənim şəklə diqqətlə baxdığımı görən Ədilə xanım: – Dayımdı, – dedi, – müsavat zabiti olduğuna görə bolşeviklər iyirminci ildə güllələyiblər. Onun səsinə hopan təsvirəgəlməz kövrəklik, həzin bir qəm dalğası varlığımı titrətdi. Adam belə anlarda qarşısındakına təsəlli verməkdən də məhrum olur. Daxili təlatüm, vicdanın səsi olub keçmiş ədalətsizliyi, vəhşiliyi ittiham edir. Dərindən köks ötürüb, “heyf” deməkdən başqa əlindən bir şey gəlmir. Çünki nahaq qan tökənləri, heç nədən insan güllələdənləri ittiham etmək gecdir. O vəhşilikləri indi tarix mühakimə edir. Tarix öz səhifələrində onlara amansız cəza verir, gec də olsa əyrini – əyri, düzü – düz yazır. Ağır qəm yükünün altından qurtarmaq xatirinə soruşdum: – Dayınızın adı necədir, Ədilə xanım? – Bahadır bəy Vəkilov, rütbəsi kapitan... – Ola bilməz, – dedim. Özümdən asılı olmayaraq səsim bərkdən çıxdı. – Onda bu şəkillərə baxın, zəhmət olmasa... Mən özümlə götürdüyüm bir qrup Milli Ordu əsgər və zabi- tinin iki fotoşəklini ona göstərdim. – Bu, tən ortada oturan Bahadır dayımdı, – dedi. İkinci şəklə baxır: – Bu da odu, dayımdı... Bu şəkillər bizdə yoxdu. Sizdə har- dandı? – deyə kədərlə soruşdu. – Arxivdən tapmışam, – dedim. – Oy, nə yaxşı iş görmüsünüz, çox sağ olun... Heyf dayımdan, cavankən, cəmi iyirmi bir yaşında güllələnib, heç evlənməyibmiş. Sizin tapdığınız şəklin arxasında yazılıbmı neçənci ildə çəkilib? – 1919-cu ildə çəkilib, – deyə cavab verdim. – Mənimlə yaşıddı dayımın şəkli, – dedi. Ədilə xanım qəmli-qəmli köksünü ötürür. Ovcundakı xırda- ca güllü dəsmalla nəmli gözlərini silir.
Şəmistan Nəzirli 401
– Ədilə xanım, dayınız Bahadır bəyin nişanlısı, istəklisi olubmu?
– Mən bilmirəm, rəhmətlik anam danışardı, deyəsən olub. – Mən bilirəm, – dedim, – olub. Dayınıza məxsus həbs qovlu- ğunda dörd əl boyda məktub var. Onların da üzünü çıxartdırmı- şam. Sonuncu məktubu sevgilisi iyunun 24-də yazıb. Həmin gecə Bahadır bəyi Milyutin küçəsindəki dörd saylı evin üçüncü mərtəbəsində həbs ediblər. Orqan işçiləri əşyayi-dəlil kimi məktubları da işə tikiblər. İcazə verirsinizmi sonuncu məktubu oxuyum.
– Buyurun, əlbəttə... “Bahadır, sən niyə narahatsan? Neçə dəfə soruşdum, araya söz qatdın. Mən heç vaxt səni belə qəmli görməmişdim. Axı, sən özün dünən mənə yalvardın ki, görüşək. Mən bütün gecəni yata bilməyib sənə məktub yazıram. İndi mən sənə yalvarıram. Sabah mütləq görüşə gəl. Başa düşə bilmirəm, son günlər niyə sənin varlığın qəm-kədərlə doludur. Xüsusilə kədərli gözlərin məni yandırıb-yaxdı. Dözəcəm, bütün gecəni Allahıma dua edəcəm ki, səhər tez açılsın, səni yenidən görüm, amma kədərsiz, qəmsiz. Həmişəki kimi təbəssümlü, gülərüz. Dəryada çıraq yanır, Baxdıqca iraq yanır. Sevgi şirin şərbətdir, İçdikcə ürək yanır. Sənin Səfurən”. Təəssüf ki, açılan səhər onlara xoşbəxtlik nədi, heç görüş də qismət eləmədi. Kapitan Bahadır bəy Vəkilovun səhəri bolşevik zirzəmisində açıldı... MƏMMƏD AĞA MUSTAFA OĞLU VƏKİLOV (1863-1939) Gürcüstan Mərkəzi Dövlət Arxivinin 1920-ci ilə qədərki sənədlərində adı hörmət və ehtiramla çəkilən Məmməd ağa
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 402
Vəkilov əsrin əvvəllərində – 1905-1906-cı illərdə Azərbaycan dilində qəzet açmaq üçün təşəbbüs göstərmişdi. O, “İqbal” adlı qəzeti dostu Cəlil Məmmədquluzadə ilə birgə nəşr etmək istəyirdi. “... Qafqazda türklərin mətbuatı ölü, bəlkə də yox bir halda idi. Onunçün biz tək öz dərdlərini qələmlə meydana qoymağa həris olan yazıçılar – gah bizim millətdən, gah qonşu millətlərdən – hökumətdən qəzet icazəsi istəməyə başladılar. Biz türklərdən bu icazəni istəyən – Bakıdan Əhməd bəy Ağayev idi, Tiflisdən belə icazə istəyən Məmməd ağa Vəkilov, Rəşid bəy İsmayılov idi və yenə bir Nuxa əhli idi ki, onun adı gərək Mustafayev ola: Batumidən Məmməd bəy Sancaqbəyzadə idi və Tiflisdən də mən idim” (Cəlil Məmmədquluzadə. Xatiratım. Əsərləri, 3-cü cild, 1967, səh.666). Uzun yazışmalardan sonra Məmməd ağa “İqbal” adlı qəzeti buraxmağa dövlətdən icazə ala bilmişdi. Lakin qəzeti buraxma- mışdır. Həmin dövrdə Cəlil Məmmədquluzadənin “Molla Nəs- rəddin” jurnalını nəşr etmək təşəbbüsünü alqışlamış və demişdi ki, mən rəsmi dövlət qulluğunda çalışdığıma görə “İqbal”da xal- qımızın nəfinə cəsarətli yazılar verə bilməyəcəyəm. Belə qəzetin də millətə, xalqa heç bir faydası olmayacaq. Yaxşısı budur ki, “Molla Nəsrəddin”i qoruyub saxlayaq. Qafqaz canişinliyinin nəşr etdiyi kitab və məcmuələrdə göstərilir ki, Məmməd ağa Mustafa ağa oğlu Vəkilov Qori Semi- nariyasını bitirdikdən sonra az müddət kənd müəllimi işləyib. Bilik və bacarığına görə saray müşaviri vəzifəsinə də dəvət olu- nur. Məmməd ağa Baş Hərbi İdarədə türk dili tərcüməçisi, 1901- 1917-ci illərdə isə Qafqaz canişinliyinin Dəftərxanasında Şərq dillərinin baş mütərcimi vəzifəsində işləyir. Məmməd ağa Vəkilov 1904-cü ildə “Xalq qanmağa asan olan füqəra əhalilərə məxsus vəba azarı haqqında bir inşadır” kitabını Azərbaycan dilinə tərcümə edir. Abbasqulu ağa Bakıxanov və Mirzə Fətəli Axundovdan son- ra Qafqaz canişinliyində yüksək vəzifədə çalışan üçüncü azər-
Şəmistan Nəzirli 403
baycanlı Məmməd ağa Vəkilov olmuşdur. Məmməd ağa Vəkilov həm də Tiflisdəki Şərq dilləri üzrə zabit hazırlığı məktəbində türk dilindən dərs deyir. 1914-cü ildə həmin məktəbin müəllimi, general-mayor M.D.Qutorla müştərək “Türk dilinin qısa qram- matikası”nı tərtib edir. 1918-ci ilin mayında Azərbaycan Demokratik hökuməti yara- nanda Məmməd ağa Bakıya köçür. 1920-ci ilin aprel çevrilişinə qədər Respublika Parlamentində Dəftərxana İdarəsinin rəisi vəzifəsində işləyir.
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 404
AZƏRBAYCANIN İLK ADMİRALI İnsanın ata-anası olmayanda ona yetim deyirlər. Daha böyük fəlakətdir ki, millət yetim qalsın. Yetim millət kimə deyirlər? Öz tarixini bilməyən millət ye- timdir. Öz dahilərindən, böyük adamlarından xəbər- siz yaşayanlar yetim hesab edilirlər. Biz elə bir xalqıq ki, böyük dahilər, dünya miqya- sında şöhrət tapan adamlar yetirmişik, amma başqa millətlər ona sahib olmaq istəyiblər. Əkrəm CƏFƏR, professor Bələdçi qızın dedikləri İlk dəfə onun adını 1976-cı ildə Sevastopol şəhər muzeyində eşitdim. Bələdçi qız nəhəng bir kreyser şəkli önündə dayanıb 1853-1856-cı illər müharibəsinin qəhrəmanları haqqında məlu- mat verirdi: – 1854-cü ilin mart ayında İngiltərə və Fransa Rusiyanın Bal- kanlarda güclənməsindən bərk narahat olmuşdu. Onların məq- sədi Qara dəniz boğazlarını ələ keçirmək və Rusiyanın ticarət yollarını bağlamaq idi. Ona görə də hər iki ölkə müharibəyə qo- şulub, Krıma qoşun çıxartdı. Sevastopol mühasirəyə alındı. O vaxtdan da Sevastopolun qəhrəmancasına müdafiəsi başlandı. Admiral İstomin, Naximov, Aslanbəyovun (axırıncı famili As- lambekov kimi tələffüz edilirdi) və rus əsgərlərinin qəhrəman- casına vuruşmasına baxmayaraq, ingilis və fransız qoşunları şəhəri aldılar. Təhkimçi Rusiyanın gücsüzlüyü və çürüklüyü ölkəyə baha başa gəldi. Bax, bu gördüyünüz şəkildəki vitse-ad- miral Aslanbəyov 1871-ci ildə üçüncü donanma ekipajının rəisi olanda Sevastopola dəmir yolu çəkilməsinə rəhbərlik etmişdi. Şəmistan Nəzirli 405
Sənədlərdən soraq aldım Bələdçi qız sözünə ara verib bildirdi ki, indi də o biri salona keçək. Tamaşaçıların bəzisi irəli durub admiralın portretinə ba- xıb keçirdilər. Mən isə şəklin önündə xeyli dayandım… Onun üzündə, gözündə qafqazlıya, daha doğrusu, azərbaycanlıya ox- şarlıq axtarırdım. Etiraf edim ki, sövq-təbii bir hiss onun bizim xalqın oğlu olmasına məndə şübhə yaratmırdı. Əzəmətli duru- şu, qafqazlılara məxsus burma bığları bəy nəsilli olmağından ni- şan verirdi. Çərçivənin aşağındakı qısa məlumatı oxudum: “Vit- se-admiral A.B.Aslambekov. 1820-1900-cü illər”. Bayaqkından daha geniş bir salona keçdiyimizdən hərə bir tərəfə çəkilib eksponatlara baxırdı. Bir nəfər sualları ilə bələdçi qızı bezikdirmişdi. Mən isə sual vermək üçün fürsət gözləyirdim. Bələdçi qız ondan canını qurtarmaq üçün deyirdi: – Ay yoldaşlar, bir az yaxın gəlin, eksponatlara əl vurmayın, belə olmaz. Suallarınızı axırda verməyinizi xahiş edirəm… Üçüncü, axırıncı salona keçməyimizi bildirəndə, mən dözə bilməyib ona yaxınlaşdım: – Möhtərəm xanım, sizinlə bir məsələni aydınlaşdırmaq olar- mı? – soruşdum. Qu quşu kimi zərif olan bu incə məxluq heysiz halda: – Buyurun, – dedi, – amma qısa olsun. – Vitse-admiral Aslanbəyovun milliyyəti məni maraqlandı- rır, başqa heç nə… – Bilmirəm, – deyib təəccüblə üzümə baxdı. – Necə məgər, rus deyil? Siz hardansınız? – Bakıdanam, – dedim. – Zənnimcə, rus deyil. – Deyilənə görə, bakılı da deyil. Onun erməni olduğunu deyənlər də var. Əgər sizi maraqlandırırsa, bir azdan otağa gələrsiniz. Otaqda aydınlaşdırarıq. Gərək ki, onun sənədləri sax- lanılır… Həmin gün əsas fond bağlı oldu. Yelena ilə səhər görüşmək üçün vədələşdik. Əsas fondun bu gün bağlı olmağı onu da nara- hat etmişdi. Ona görə də mənə belə bir məsləhət verdi: General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 406
– Vaxtınız varsa, bu gün “Sevastopol şəhər panoramı”na da baş çəkin. Admiral Aslanbəyov haqqında orada da məlumat ol- malıdır. …Panoram-muzeydə məni pis qarşılamadılar. Amma gəli- şimin məqsədini biləndə dodaq büzdülər. Dedilər ki, admiral azərbaycanlı ola bilməz, o illərdə sizinkilərdən orduya, donan- maya götürmürdülər. – Niyə götürməyiblər, – dedim, – götürüblər. Bu müharibədə (1853-1856-cı illər) hər birində beş yüz döyüşçü olan azərbaycanlı süvari alayları və ayrıca Qarabağ süvari alayı vuruşurdu. Məhz rus hərb tarixçiləri yazırlar ki, Rusiyanın Qafqaz cəbhəsində əldə etdiyi qələbələrdə Azərbaycan süvariləri xüsusilə fərqlənirdi. Onların bu qələbəsi Krım uğrunda gedən döyüşlərdə vəziyyəti bir qədər yüngülləşdirirdi. Bu müharibədə üç yüz əllidən çox azərbaycanlı zabit və əsgər təltif olunmuşdu. Vuruşanların da əksəriyyəti bəy, xan və ağa nəslindən olan oğullar idi. Onlar barədə “Kavkaz” qəzeti 1849, 1852, 1855 və 1858-ci il nömrələrində kifayət qədər məqalələr verib. Hətta Peterburqda nizami orduda qulluq edən bir qrup azərbaycanlı döyüşçünün və zabitin siyahısını da dərc edib. Zadəgan nəslindən olan süvari korneti Məmmədəli Eyvaz Əli oğlu, Əliskəndər ağa Süleyman ağa oğlu, kornet Fərzəli Fətəli ağa oğlu, Abdulla Əsgər ağa oğlu, Murtuzəli Məhəmmədəmin oğlu, Əhməd Ağa oğlu, Miryusif bəy, Mir Məşədi bəy oğlu, Nəsrulla bəy Hüseyn bəy oğlu, Adəm Məhəmməd Hacı Məhəmməd oğlu, Əli Hacı Abbas oğlu, Hacı Əlhəngü oğlu, Hacı Məhəmməd oğlu və praporşik İsgəndər oğ- lunun döyüş yolu barədə qısa da olsa məlumat verilir. Qəzetin 1855-ci il (№48) və 1858-ci il (№83) saylarında gös- tərilir ki, azərbaycanlı poruçik Əli Şaban oğlu Varşavadan Peter- burqa ezam olunub. Polkovnik Ziya xan Mirzə Nəbi xan oğlu Sankt-Peterburqda yaşayır. Kornet İdris bəy Ağalarov Varşava- da Əlahiddə Müsəlman alayında xidmət edir. Bundan başqa, “Kavkaz” qəzeti general İsmayıl bəy Qutqaşınlı, general-leyte- nant Cəfərqulu ağa Bakıxanov və onun hərbçi qardaşları barədə yazılar da verib.
Şəmistan Nəzirli 407
* * * Təəssüf ki, burada admiral Aslanbəyov haqqında heç bir sənəd tapılmadı. Amma muzey işçilərinin göstərdiyi ədəbiyyat- dan öyrənə bildim ki, 1855-ci ildə Sevastopolda güclü döyüşlər zamanı admiral Naximov ağır yaralanıb. Mərkəzi kitabxanaya gedib, admiral Naximovla bağlı kitab- ların hamısını sifariş verdim. Yazıçı Yuri Davıdovun “Naximov” sənədli povestində admiral haqqında belə bir epizoda rast gəldim: “Konsilium müəyyən etdi ki, Naximovun vəziyyəti ümidsizdir. Həkimlər onun bundan sonra yaşamasına inanmır- lar. Ölüm yatağında Naximovun əzabı qırx saat çəkdi. Qırx saat tamam olanda canvermə başladı. Həmin anlar şahid kapitan- leytenant Aslanbəyovun gündəliyində dəqiq yazılıb: “İyunun 30-da saat on birə yaxın onun nəfəs alması daha da gücləndi. Otaqda sakitlik hökm sürürdü, həkimlər mübahisəni kəsdilər və otaqdakılar çarpayıya yaxınlaşdılar. Sokolov ucadan və çox ay- dın şəkildə dedi: “Budur, ölüm yaxınlaşır…” Müəyyən an ötdükdən sonra Voyevodskinin sualına Sokolov bərkdən “keçindi” cavabını verdi. Hamı saata baxdı, saat on bir on dəqiqə idi”. Sonra yazıçı Yuri Davıdov izah edir ki, admiral Naximovun ən yaxın adamı kimi kapitan-leytenant Aslanbəyovun qeydlə- rində heç bir fantaziya yoxdur. Məhz ona görə də admiral Naxi- movdan yazan bütün rus tədqiqatçıları – akademik Y.V.Tarle, məşhur hərbi cərrah və həkim müharibənin iştirakçısı N.Piroqov və başqaları Aslanbəyovun qeydlərinə əsaslanırlar. Sonralar “Naximovun bioqrafiyası” adlı əsərin müəllifi As- lan bəyov yazır ki, admiral Kornilovun həlak olmasını eşidən Naxi mov ona son borcunu verməyə getdi. Mən içəri girəndə Na- ximov ağlaya-ağlaya artıq ölmüş dostu Kornilovu öpürdü. Sabahkı günü həyəcanla gözləməyə başladım. Uzun bir dəhlizdən keçib, həyətə çıxdıq. Dolama pilləkənlərlə aşağı düşüb, qapısına “İnqilabaqədərki mühafizə otağı” sözləri yazılmış qapını açdıq. Yelena hər şeyi ağsaçlı qadına təfsilatı ilə General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 408
danışdı. Onun üzünə donuq bir ifadə çökdü. Əlindəki qələmi oynada-oynada təəccüb və kinayə ilə məni ötəri süzdü. Doda- qaltı nəsə mızıldanıb yerində qurcalandı. Qadının əhvalının po- zulduğunu duyan Yelena öz işi üçün xahiş edən adamlar sayağı: “Rica edirəm, həm öz adımdan, həm də uzaq yol gəlmiş bu yol- daşın xətrinə etiraz etməyəsiniz. Görünür çox lazımdır…” Yerindən durmaq istəməyən müdir ağır-ağır başını qaldırıb rişxəndlə: – Bunun üçün Bakıdan buraya gəlmisiniz? – xeyli duruxub: – Axı, Aslambəyov erməni admiralıdır. Sizin axtarışınız, məncə, mənasızdır. – Ola bilməz, – dedim, – əvvəla ona görə ki, admiralın famili- yası Aslambəyov deyil, Aslanbəyov ola bilər. İkincisi də əgər erməni olsaydı, Aslanyan olardı. – Siz bunları hansı mənbədən və nəyə əsaslanıb deyirsiniz? – O illərdə heç bir erməni familiyasında “bəy” sözü ola bil- məzdi. “Bəy”, “xan” və “ağa” titulları ancaq müsəlman xalqları- na məxsusdur. Ermənilərin isə bircə titulu olub, “məlik”, o da sonradan. Fondun müdiri nə Yelenaya, nə də mənə bir söz demədən durub sol tərəfə buruldu, sonu görünməyən rəflər arasında yoxa çıxdı. Ye- lena əyilib arxasınca baxdı. Əlini dodaqlarının üstünə qoyub astadan yeniyetmə qızlara məxsus şıltaqlıqla: – Dənizçilər demişkən, sükanı belə də tutun, hələlik biz onu məğlub eləmişik. Bircə, Allah eləsin, familiya məsələsi siz deyən kimi olsun. Təxminən on-on beş dəqiqədən sonra əlində qədimi, boz bir qov- luq geri qayıdan mühafizəçi yerində oturub, bizi heç görmürmüş kimi qovluğu özü vərəqləməyə başladı. Dərin, sükutlu bu yarım- zirzəmi otaqda arabir açılan vərəqin səsi mənim intizarımı daha da artırırdı. Handan-hana: – Baxaq görək, – dedi, – Sizin sözlərinizdə həqiqət varmı? Şəxsən mən şübhə edirəm ki, belə bir görkəmli admiral müsəlman ola… Şəmistan Nəzirli 409
Mən daha dözə bilməzdim. Düzü, qorxurdum, özü baxıb, sonra da götürüb geri aparsın və desin ki, sizin dediklərinizdən əsər-əlamət yoxdur. Ayağa durdum. Əlimi cibimə salıb, pasportumu və vəsiqəmi çıxardıb stolun üstünə qoydum. – Buyurun, – dedim, – mən bu iki sənədimi Sizə etibar edirəm. Siz də əvəzində qovluğu verin, özüm baxım. Hiss elədim ki, mənim bu səbirsizliyim Yelenanın da xoşuna gəlmədi. O, astadan, narahatlıqla: – Axı, belə olmaz… – dedi. Müdir də dözə bilməyib bir az əsəbi: – Nə deyirəm, buyurun, – deyib, qovluğu mənə verdi. Admiralın şəxsi işinə baxır və gözlərimə inanmıram. İlahi, bu qədər saxtakarlıq etmək olarmı? Nəfəsim təngiyir, həyəcandan şəxsi iş əlimdə əsir. Dözə bilməyib sevincimi onlara da bildirmək istəyirəm. – İcazə verin, Sizin üçün admiralın ad-familiyasını oxuyum. Müdir dinmir, amma Yelena, mənim qələbəmi, sevincimi duyan Yelena: – Buyurun, oxuyun, – deyə şən səslə cavab verir. Oxuyuram: – Aslanbəyov İbrahim bəy Allahverdi bəy oğlu. Əsli belədir. La- kin qara tuşla bu ad-familiyanın üstündən xətt çəkilib, düzəliş edi- lib: Aslambeqov Avramiy Boqdanoviç, 1822-ci ildə Bakıda anadan olub. Əsl-nəcabəti isə ağalıqdır (zadəgan). Dini müsəlmandır. So- nuncu iki sözün üstündən də xətt çəkilib, əvəzində “pravoslavnıy” yazılıb. Əgər mümkünsə, icazənizlə admiralın şəxsi işindən qeydlərimi götürüm… Yelena sevinclə: – Əlbəttə, olar, buyurun, əyləşib qeydlərinizi edin, mənə isə icazə verin mürəxxəs olum. Mənim səmimi təşəkkürümü məmnuniyyətlə qəbul edən Yelena gedən kimi, müdir sərt səslə bildirir: – Yoldaş, qeydlər götürmək olar, amma nadir fondda saxlanan şəxsi işin fotosurətini çıxartmağa icazə verilmir. – Çox sağ olun, – dedim, – mənə bu qeydlər də bəs eləyər.
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 410
Belə bir qadağanın olmamasını mən çoxdan bilirdim. Lakin bu dar macalda mübahisəyə girişməyi artıq hesab etdim. Bir də ki, bu, mənə heç lazım deyildi. Başlıcası o idi ki, mən həmyerlim haqqında, ilk azərbaycanlı vitse-admiral barədə nadir tapıntı ilə üzləşmişdim. Bu sevinc mənə bəs idi.
Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|