ŞƏMİstan nəZİRLİ general əLİ AĞA Şixlinski VƏ Sİlahdaşlari hərb tariXİNDƏn araşdirmalar

MİLLİ ORDU QURUCULUĞUNDA

Əlli ildən çox nizami orduda qüsursuz xidmət edən Əli ağa 

Şıxlinski  həmişə  birincilər  sırasında  olmuşdur.  O,  beş  müha-

ribənin şahidi, dördüncünün iştirakçısı olub: 1900-1901-ci illərdə 

Çin  hərbi  yürüşündə  (tarixə  “Boksyor  üsyanı”  kimi  düşüb), 

1904-1905-ci illərdə Port-Artur, 1914-cü il Cahan müharibəsində, 

1918-1920-ci illərdə isə torpaqlarımızın bütövlüyü uğrunda daş-

nak Ermənistanına qarşı döyüşüb. Böyük Vətən müharibəsinin 

şahidi olan qoca general yenə də fəaliyyətini dayandırmamışdır. 

O, “Xatirələrim” kimi qiymətli hərbi memuarını diktə edib yaz-

dırmışdır. Bu, Azərbaycan hərb tarixində ilk və yeganə hərbi me-

muardır. İnqilabdan əvvəl və inqilabdan sonrakı dövrlərlə məş-

ğul olan hərb elminin elə bir alimi yoxdur ki, həmin kitabdan 

qidalanmasın, bir qiymətli mənbə kimi ondan istifadə etməsin.

Görkəmli sərkərdə Əli ağa Şıxlinskinin xalqımız üçün ən bö-

yük  xidmətlərindən  biri  də  1917-ci  ilin  noyabrında  olmuşdur. 

Həmin  ayın  on  beşində  Qafqaza  qayıdan  Şıxlinski  ilk  dəfə 

Tiflisdə azərbaycanlılardan ibarət milli korpus yaratmışdır. Bu-

nunla da o, Milli Azərbaycan Ordusunun təməl daşını qoymuş-

dur.  Bu  barədə  general  “Xatirələrim”  hərbi  memuarında  daha 

dəqiq məlumat verir: 

“Tiflisə  qayıtdıqda,  müvəqqəti  olaraq  mənə  korpus  koman-

danlığı  həvalə  olduğu  barədə  əmri  oxudum.  Öz  xalqımın,  baş 

verə biləcək xarici təzyiqlərdən və daxili qarışıqlıqlardan özünü 

qorumasına  xidmət  etmək  arzusu  ilə  korpus  təşkil  etməyi  qət 

edib, Tiflisdə öz qərargahımı düzəltməyə başladım…

1

Dekabrın otuz birində mən öz qərargahımın ilk heyəti ilə Gən-

cəyə  getdim  ki,  orada  hissələrin  təşkil  edilməsilə  məşğul  olum. 

Korpus hissələrinin təşkilində böyük əngəllərə rast gəlirdik”.

1

  Qərargah  Tiflisdəki  “London”  mehmanxanasının  birinci  mərtəbə-

sində  yerləşirdi.  İkimərtəbəli  mülk  indi  də  qalır.  Bu  sətirlərin  müəllifi 

1999-cu ilin aprel ayında Tbilisidə yaradıcılıq ezamiyyətində olanda həmin 

binanı axtarıb tapmışdı – Ş.N. 

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

14

“Açıq söz” qəzeti 1918-ci il 7 yanvar tarixli nömrəsində nizami 

müsəlman  əsgəri  qüvvələrinin  yaranması  haqqında  belə  bir 

xəbər yaymışdı: 

“Yanvarın üçündə Mərkəzi Müsəlman Zaqafqaziya Komitə-

sinin üzvü, Mərkəzi Komitə sədri Fətəli xan Xoyski müsəlman 

əsgəri  dəstələri  təşkilatı  haqqında  məruzədə  bulunmuşdur. 

Məruzədən anlaşıldığına görə 1917-ci il dekabrın on birində Za-

qafqaziya  Komissarlığı  Zaqafqaziya  müsəlmanlarından  nizami 

ordu təşkil etməsi qətnaməsini çıxarmışdır. Nizami ordu üçün 

lazımi  qədər  könüllü  cəm  edilməsi  Zaqafqaziya  Mərkəzi 

Müsəlman  Komitəsinə  həvalə  edilmişdir.  Nizami  ordu  təşkil 

edildikdən  sonra  müsəlmanlardan  alınan  əsgəri  verginin  ləğv 

edilməsi  haqqında  Zaqafqaziya  Komissarlığı  tərəfindən  dekret 

veriləcəkdir.  Zaqafqaziya  Komissarlığının  qətnaməsinə  əsasən 

dekabrın on doqquzunda beşinci və yeddinci Qafqaziya nişançı 

firqələrindən ibarət olan altıncı ordu korpusunun Müsəlman Ni-

zami ordusu ilə əvəz edilməsi haqqında Qafqaziya cəbhəsi qo-

şunlarının  baş  komandanı  tərəfindən  “Əmrnamə”  verilmişdir. 

Həmin əsgər dəstələrini milliləşdirmək işlərinin nəzarəti general 

Əli ağa Şıxlinskiyə həvalə edilmişdir.

General Şıxlinski öz vəzifəsinin ifasına başlamışdır”.

1918-ci il fevralın iyirmisində general Əli ağa Şıxlinski Gən-

cədə yeni yaratdığı Milli Azərbaycan Korpusunun əsgərləri qar-

şısında çıxış edərək demişdir: “Azərbaycanlılar həmişəlik yadda 

saxlamalıdırlar ki, doğma ordu xeyriyyə evi deyildir və ondan 

ötrü mövcud deyil ki, hər bir azərbaycanlı orada özünə xeyirli 

olan yeri tutsun. O, Vətənin dayağıdır və ora ölkənin ən yaxşı 

qüvvələri daxil olmalıdır.

Özünün xırda şəxsi maraqlarını doğma diyarın və öz xalqının 

maraqlarından üstün tutan adamların qiyməti çox deyil və ordu 

təəssüf  etmədən  onlarla  vidalaşır.  Özlərini  düşünən  mənasız 

adamlar  ordunun  işini  artırmasınlar.  Belə  insanların  heç  bir 

dövlət xidmətində faydası olmayacaq”.

Şəmistan Nəzirli

15

General  Əli  ağa  Şıxlinski  bu  vətənpərvər  çıxışını  Gəncədə 

praporşiklər  məktəbinin  birinci  buraxılışı  münasibətilə  söy-

ləmişdir. Bu şənlikdə Qafqaz Ordusunun baş komandanı Nuru 

Paşa, atası Hacı Əhməd, xalq təhsil naziri Nəsib bəy Usubbəyov, 

daxili işlər nazirinin vəkili Mehdi bəy Hacınski, sosial-təminat 

naziri Musa bəy Rəfibəyov, Gəncə qubernatoru, general İbrahim 

ağa Vəkilov və başqa dövlət xadimləri iştirak edirlər.

Elçi adlı müəllif 1918-ci il noyabrın 7 və 8-də “Azərbaycan” 

qəzetində (rus dilində) yazır ki, ertəsi gün Bakıdan gəlmiş qo-

naqlar və demək olar ki, bütün şəhər əhalisi hərbi meydana yol-

landılar. Meydanda təlim üçün əvvəlcədən səngərlər, yarğanlar 

və cürbəcür maneələr hazırlanmışdı. Hamı özünün Milli bayra-

mına,  Türk-Azərbaycan  zabitlərinin  ilk  buraxılışına  tamaşa 

etməyə gəlmişdi. Ətrafda bayram əhvali-ruhiyyəsi var idi.

Əlahiddə  Azərbaycan  korpusunun  komandanı  general  Əli 

ağa Şıxlinski ətrafdakılarla birgə səflə düzülmüş yunkerlərə ya-

xınlaşıb salamlaşdı. General Əli ağa Paşanın mehriban “salamı-

na” birdən-birə səkkiz yüz gəncin ağzından gurultulu “salam” 

cavabı çıxdı. Sonra proqram üzrə təlim sınaqları keçirilməsinə 

başlandı.

1918-1920-ci  illərdə  Azərbaycan  Silahlı  Qüvvələrinin  təşki-

lində Əli ağa Şıxlinskinin müstəsna rolu olmuşdur. Doğma xal-

qın nizami ordusunu yaratmaq istəyən general uzun illik hərbi 

təcrübəsindən gecə-gündüz istifadə edirdi. Yetmiş ildən çox Res-

publika  Yeni  Tarix  Mərkəzi  Dövlət Arxivində  “tamamilə  məx-

fidir” qrifi ilə saxlanan qiymətli bir sənəd bunu bir daha təsdiq 

edir. Milli Azərbaycan korpusunun komandiri general Əli ağa 

Şıxlinski 1918-ci il dekabrın 13-də Gəncədən göndərdiyi “Mə lu-

mat”ında yeni Azərbaycan Ordusunun layihəsini hazırlamışdı.

General  yazırdı:  “Azərbaycanın  müstəqil  respublika  elan 

edilməsi mənə may ayının 27-də qəzetlərdən aydın oldu.

Mən  mayın  28-də  yeni  dövlətin  hərb  nazirliyinin  layihəsini 

artıq  hazırlamışdım;  layihənin  arxasında  izahedici  qeyd  olan 

müfəssəl sxem əlavə edilmişdir”.

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

16

Vəziyyətlə əlaqədar Əli ağa Şıxlinski layihəsində təklif edir ki, 

vaxtilə türk zabitlərinin köməyi ilə yaradılmış hərbi korpus ləğv 

edilsin. Müharibə şəraitində bu azlıq təşkil edir. “Əvəzində divi-

ziyalar təşkil edilsin. Onlar da hərb nazirinə və onun köməkçisinə 

tabe olunsun”.

Gözəl  təlim  və  tərbiyə  almış,  Mancuriyada  müvəffəqiyyətlə 

döyüşən,  yüksək  döyüş  qabiliyyətli  Yapon  ordusunun  korpus 

təşkilatı haqqında təsəvvürü belə yox idi.

Şıxlinski layihədə incə bir mətləbə də toxunmuşdu. May ayın-

da  ilk  müstəqil  Azərbaycan  hökuməti  yarananda  hərb  naziri 

doktor Xosrov bəy Sultanov təyin edilmişdi. O da mülki şəxs idi. 

Xosrov  bəy  türk  zabitlərinin  köməyi  ilə  ordunun  təşkilində 

bəzi  təxirəsalınmaz  işlər  görsə  də,  bu,  ölkədəki  ağır  vəziyyəti 

yüngülləşdirmədi. Azərbaycanın həm daxilindəki, həm də qon-

şuluğundakı amansız düşmənə qarşı güclü ordu yaratmaq vacib 

idi. Təhlükə o qədər artmışdı ki, ölkənin qərb rayonlarında hərbi 

vəziyyət elan olunmuşdu. Belə şəraitdə mülki şəxsin hərb naziri 

olmasını peşəkar hərbiçi olan Əli ağa Şıxlinski məsləhət bilmirdi. 

Ona görə də haqlı olaraq yazırdı ki, hərb naziri – əgər o, mülki 

şəxsdirsə – onda o özünün yanında səlahiyyətli şəxslərin çox ki-

çik  sayından  hərbi  şura  yaratmaq  və  qoşunların  təlim  və 

tərbiyəsinə  bilavasitə  nəzarət  etmək  üçün  köməkçi  təyin 

etməlidir. 

Mətndən o da məlum olur ki, general Əli ağa Şıxlinski layihəni 

artıq ikinci, bəlkə də üçüncü dəfə hökumətin ünvanına göndər-

mişdir.

“Hökumət Gəncə şəhərinə köçən kimi (iyun ayının əvvəlində) 

mənim  layihəm  hərb  nazirliyi  müəssisələrinin  müfəssəl  sxemi 

şəklində Nazirlər Sovetinin sədrinə təqdim edilmişdir.

Ehtimal edilirdi ki, hökumətə tam məlumatı, yəqin ki, Nazirlər 

Sovetinin  müvafiq  iclasına  dəvət  ediləcək  korpus  komandiri 

şəxsən özü təqdim edəcək.

Lakin mən heç bir yerə dəvət edilməmişəm və layihə haqqın-

da heç bir xəbərdarlıq almamışam. Güman edirəm ki, layihə heç 

Şəmistan Nəzirli

17

müzakirə  edilməmişdir.  Çünki  Bakı  quberniyasının  bolşevik-

lərdən təmizlənməsi və bunun üçün lazım olan xarici kömək ilə 

əlaqədar olaraq yaranmış xüsusi şəraitə görə hökumət hərb nazi-

ri təyin etməkdən imtina etmişdir”.

Nəhayət, hökumətin əmrilə 1918-ci il dekabrın 25-də tam ar-

tilleriya generalı Səməd bəy Mehmandarov hərb naziri oldu və 

həmin gün yanıqlı bəyanatla xalqa müraciət etdi. Dekabrın 29-da 

isə  general-leytenant  Əli  ağa  Şıxlinski  hərb  nazirinin  müavini 

təyin edildi.

* * *

“…Əli  ağa  Şıxlinski  Cümhuriyyət  dövründə  Səməd  bəyin 

müavini olmaqla bərabər həm də onun sağ əli idi. Səməd bəy 

Ə.Şıxlinskinin işıqlı zəkasını, hərbçilik istedadını və nəhayət, in-

sani keyfiyyətlərini yüksək qiymətləndirirdi. Səməd bəy Ə.Şıx-

linskinin bilik və təcrübəsindən özü bəhrələndiyi kimi, ordu qu-

ruculuğunda da ondan geniş istifadə edilirdi. Ordu quruculuğu 

prosesinin  elmi-praktik  biliklər  tələb  edən  məsələlərinin  həlli 

əsasən  Ə.Şıxlinskiyə  həvalə  edilirdi  və  həmin  məsələlərin 

keyfiyyətlə həll ediləcəyinə də Səməd bəydə heç vaxt şübhə ol-

mazdı. Səməd bəy insani qısqanclıqdan həmişə uzaq olmuşdu 

və vaxtilə rastlaşdığı bir çox hərbiçilərdən fərqli olaraq o, Ə.Şıx-

linski kimi bir hərbiçi ilə birgə xidmət etməyi nəinki karyerasına 

təhlükə saymamış, əksinə, onun nazir müavini olmasını təkidlə 

Cümhuriyyət hökuməti qarşısında qaldırmışdı. Səməd bəy bilir-

di  ki,  Ə.Şıxlinski  bütünlükdə  Nazirliyin  yükünü  öz  üzərinə 

götürməyə qadir olan bir şəxsdir və onun xidmət başında olması 

xalqına yalnız fayda verə bilər. Nazirlikdə olmadığı vaxtlarda da 

Səməd bəy nazir vəzifəsinin icrasını Ə.Şıxlinskiyə həvalə edərdi. 

Cümhuriyyət dövründə hərbi nazirin vəzifəsini digər generallar 

da icra etmişlər. Ancaq bu o zaman olurdu ki, həm Mehmanda-

rov, həm də Ə.Şıxlinski xidməti ezamiyyətdə olurdular.

General  Ə.Şıxlinskinin  Cümhuriyyət  ordusunun  təşkilində 

çox böyük xidmətləri vardır. Onun komandanlığı altında yara-

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

18

dılmış Müsəlman korpusunun və Azərbaycan korpusunun tari-

xinə toxunmadan qeyd etmək lazımdır ki, ilk milli peşəkar milli 

hərbi məktəbin təşkili də əslində Ə.Şıxlinskinin adı ilə bağlan-

malıdır. Gəncədə açılan bu məktəbin – Milli hərbiyyə məktəbinin 

işə  başlaması  çox  vaxt  tarixi  ədəbiyyatda  türk  hərbiçilərinin 

fəaliyyəti  ilə  bağlanılır.  Sözsüz  ki,  Milli  hərbiyyə  məktəbinin 

fəaliyyətə başlamasında, ilk milli hərbi kadrların hazırlanmasın-

da türk hərbiçilərinin böyük zəhmətini qiymət ləndirməmək ol-

maz. Ancaq ədalət naminə o da bildirilməlidir ki, Milli hərbiyyə 

məktəbinin əsası Ə.Şıxlinski tərəfindən qoyulmuşdur. Bu mək-

təbin təşkili üçün Ə.Şıxlinski Müsəlman korpusunun komandiri 

kimi 1918-ci ilin əvvəllərində əmr vermişdi. Məktəb Bakıda açıl-

malı  idi.  Sonradan  Bakıda  hərbi  şəraitin  mürəkkəbləşməsi 

üzündən onun Gəncədə təşkili qərara alındı”. (M.Süleymanov. 

“Mehmandarov” kitabı, Bakı, 2000, səh.167)

Şəmistan Nəzirli

19

PORT-ARTURUN AZƏRBAYCANLI  

QƏHRƏMANLARI

Zaqafqaziya  müsəlmanlarının  başçısı  Şeyxülis-

lam Əbdülsəlam Axundzadə Rusiya-Yaponiya müha-

ribəsinin  başlanması  ilə  xalqa  xüsusi  bir  müraciət-

namə  ünvanladı.  Orada  müsəlmanların  xəyanətkar 

yaponlara qarşı müharibədə iştirak etməyə hazır ol-

duqları göstərilirdi.

Azərbaycan burjuaziyası müharibə fonduna çoxlu 

vəsait verdi. Bakı bələdiyyə idarəsi müharibə fondu-

na 15 min manat, Gəncə şəhər duması 2 min manat. 

Neft sənayeçilərinin qurultay şurası 150 min manat, 

Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Şəmsi Əsədullayev, Musa 

Nağıyev və başqa iri kapitalistlər 10 min manatdan 

çox  pul  vermişdilər.  Müharibə  fonduna  vəsait  top-

lanmasında  varlılarla  bərabər  məmurlar,  mürtəce 

zabitlər  də  can-başla  iştirak  edirdilər.  Azərbaycan 

bəy-mülkədar  dairələrindən  çıxan  bir  sıra  azər-

baycanlı zabitlər də Port-Arturun müdafiəçiləri sıra-

sında idi.

“Azərbaycan tarixi”, II cild,

1964-cü il nəşri, səh.548

1904-1905-ci  illərdə  Uzaq  Şərqdə  Port-Artur  qalası  uğrunda 

döyüşlərin iştirakçısı iki sərkərdənin – Əli ağa Şıxlinski və Səməd 

bəy Mehmandarovun olduğu oxuculara məlumdur. Təəssüf ki, 

onların  da  həmin  illərdəki  döyüş  yolları  indiyədək  xalqımıza 

çatdırılmamışdır.  Hərb  tariximizin  bu  açılmamış  səhifələrində 

arxiv  sənədləri  əsasında  tədqiqat  aparanda  məlum  oldu  ki, 

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

20

indiyədək adı və xidməti unudulmuş tam süvari generalı Hü-

seyn  xan  Naxçıvanski,  şahzadə-general  Əmirkazım  Mirzə  Qa-

car,  Əsəd  bəy  Talışxanov,  Şahzadə-podyesaul  (kazak  qoşunla-

rında  kapitan)  Feyzulla  Mirzə  Qacar,  Şahzadə-podpolkovnik 

Əliqulu  Mirzə  Qacar,  polkovnik  İlyas  bəy  Ağalarov,  ştabs-

kapitan Gəray bəy Vəkilov, xounjuy (kazak rotasında ilk zabit 

rütbəsi) Əbdürrəhman Qurbanov, Cəlaləddin Musayev, poruçik 

Ağababa Sadıqov, podporuçik Zülfüqar bəy Bağırbəyov və baş-

qaları Port-Artur müharibəsində mərdliklə vuruşmuşlar.

* * *

Gecə  keçirdi,  istirahət  etməyə  hazırlaşırdım.  Birdən  telefon 

zəng çaldı. “Belə bivaxt, kimdi görəsən?” – fikirləşib dəstəyi qal-

dırdım. Zərif səsli bir qadın üzürxahlıq edib:

– Mənə filankəs lazımdır, – dedi.

– Mənəm, eşidirəm sizi...

– Gec olduğu üçün bağışlayın, sizi narahat edən Qalina Sem-

yonovna Səfərovadır. Telefonunuzun nömrəsini indicə çətinliklə 

öyrənə bildim. Tərtib etdiyiniz general Əli ağa Şıxlinskinin “Xati-

rələrim” kitabını mən maraqla oxudum. Bilirsiniz, sizi niyə nara-

hat elədim? Bizdə 1905-ci ildə nəşr olunmuş “Niva” jurnalı sax-

lanılır. Orda Əli ağa Şıxlinski və Səməd bəy Mehmandarov haq-

qında yazılar var, şəkilləri də dərc olunub. Amma nədənsə Şıx-

linski  kitabına  yazdığınız  “İzahlar  və  qeydlər”  bölməsində  bu 

barədə oxuculara heç bir məlumat verməmsiniz.

– Qalina Semyonovna, – dedim, – mənim o mənbədən xəbərim 

yoxdur. Çox sağ olun ki, bu barədə məlumat verdiniz. Günü sa-

bah kitabxanaya gedib...

– Kitabxanaya niyə? – Qalina Semyonovna etiraz etdi, – məm-

nuniyyətlə jurnalı müvəqqəti istifadə üçün sizə verə bilərəm.

Ertəsi gün Q.Səfərovanın Şors küçəsindəki mənzilində görü-

şüb jurnalı birgə vərəqlədik.

“Niva” jurnalı 1905-ci il dördüncü nömrəsinin yetmişinci səhi -

fəsində Əli ağa Şıxlinskini altı nəfər döyüşçü – zabit və iki qadınla 

birgə çəkilmiş fotoşəklini dərc edib. Şəkilaltı yazıda oxuyuruq:

Şəmistan Nəzirli

21

“Port-Artur  müdafiəsinin  igid  artilleriya  komandiri  Əli  ağa 

Şıxlinski Syuşin kəndinin yaxınlığındakı Drakonovıy Xrebet da-

ğına atəş açaraq yaponların hücumunu dəf etmişdir. Podpolkov-

nik Əli ağa Şıxlinski göstərdiyi rəşadətə görə “Müqəddəs Geor-

gi” ordeninin dördüncü dərəcəsinə təqdim edilmişdir.

Şəkildə  ortada  artilleriya  komandiri  Əli  ağa  Şıxlinski,  zabit 

Mixaylov, Şişkin, Karamışev, Qyunter, Şuleykin və başqaları”.

Üçüncü istehkamda olan bir hadisəni illər keçəndən sonra Əli 

ağa Şıxlinski belə xatırlamışdır:

“Tamamilə açıqda duran toplarımın atəşi, hücum edən yapon 

piyada qoşununu geriyə oturtdu. Atışma səsini eşidən polkov-

nik Mehmandarov general Nadeinin yeraltı qazmasından çıxa-

raq yanıma gəldi. Fikirləşdim ki, ehtiyatsızlığıma görə hirs lənə-

cəkdir. Vəziyyətlə tanış olduqdan sonra dedi:

– Yaxşı eləmisiniz. Birinci batareyanın bir vzvodunu da sizə 

köməyə göndərirəm.

Mehmandarov tədbir və sərəncamları bəyəndiyini söyləyib, 

öz məntəqəsinə qayıtdı. Bu əməliyyata görə mən, köhnə orduda 

qəhrəmanlıq ordeni olan Georgi Pobedonosets ordeninə təqdim 

edildim”.

Jurnalın həmin səhifəsində həmyerlimiz Səməd bəy Mehman-

darovun da şəkli verilib. Haqqında isə belə bir məlumat yazılıb:

“Yeddinci Şərqi-Sibir artilleriya briqadasının general-mayoru 

Səməd bəy Sadıq bəy oğlu Mehmandarov Port-Artur müda fiə-

sindəki qəhrəmanlığına görə dördüncü dərəcəli “Müqəddəs Ge-

orgi” ordeni ilə təltif olunub”. 

“Niva”nın  yetmiş  birinci  səhifəsində  gözəl,  zərif  naxışlarla 

işlənmiş bir buynuz şəkli də verilib. Port-Artur döyüşlərinin ko-

mandanı  general  Anatoli  Mixayloviç  Stesselə  Zaqatala  şəhər 

cəmiyyəti tərəfindən hədiyyə olunan bu buynuz gümüşlə işlənib. 

Şəklin altında oxuyuruq: “Zaqatala şəhər sakinlərindən general-

adyutant A.M.Stesselə dağ keçisi buynuzunu hədiyyə edirik”.

“Niva” jurnalı təkcə birillik nömrələrində Azərbaycan xalqı-

nın müharibəyə könüllü ianə toplaması haqqında və Qafqaz sü-

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

22

vari briqadasının tərkibində vuruşan oğullarımızın qəhrəmanlığı 

barədə az da olsa məlumatlar verir. Onu da xatırladaq ki, Port-

Arturda Ə.Şıxlinski və S.Menmandarovdan başqa yapon samu-

raylarına qarşı döyüşən həmyerlimiz Əsəd bəy Talışxanov, Hü-

seyn xan Naxçıvanski, İbrahim ağa Usubov, qvardiya polkovniki 

Kərim bəy Novruzov, polkovnik Davud bəy Yadigarov, Gəray 

bəy Vəkilov, poruçik Ağababa Sadıqov və hələ adını bilmədiyimiz 

onlarca Azərbaycan oğlu mərdliklə vuruşmuşlar.

Dövrdən, quruluşdan asılı olmayaraq oğullar həmişə Vətənin 

əsgərləridirlər. Vətən nə vaxt təhlükə qarşısında olarsa, igidlər 

bir səslə silaha sarılmağa hazırdılar. İyirminci əsr tarixə “nəfə-

sindən” barıt püskürəndə, eloğullarımız da bir səslə ayağa qal-

xıb Vətənin müdafiəsinə gediblər.

XIX  əsrin  ortalarında  Qarabağ  igidlərinin,  Şirvan  alayının, 

Kəngərli  döyüşçülərinin,  Qazax  süvari  dəstələrinin  yadellilərə 

qarşı qeyri-adi qəhrəmanlıqlarının şahidi olan xalqımızın böyük 

mütəfəkkir oğlu M.F.Axundov fəxrlə deyirdi: “Doğmamış Qaf-

qazda analar qorxaq”.

Hələ bir xeyri əvvəl (1828-ci ildə) məşhur rus tarixçisi, general 

Platon  Zubov  “Gürcüstan  və  Qafqaz  haqqında  altı  məktub” 

əsərində yazırdı:

“Müsəlman  süvari  alayları  haqqında  mühakimə  yürütmək 

üçün onları döyüşdə görmək lazımdır: bunlar şimşəyi xatırladır, 

bunlar qəzəblənmiş allahın birdən-birə içərisinə düşərək ölüm 

və  dəhşət  saçan  oduna  bənzəyirdi.  Müsəlman  alaylarının 

gözlərim önündə törətdikləri igidlik xariqələrini hələ də heyrətlə 

yad  edirəm...  Onlar  silahdan  çox  böyük  bir  məharətlə  istifadə 

edərək, qorxmaz və cəsur süvari kimi döyüşürdülər”.

Əgər oxucu Aleksandr Stepanovun “Port-Artur”, Trofim Ba-

risovun “Portarturçular” romanlarını mütaliə edərsə, onda görər 

ki, 1904-cü il dekabrın on altısında komandan Stessel qalanı ya-

ponlara  danışıqsız  təslim  etmək  istəyəndə  polkovnik  S.Meh-

mandarov və onun zabit heyəti etiraz edərək necə əsəbiləşmişdilər. 

Səməd bəy Mehmandarov və onun zabit heyəti inad edirdilər ki, 

Şəmistan Nəzirli

23

qalanı son nəfəsə qədər müdafiə etmək lazımdır. Heç kəs biabır-

çı vəziyyətdə Rusiyaya qayıtmaq istəmirdi.

“–  Kapitan,  sizin  kimi  zabitlərə  orduda  qulluq  etmək  yara-

maz! – Mehmandarov onun üstünə qışqırdı. – Siz bizim adımızı 

korlayırsınız, – deyib yumruğunu havada oynatdı.

– Əlahəzrət, xahiş edirəm, məni təhqirlərdən qoruyasınız, – 

kapitan  Vamenzon1  hirsindən  pörtmüş  halda  general  Stesselə 

müraciət etdi.

– Hər şeydən qabaq sakit olmaq lazımdır, cənablar! Polkovnik 

Mehmandarov, sizi qayda-qanuna riayət etməyə dəvət edirəm.

Qızğın mübahisələr başlandı, zabitlər iki hissəyə bölündülər: 

bir neçəsi kapitan Vamenzonu, qalanları isə polkovnik Mehman-

darovu müdafiə edirdilər” (A.Stepanov. “Port-Artur”, səh.777-

778).

* * *

1904-cü il yanvarın 26-da Rusiya-Yaponiya müharibəsi başla-

nanda polkovnik Hüseyn xan Naxçıvanski əksəriyyəti qafqazlı-

lardan təşkil olunmuş ikinci Dağıstan süvari alayına komandan-

lıq edirdi. Hüseyn xanın alayı 1905-ci il yanvarın 14-də Lanlun-

qou kəndi uğrunda ağır döyüşlər aparmışdır. Bir neçə gün kəndi 

ala bilməyən döyüşçülər mahir komandirin hərbi fəndi ilə dan 

üzü hücuma keçərək sürətli zərbə ilə yaponları kənddən vurub 

çıxartmışlar. Bu güclü döyüş səhnəsi məşhur rəssam V.V.Mazu-

rovskinin yağlı boya ilə işlədiyi rəsmdə əbədiləşmişdir. Əsərdə 

alay döyüşçülərin qızğın həmləsi və süvari polkovniki Hüseyn 

xan Naxçıvanskinin obrazı ön planda ustalıqla işlənmişdir.

Məşhur rus jurnalisti A.Kvitka Port-Arturda müharibə başla-

nanda  könüllü  cəbhəyə  getmiş  və  döyüşlərdə  jurnalist-zabit 

1

  A.N.Vamenzon (1866–?) – artilleriya kapitanı, 22-ci batareyanın ko-

A.N.Vamenzon (1866–?) – artilleriya kapitanı, 22-ci batareyanın ko-

mandiri. Əsgərlərlə vəhşi rəftarı ilə fərqlənən pis rəftarlı komandir. Port-

arturçu  L.V.Kabelyaski  məlumat  verir  ki,  müharibədən  sonra  Rusiyaya 

qayıdan  Vamenzon  əsgərlərin  ondan  alacağı  intiqamdan  qorxaraq 

familiyasını dəyişib, Vadin eləmişdi (“Lit. qazeta”, 1959-cu il, 27 oktyabr)

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

24

kimi  iştirak  etmişdir.  Müharibə  gedə-gedə  “Zabaykalye  kazak 

zabitinin gündəliyi” adlı maraqlı bir əsər yazmışdır. 1908-ci ildə 

Sankt-Peterburqda nəşr etdirdiyi həmin kitabda igid eloğlumuz 

polkovnik  Hüseyn  xan  Naxçıvanski  haqqında  da  maraqlı 

səhifələr var.