ŞƏMİstan nəZİRLİ general əLİ AĞA Şixlinski VƏ Sİlahdaşlari hərb tariXİNDƏn araşdirmalar

Səhifə 181-də: “Axşamüstü Bensixuda süvari qvardiyası Hü-

seyn  xan  Naxçıvanskinin  təşkil  etdiyi  ikinci  Dağıstan  alayı 

gözlənilir. Alay qafqazlılardan və süvari qvardiyasında xidmət 

edən seçmə zabitlərdən təşkil olunmuşdu.

...Avanqard tağımının ardınca yüzlərcə adam, polk komandi-

ri, onların da ardınca uca bir ağacın zirvəsində polkovnik Xan 

Naxçıvanskiyə məxsus qızılı aypara nişanları dalğalanan dəstə 

göründü. 

Alay cərgələnmiş tağımlarla kolon boyu uzanırdı. Biz isə Xanın 

zabitlərindəki atlara həsədlə baxırdıq. Mən axşam saat onda Hü-

seyn xanı general Lyubavinin yanına ötürüb, evimə qayıtdım”.

Səhifə 245-də: “Dağıstanlıların komandiri Hüseyn xan Naxçı-

vanski, podpolkovnik Byuntiq və knyaz Tumakov həyətinə daxil 

olanda səhər saat on bir olardı. Onlar mənimlə nahar etməyə qal-

dılar...  Hüseyn  xanın  əsgər  və  komandirləri  döyüşlərdə  hamı-

dan  seçilirdi.  Onları  bir  şeyə  qınamaq  olardı,  o  da  həddindən 

artıq cəsur olmalarında...”

Səhifə 361-də: “Polkovnik Xan Naxçıvanskinin Qafqaz-kazak 

briqadasının cəsurları üç yapon nəqliyyatını məhv etmişlər...” 

İgid həmyerlimiz, polkovnik Hüseyn xan Naxçıvanski yapon-

lara qarşı apardığı döyüş məharətinə görə “Müqəddəs Georgi” 

və dördüncü dərəcəli, bantlı, üstü yazılı qızıl silahla – “Müqəddəs 

Vladimir” və “İgidliyə görə” ordenləri ilə təltif olunmuşdur. 

Rusiya-Yaponiya  müharibəsindəki  sərkərdəlik  fəaliyyətinə 

görə Hüseyn xan Kərbalı xan oğlu Naxçıvanskiyə 1907-ci il mar-

tın 31-də general-mayor rütbəsi verilmişdir.

Şəmistan Nəzirli

25

General Səməd bəy Mehmandarov

Port-Artur döyüşlərində

Port-Arturun müdafiəsi zamanı göstərdiyi döyüş 

xidmətlərinə görə Səməd bəy Mehmandarov bir neçə 

döyüş  ordeni  və  qızıl  silahla  təltif  edildi,  general-

mayor rütbəsi aldı. General Səməd bəy Mehmanda-

rovla  bir  yerdə  xidmət  edən  və  onu  şəxsən  tanıyan 

zabitlərin onun sarsılmaz soyuqqanlılığı və misilsiz 

rəşadəti haqqında böyük rəğbətlə danışırdılar.

1904-cü  il  dekabrın  16-da  Port-Artur  qalasının 

hərbi  şurası  danışıqsız  təslim  olmağa  səs  verdikdə, 

general Səməd bəy Mehmandarov və onun igid zabit 

heyəti buna qarşı qəti olaraq etiraz etdilər.

“1904-1905-ci illərdə Rusiya-Yaponiya  

müharibəsinin salnaməsi”ndən

1904-cü ildə Rusiya-Yaponiya müharibəsi başlananda Səməd 

bəy Mehmandarovun qırx səkkiz yaşı vardı. Yelizaveta Nikola-

yevna ilə evlənmələrinin bir ili tamam olmamışdı. Yelizaveta Ki-

yev  qadın  gimnaziyasını  bitirmişdi.  Port-Artur  hərbi  səhra 

xəstəxanasında  şəfqət  bacısı  işləyirdi.  Səməd  bəy  kimi  o  da 

zadəgan nəslindən idi. İyirmi bir yaşlı Yelizaveta, elə bil anadan 

olandan səbir dərsi keçmişdi. O, nə ağır hərb işinə, nə də yaralı 

əsgərlərə qarşı laqeyd deyildi. Zadəganlara məxsus sadəliklə Ye-

lizaveta  əsgərlərlə  çox  mehriban  davranırdı.  Yaralıları  müalicə 

edib,  savadsız  olanların  ailəsinə  məktub  yazır,  müharibə 

çətinliyinə səbirlə, dəyanətlə dözürdü.

Bir dəfə Səməd bəy ona deyir: 

– Komandanlıqdan sənin Peterburqa qayıtmağına icazə almı-

şam. Hazırlıq gör, sabah, ya da birisi gün səni yola salacam.

Ərinin üzünə şax baxan Yelizaveta:

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

26

–  Səməd  bəy,  –  demişdi,  –  ölkədə  müharibə  gedirsə,  səncə, 

əsgərin yeri harada olmalıdır?

– Əlbəttə, cəbhədə!

–  Bax,  mən  də  cəbhədəyəm,  yoxsa  məni  qadın  görüb  əsgər 

olmağıma şübhə edirsən?!

– Axı, sən ana olmağa...

– Bir də bu söhbətə qayıtmayaq. Söz verirsən... Bu mövzudan 

vaz keç, əzizim! Sənsiz mənə Peterburq yox, heç Paris də lazım 

deyil.

Bu, ərinə, Vətəninə sadiq bir qadının açıq ürək söhbəti idi.

Yanvarın  iyirmi  altısında  gecə  yaponlar  rusların  Port-Artur 

limanında dayanan eskadrasına hücum edib “Retvizan”, “Sesa-

reviç”  zirehli  gəmilərini  və  “Pallada”  kreyserini  yandırdılar. 

Mü ha ribə başlandı. Səhərisi Səməd bəy Mehmandarovu yeddin-

ci Şərqi-Sibir atıcı topçu divizionunun komandiri təyin edirlər. 

Bu, quru qoşunlarının komandanı, general-mayor Roman Kond-

ratenkonun  əmri  idi.  Roman  İsidoroviç  Mehmandarovun  dö-

yüşdə dəyanətinə, komandirlik bacarığına yaxşı bələd idi. Məhz 

ona  görə  də  Səməd  bəyi  Şərq  cəbhəsinin  rəisi  təyin  etdi.  Bura 

Port-Artur müdafiəsində ən mühüm cəbhə hesab olunurdu. Ya-

ponlar ən güclü qüvvəni də buraya yeritmişdilər. Onlar şiddətli 

həmlələr  edir  və  arasıkəsilmədən  bombalar  yağdırırdılar.  Pol-

kovnik Səməd bəy Mehmandarov komandan Kondratenkonun 

ən yaxın köməkçilərindən biri idi. Topçuların əməliyyatına baca-

rıqla  rəhbərlik  edən  Mehmandarov  qala  mühasirədə  olanda 

həmişə  ön  mövqelərdə  və  çox  təhlükəli  yerlərdə  sərrast  atəşlə 

samurayların hücumunu dəf edirdi.

* * *

Port-Artur müharibəsinin başlanmasından yüz bir il keçir. Bu 

müddətdə rus dilində minlərlə ədəbi-bədii, elmi və publisistik 

əsərlər nəşr olunub. Xüsusilə, 1905-1910-cu illərdə bu mövzuda 

çoxlu gündəlik və xatirələr yazılmışdır. 1906-cı ildə nəşr olun-

muş P.Larenkonun “Port-Arturun əzablı günləri” kitabı da bu 

Şəmistan Nəzirli

27

qəbildəndir. Burada sərkərdə eloğlumuz Səməd bəy Mehman-

darovun  təkcə  döyüş  qabiliyyəti  deyil,  həm  də  şəxsiyyət  kimi 

dönməzliyi, böyüklüyü şahidlərin dili ilə verilib. İlk dəfə Azər-

baycan  oxucularına  təqdim  etdiyimiz  gündəlikdən  parçaları 

oxuyanda istər-istəməz həmyerlimizə görə iftixar hissi keçirirsən.

Həmin kitabın “Noyabr hücumları” fəslində, səhifə 494-də:

“Hələ avqust bombardmanı zamanı yaponlar hiss edirlər ki, hardan-

sa,  arxadakı  fortlar  xəttindən  onları  dəqiq  atəşə  tutublar.  Polkovnik 

Mehmandarovun komandası altında olan yeddinci Şərqi-Sibir artilleri-

ya divizionu (yəni səhra artilleriyası) həmləyə məruz qalmış istehkam 

xəttinin sağ cinahının arxasında örtülü mövqeləri tutaraq müdafiəyə 

böyük kömək göstərirdi. Çünki qala artilleriyası hələ bombardmanın ilk 

günlərində çox zərər çəkmişdi. Polkovnik Səməd bəy Mehmandarovun 

səhra artilleriyası ən fədakar həmlələri belə dəf edərək yaxınlıqda olan 

yapon batareyaları ilə son dərəcə müvəffəqiyyətlə vuruşurdu”.

Səhifə 597-də:

“S. daxil oldu. O, söhbət edirdi ki, ön həmlənin topçularından pol-

kovnik Mehmandarov (sağ cinahın bütün artilleriya üzrə komandiri) 

və podpolkovnik Stolnikov öz şəxsi təhlükələrinə qəribə nifrətlə yanaşır-

lar; bombardman vaxtı batareyalarda elə gəzirdilər ki, elə bil partlayan 

mərmiləri görmürlər. Belə ki, onlar bu hərəkətləri ilə yerdə qalanları da 

ruhlandırırdılar. Onların birincisi qafqazlılara məxsus cəngavər kimi 

(Səməd bəy Mehmandarov – Ş.N.), ikincisi isə taleyinə sədaqətlə itaət 

edən dindar adamlar kimi davranırdılar.

Burada – səhra artilleriyasının öhdəsinə başlıca olaraq həmləni və 

şrapnellə,  karteclə  düşmən  kolonlarını  məhv  etmək  məsələsi  düşür. 

Qala topları çox ziyan çəkdiklərindən, səhra artilleriyası isə tez-tez ye-

rini dəyişdiyindən onlarla mübarizə aparmaq yaponlar üçün çətin idi. 

O isə zərbələri elə hey endirirdi”.

Səhifə 606-da (11-24 dekabr):

“Yaralı zabitlərlə apardığım söhbətlərdən polkovnik Mehmandarov 

haqqında bəzi şeyləri öyrəndim. O, cəsur, özünü çox sevən, tabeliyində 

olanlara tam ciddiyyəti ilə yanaşan bir adam idi. Onları məcbur edirdi 

ki, şəxsi mərdlikləri ilə hamıya nümunə olmağı bacarsınlar. Təbiətən 

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

28

coşqun, hərarətli olan bu adam sözünü çox kəskin deyirdi. Polkovnik 

Mehmandarov deyirdi ki, yalnız şücaət göstərməyi bacaran, ağıllı, özü-

nü sevən adamları qiymətləndirir; karyeraçı zabitlərinsə ən böyük ar-

zusu – həyatlarını qoruyub saxlamaq və heç bir xidmət göstərmədən 

ordenlər almaqdır”.

Səhifə 630-da (17-30 dekabr):

“Üçüncü fortun məğlubiyyəti bizim artilleriyanın vəziyyətinə pis 

təsir göstərdimi? – sualına polkovnik Mehmandarov belə cavab verdi ki, 

o, vəziyyətdə bir ağırlaşma görmür. Artilleriya şəraitinin pisləşməsinə 

üçüncü fortun heç bir mənfi təsiri yoxdur.

Yalnız general A.V.Fok özünü birbaşa cavabdan qaçıraraq, ümumi 

nəticəsi olmayan bir yığın söz dedi”.

Səhifə 643-də (18-31 dekabr):

“Kimsə döyüş meydanından belə bir xəbər gətirdi ki, bu gün general 

Fokla polkovnik Mehmandarov arasında ciddi mübahisə olub. Fok sü-

but etməyə çalışırdı ki, qala artıq dözməyəcək; Mehmandarov isə sübut 

edirdi ki, ayrı-ayrı istehkamların məhvi hələ qalanın sonu çatdığına sü-

but deyil, çünki müdafiənin ikinci xəttindən də müqavimət göstərmək 

olar.

Döyüş meydanında isə tək-tək atırdılar. Qaranlıqdır. Üçüncü fort 

istiqamətində, bəzən də qayalıqdan qırmızı fənərlər görünürdü. Deyirlər 

ki, bu fənərlər bizim sanitarlara sarğı məntəqəsini nişan verir.

Bərk yorğunluq hiss edirəm, ona görə də indi uzanıb yatacağam”.

Səhifə 690-da (23 dekabr–5 yanvar):

“S. mənə xəbər verdi ki, dünən yapon artilleriyasının rəisi qərargahı 

ilə  birgə  qalaya  gəlmişdi  və  qalanın  sağ  cinahının  artilleriya  rəisini, 

polkovnik Mehmandarovu (mühasirə zamanı general-mayor olmuşdu)

1

 

axtarırdı. Səməd bəy Mehmandarov faktiki olaraq avqust ayının ortala-

rında bütün artilleriyaya rəhbərlik edirdi.

1

  Port-Artur döyüşlərindəki xidmətlərinə görə Səməd bəy Mehman-

Port-Artur döyüşlərindəki xidmətlərinə görə Səməd bəy Mehman-

darova  1904-cü  il  oktyabrın  22-də  general-mayor  rütbəsi  verilmişdir. 

Səməd  bəy  həm  də  4-cü  dərəcəli  “Müqəddəs  Georgi”,  birinci  dərəcəli 

“Müqəddəs  Stanislav”  ordenləri  və  brilyantla  bəzədilmiş  qızıl  dəstəkli 

qılıncla təltif edilmişdir – Ş.N.

Şəmistan Nəzirli

29

Görüş zamanı o belə bir söz işlətdi: “Hörmətli qonaqlar yəqin səhv 

salıblar. Onlar çox güman ki, qala artilleriyasının rəisi, general Belini 

görmək istəyirdilər. Lakin qonaqlar cavab verdilər ki, məhz mübarizə 

aparmaqda böyük əziyyət çəkdikləri, özlərinə möhtərəm rəqib saydıqları 

adamla – Mehmandarovla tanış olmaq onlar üçün çox maraqlıdır. On-

lar general Mehmandarovun şəninə çoxlu tərifli sözlər, komplimentlər 

dedilər; etiraf etdilər ki, Port-Artur yaxınlığında yapon artilleriyasının 

verdiyi itki olduqca çoxdur. İyirmi beş minə kimi adam tələf olub, çoxlu 

yapon silahı məhv edilib, həmçinin Port-Arturda mərmilərin çatışmaz-

lığı onların məsələsini yüngülləşdirib.

General Mehmandarov əsirliyə yolu düşdü… o, vicdanına and içib 

“evə” gedənlərin ən qəddar düşməni olacağını bildirdi.

Gündüz saat on ikidir. Yaralıların yanında idim. Hər yerdə eyni söz-

söhbət – qalanın təhvil verilməsindən və əsirlikdən gedirdi”.

Səhifə 752-də (3-16 yanvar):

“Hakimiyyətin ələ keçirilməsi” haqqında müxtəlif fikirlər söylənirdi. 

Məsələn, həmişə döyüş mövqelərinin sağ cinahında olan F. və Ş. qeyd 

etdilər ki, guya mövqelərdə olarkən necə olubsa, onların yanında pol-

kovnik (indi general) Mehmandarov da söhbət əsasında bu mövzu haq-

da öz fikrini bildirmişdi: “Hakimiyyəti ələ keçirmək” nə deməkdir? Mən 

bunu  başa  düşmürəm.  Əgər  mən  komendant  olsaydım  və  vəzifəmin 

öhdəsindən az da olsa gələ bilsəydim, mənim qanuni hakimiyyətimi gö-

rüm əlimdən kim ala bilərdi?! Əgər elə adam tapılsaydı mən deyərdim: 

Əlahəzrət, nə qədər ki, kimin əsl komendant olduğunu ayırd etməmişik, 

bu yerdən heç yana tərpənən deyilik… Bu ilin sonu nə qədər axmaq 

nəticələr versəydi belə, məni bu yolda niyyətimdən heç bir şey döndərə 

bilməzdi”.

Həmişə ön cəbhədə olan Səməd bəy Mehmandarovun Port-

Artur döyüşlərində xüsusi xidmətləri olmuşdur. Yaxşı ki, onun 

müasiri  olan  rus  jurnalistləri  Səməd  bəyin  döyüş  fəaliyyətini 

qələmə almışlar.

Jurnalist E.K.Nojin Port-Arturda çıxan “Novıy kray” qəzetinin 

xüsusi müxbiri olmuşdur. Odlu cəbhələri gəzən jurnalist maraq-

lı gündəliklər müəllifidir. Qeydlərindən aydın olur ki, o, general 

eloğlumuz Səməd bəy Mehmandarovla həmişə ön xətdə görü-

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

30

şərmiş.  Rus  jurnalisti  azərbaycanlı  sərkərdənin  vətəni  Qafqaz 

üçün darıxmasının da şahidi olub.

“…Blindaja girdim. General Nadein həmişəki kimi sakitdir. 

Onun qərargah rəisi Stepanov yorğundur. Burada bir neçə zabit 

var. Polkovnik Mehmandarov da buradadır. Biz həmişəki kimi 

çox səmimi görüşdük. Mehmandarov heyranlıqla vətəni Qafqazı 

yad edirdi:

–  Qafqaz  çox  yaxşıdır,  çox  gözəldir!  –  deyirdi.  –  Təbiət  hər 

şeyin  keyfiyyətinə  zəmanət  verərək  ona  öz  möhrünü  vurmuş-

dur. Amma bədbəxtlik ondadır ki, bəzən daş lazım olan yerdə 

bir dənə də daş tapmazsan, lazım olmayan yerdə isə sayı-hesabı 

yoxdur. Su lazım olan yerdə su olmur, ehtiyac olmayan yerdə 

dərya qədərdir. – Ani olaraq dayanan Mehmandarov sözünə da-

vam etdi: – Bəs İslam? Yaxşı nə varsa – onu sonrakı həyatın verə-

cəyini vəd edir. Hər şey çox yaxşıdır, amma bizə cənnətdə yeddi 

mələk boyun olublar, yeddisinin də gözü girdə. Sizcə, bu nə olan 

işdir? Peşmançılıq deyilmi? Bilirsinizmi, mən indi heç nə istə mi-

rəm – nə cənnəti, nə də mələkləri. Mən yalnız azca istirahət istəyirəm.

Ətrafda hər yanda mərmilər partlayırdı. Onların ikisi blinda-

jın tavanına düşdü. Zabitlər qorxu hissi ilə ayağa durdular. İgid 

polkovnik Mehmandarov isə heç tövrünü belə pozmadı. Onun 

iri, ağıllı gözlərində zərrəcə qorxu hissi yox idi”.

Səməd bəy Mehmandarovun ən təhlükəli döyüşdə belə özü-

nü itirmədiyinin şahidi olan onun silahdaşı Əli ağa Şıxlinski ya-

zır ki, oktyabrın on dördündə – qala topa tutulan zaman Səməd 

bəy Mehmandarov mənim mövqeyimə gəldi. Həmin mövqe ya-

ponlar tərəfindən on bir düyməli topdan, otuz yeddi millimetr-

lik xırda dəniz topuna qədər müxtəlif toplarla atəşə tutulmuş-

dur. Həm də, bu mövqe yaponların tüfəng və pulemyot atəşi al-

tında idi. Bu zaman Mehmandarovun yaxınlığında altı düyməlik 

mərmi partladı və yerdən qalxan qara palçıq onun üstünü bula-

dı, amma yaralanmadı.

Mehmandarov buna əsla əhəmiyyət verməyərək, böyük so-

yuqqanlıqla  cibindən  ağ  dəsmalını  çıxarıb,  gözəl  təzə  paltosu-

nun üzərinə sıçrayan palçığı silməyə başladı.

Şəmistan Nəzirli

31

* * *

Dekabrın ilk günlərində qalaya iki ağır zərbə vurdular. Rusla-

rın inadlı müqavimətinə baxmayaraq, onlar qalanın bir neçə mü-

hüm fortlarını tutdular. İkinci ağır zərbə isə 1904-cü il dekabrın 

ikisində  oldu.  Komandan  general  Roman  Kondratenko 

qəhrəmanlıqla həlak oldu. Əvəzində iradəcə zəif olan general-

leytenant  Aleksandr  Fok  komandan  təyin  edildi.  On  altı  gün 

sonra yaponlar qalanın taleyini həll edən Drakonovıy Xrebet da-

ğını  ələ  keçirdilər.  Port-Arturun  qorxaq  və  istedadsız  komen-

dantı general Anatoli Stessel qalanı dərhal düşmənə təslim etmək 

üçün  hərbi  şuranın  iclasını  çağırdı.  Şurada  iştirak  edən  bəzi 

komandirlər general Stesselin təklifinə şərik oldular. Lakin gene-

ral-mayor Səməd bəy Mehmandarov, polkovnik Semyonov və 

bir qrup mərd zabitlər təslim olmağa qəti etiraz etdilər. Döyüşkən 

zabitlər inad edirdilər ki, güclü yapon ordusunu geri oturtmağa 

hələ qüvvələri çatar. General Mehmandarov başda olmaqla on-

lar deyirdilər ki, qala hələ özünü saxlamağa qadirdir, nə qədər 

ki, mərmi var, toplardan atəş yağdıracağıq. Nə qədər ki, patron 

var,  tüfənglərdən  atəş  açacağıq.  Mərmi  və  patron  qurtardıqda 

isə süngü ilə döyüşəcəyik.

Lakin cəsarətsiz general Stessel mərd zabitləri eşitmədi, silahı 

yerə qoymağı qarnizona əmr etdi. Sonralar Rusiyaya qayıdanda 

general Stessel qala müdafiəçilərinin tələbi ilə Port-Arturu tələsik 

təslim etdiyinə görə hərbi məhkəməyə verildi.

1

1

  1907-ci il noyabrın 27-də Peterburqda başlayan hərbi məhkəmədə 

general Səməd bəy Mehmandarov şahid kimi iştirak etmişdir. O, Port-Ar-

turu  düşmənə  vaxtından  əvvəl  təslim  edən  general  A.M.Stesseli,  Foku, 

Reysi və Smirnovu əsaslı faktlarla günahlandırmışdır. Sonuncu üç nəfərin 

fəaliyyətində guya cinayət tərkibi olmadığına görə məhkəmə onlara bəraət 

vermişdir. General-leytenant A.M.Stesselə isə prokuror güllələnmə tələb 

etmiş, lakin çar İkinci Nikolayın məsləhəti ilə (o, çarın qohumu idi) ona on 

il həbs cəzası kəsilmişdir. Cəmisi beş ay Petropavlovsk qalasında dustaq 

saxlanan  general  Stesselin  guya  səhhəti  ağır  olduğuna  görə  çarın  mər-

həməti ilə əfv olunmuşdur. Məhkəmə bir neçə ay davam etmişdir – Ş.N.

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

32

General-mayor Səməd bəy Mehmandarov və onun zabit dost-

ları  qala  təslim  edildikdən  sonra  da  hərbi  anda  sadiq  qalaraq 

başqa  əsgər  və  zabitlər  üçün  nümunə  göstərdilər.  Yaponların 

şərtlərinə görə, əsgərlər hərbi əsir alınır, zabitlər isə Yaponiyaya 

qarşı bir daha müharibədə iştirak etməyəcəkləri barədə yazılı il-

tizam verəndən sonra Rusiyaya qayıda bilərdilər. General Stes-

selin ətrafındakı mürtəce fikirli bir qrup zabit dillərindən belə bir 

iltizam verdilər. Lakin xalqımızın igid oğlu Səməd bəy Mehman-

darov zabit şərəfini təhqir edən belə bir alçaq vəddən boyun qa-

çırdı. Bir daha Yaponiyaya qarşı müharibədə iştirak etməyəcəyi 

barədə  iltizam  vermədiyinə  görə  general-mayor  Səməd  bəy 

Mehmandarov  əsir  alınıb  Yaponiyanın  Naqoya  şəhərinə  gön-

dərildi. O, 1905-ci il avqustun 23-də Amerikanın Portsmut şəhə-

rində sülh müqaviləsi bağlanandan sonra Rusiyaya qayıda bildi.

Üç yüz otuz iki günlük məşhur Port-Artur qalasının müdafiəsi 

general Səməd bəy Mehmandarovun taleyinə belə qismət oldu.

* * *

Aleksandr  Stepanovun  “Port-Artur”,  P.Larenkonun  “Port-

Arturun  əzablı  günləri”  və  Trofim  Borisovun  “Portarturçular” 

romanlarında bir azərbaycanlı soyadına da rast gəldik – poruçik 

Sadıqov. Bu əsərlərdə poruçik Sadıqovun əzablı döyüş yolu ya-

zıçılar tərəfindən maraqla izlənilir. Hətta P.Larenkonun 1906-cı 

ildə  Peterburqda  nəşr  olunmuş  “Port-Arturun  əzablı  günləri” 

sənədli əsərində (II cilddə) yaralanmış poruçik Sadıqovun hospi-

talda müalicə olunduğu vaxtda iki dəfə fotoşəkli də dərc olunub. 

Döyüşlərdə  mətanət  və  mərdliklə  vuruşan  poruçik  Sadıqov 

qəhrəmanlıqla həlak olub. Poruçik Sadıqov kimdir?

Bu  barədə  “Kommunist”  qəzetinin  1984-cü  il  doqquz  sent-

yabr tarixli sayında dərc edilən yazımdan sonra respublikanın 

ayrı-ayrı bölgələrindən çoxlu məktub aldım. Xeyli adam poruçik 

Sadıqovun onun qohumu olduğunu yazırdı. Lakin sabirabadlı 

Böyükağa  Sadıqovun  gətirdiyi  faktlar,  sənədlər  və  fotoşəkillər 

sübut  elədi  ki,  poruçik Ağababa  Hacıbaba  oğlu  Sadıqov  onun 

Şəmistan Nəzirli

33

əmisidir. Poruçik Ağababa Sadıqov 1875-ci ildə Şamaxının Ər də-

billi məhəlləsində ziyalı ailəsində anadan olub. Atası Hacıbaba-

nın  Peterburq  və  Moskvada  ipək  dükanı  varmış.  1903-cü  ilin 

əvvəllərində igid poruçik Ağababa Peterburqdakı Mixaylov top-

çuluq  məktəbini  bitirib.  1905-ci  ilin  əvvəllərində  igid  poruçik 

Ağababa Sadıqovun həlak olması haqqında qara kağız da alınıb.

Port-Artur döyüşçüləri haqqında inqilaba qədər onlarca əsər 

yazılıb.  Kabardin  və  çeçen  igidlərinin  Port-Arturdakı  döyüş 

fəaliyyəti haqqında Əhmədxan Naloyevin “Dan üzünün atlıları” 

tarixi romanı, Vikenti Veresayevin “Yapon müharibəsi haqqında 

hekayətlər” silsiləsi, yazıçının irihəcmli gündəlik və yol qeydləri, 

Sergey Senskinin “Susima”, N.A.Levitskinin “1904-1905-ci illər-

də Rusiya-Yaponiya müharibəsi” maraqla oxunan əsərlərdəndir. 

Bunların hamısında eloğullarımızın qəhrəmanlığı haqqında az-

çox məlumat verilir.

“Niva” jurnalının 1905-ci il iyirmi beşinci sayının 496-cı səhi-

fə sində bir həmyerlimizin də adına və fotoşəklinə rast gəldim. 

Onun haqqında ancaq bu sözlər yazılırdı: “Otuz üçüncü Şərqi-

Sibir  atıcı  alayının  poruçiki  Zülfüqar  Mirzə  Ələkbər  oğlu  Ba-

ğırbəyov fevral döyüşlərində igidliklə vuruşub kontuziya oldu”.

Adından, atasının adından və soyadından poruçik Zülfüqar 

Bağırbəyovun  azərbaycanlı  olması  şübhəsizdir.  Düşünürdüm. 

Görəsən, Uzaq Şərq sərhədləri uğrunda igidliklə vuruşan poru-

çik Zülfüqar Bağırbəyovun qohum-qardaşından sağ qalanı var-

mı?  Doxsan  ildən  çoxdu  bu  tərlan  baxışlı  igid  həmyerlimizin 

fotoşəkli “Niva” jurnalının səhifəsində saralıb solur.

Taleyin qismətinə min şükür ki, axtarışlarım bəhrə verdi. Se-

vindim ki, uzun illərdən sonra igid həmyerlimizin unudulmuş 

adı, xidməti xalqımıza bəlli oldu.

1987-ci ildə İçərişəhərdə yaşayan səksən iki yaşlı bir ağsaqqal-

la görüşdüm. Məhəmməd Cavad oğlu Bağırov bildirdi ki, “Niva” 

jurnalından şəklini götürdüyünüz poruçik Zülfüqar Mirzə Ələk-

bər  oğlu  Bağırbəyov  mənim  doğma  əmimdir.  Əmim  Zülfüqar 

1874-cü ildə Şuşada anadan olub. Port-Artur döyüşlərindən sağ-

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

34

salamat qayıdan əmim Novobəyazid süvari alayında ştabs-kapi-

tan  rütbəsində  xidmət  edib.  1912-ci  ildən  1914-cü  ilədək  Bakı 

şəhərində  hərbi  komendant  işləyib,  rütbəsi  mayor  idi,  Birinci 

Dünya  müharibəsi  illərində  Avstriya  və  Rumıniya  cəbhəsində 

döyüşlərdə iştirak edib.

Zülfüqar bəyin müasiri, Azərbaycan Cümhuriyyətinin lider-

lərindən  biri  Nağı  bəy  Şeyxzamanlı  Türkiyədə  nəşr  etdirdiyi 

“Xatirələrim” kitabında yazır ki, Zülfüqar bəy Bağırbəylinin Bi-

rinci Dünya müharibəsində, 1915-ci ildə Qafqaz cəbhəsində uc-

qar  Olti  qəzasında  məchul  bir  güllə  ilə  vurulduğunu  ailəsinə 

xəbər verdilər. Sonralar məlum oldu ki, Zülfüqar bəy bir erməni 

tərəfindən  vurulmuşdur.  Ancaq  rus  komandanlığı  tərəfindən 

qatil  axtarılmamış  və  cinayət  “məchul  güllə  ilə  törədilmiş”  – 

deyə ört-basdır edilmişdir.

* * *

Böyük  türk  dünyasının  nüfuzlu  orqanı  “Tərcüman”  qəzeti 

Port-Artur  müharibəsinin  gedişatını  müntəzəm  izləmiş  və  öz 

səhifələrində  orduda  qəhrəmanlıqla  döyüşən,  dini  müsəlman 

olan əsgər və zabitlərin fəaliyyətindən xəbərlər dərc etmişdir. 

Qəzet 11 iyun 1904-cü ildə “Müxtəlif xəbərlər” rubrikasında 

yazırdı: “İstehkamçı – kapitan İlyas bəy Ağalarov yeni podpol-

kovnik rütbəsi alaraq Uzaq Şərq döyüşlərinə yola düşür. Məşhur 

bəy nəslinin nümayəndəsi İlyas bəy Ağalarov əla hərbi təhsil al-

maqla elektrotexnika sahəsində də görkəmli mütəxəssis olmuş-

dur. Onun orduda keçən hərbi xidməti, həyatı və rütbəsi Rusiya-

da yaşayan hər bir müsəlman əhlində iftixar hissi doğurur”.

Gürcüstan Mərkəzi Dövlət Arxivində İlyas bəy Allahyar bəy 

oğlu Ağalarova  məxsus azsaylı  sənədlərdən məlum olur  ki,  o, 

Port-Artur  döyüşlərindən  sağ-salamat  qayıtmışdır.  Sonralar 

ikinci Qafqaz istehkamçı batalyonun komandiri olan polkovnik 

İlyas bəy Ağalarov 1860-cı il iyunun 7-də Gəncədə nüfuzlu bəy 

ailəsində dünyaya gəlib.

Şəmistan Nəzirli

35

Sənədlər göstərir ki, İlyas bəy İkinci Moskva hərbi gimnaziya-

sında  və  Pavlov  hərbi  məktəbində  təhsil  alıb.  Hərbi  xidmətə 

1879-cu il aprelin 26-da başlayıb. 1887-ci il avqustun 8-də podpo-

ruçik, 1885-ci il avqustun 8-də poruçik, 1894-cü il avqustun 1-də 

ştabs-kapitan, 1898-ci il avqustun 1-də kapitan, 1904-cü il iyunun 

26-da  podpolkovnik,  1910-cu  il  dekabrın  6-da  isə  polkovnik 

rütbəsi ilə təltif olunub.

Polkovnik İlyas bəy Ağalarovun Port-Artur döyüşlərində və 

nizami ordudakı nümunəvi xidmətləri 1901-ci ildə ikinci dərəcəli 

“Müqəddəs  Stanislav”,  1905-ci  ildə  ikinci  dərəcəli  “Müqəddəs 

Anna”,  yenə  həmin  ili  dördüncü  dərəcəli  “Müqəddəs  Anna” 

(bant və qılıncla birgə ordenlərinə layiq görülmüşdür.

1913-cü  il  martın  on  səkkizində  polkovnik  İlyas  bəy  qəfil 

mərmi  partlayışından  həlak  olub.  Bu  sərkərdə  eloğlumuzun 

məzarı  hazırda  Gəncədə  İmamzadə  məscidinin  həyətindədir. 

Məzarın mərmər başdaşında solmaqda olan “Qvardiya polkov-

niki İlyas bəy Ağalarov” sözlərini oxuyanda unudulmuş igidin 

xatirəsi qəlbimi göynətdi. İllərin tufanı mərmər qəbir daşından 

onun sonuncu izini də silib aparır… Sərkərdəlik fəaliyyəti lazı-

mınca  öyrənilməmiş  və  hərb  tariximizin  heç  bir  səhifəsində 

indiyədək adı çəkilməyən belə igidlərimizi düşünəndə: “Hər bir 

insanın içərisində onunla birgə doğulan və ölən kainat var. Hər 

bir başdaşı altında bütöv bir dünya tarixi yatır” – deyimini xatır-

lamaya bilmirsən.

İstər-istəməz dahi Nizami Gəncəvinin:

Gəl, gör kiminkidir bu çökmüş məzar?

Yıxılmış baş daşı, göyərmiş otlar.

Mən torpaqda yatan bir mirvariyəm.

Qaldırsan görərsən sən tək diriyəm.

Batıb gedən bilmə sən hər gedəni,

Məni görməsən də, görürəm səni. –

misraları yada düşür.

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

36

“Tərcüman”  qəzeti  1904-cü  il  noyabrın  5-də  “Müsəlmanlar 

Port-Arturda” adlı xəbərində yazırdı: “Mancuriya ordusunun sı-

ralarında  və  həmçinin  Port-Artur  döyüşlərinin  qəhrəman 

müdafiəçiləri arasında azsaylı müsəlmanlar da şərəflə vuruşur-

lar.  Redaksiyanın  aldığı  məktubdan  aydın  olur  ki,  yeddinci 

Şərqi-Sibir artilleriya divizionunun rəisi, general-mayor Səməd 

bəy Sadıq bəy oğlu Mehmandarov Qarabağ bəylərindəndir. Qala 

artilleriyasının  xəzinədarı  isə  Litva  müsəlmanlarından  olan 

Ədhəm bəy Muxranskidir. Şimali Qafqazdan olan artilleriya po-

ruçiki Y.İ.Dudarov isə avqust hücumlarının birində mərd zabit 

kimi şərəflə vuruşaraq həlak olmuşdur. Allah ona rəhmət eləsin. 

Amin!”