ŞƏMİstan nəZİRLİ general əLİ AĞA Şixlinski VƏ Sİlahdaşlari hərb tariXİNDƏn araşdirmalar
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
General Əli ağa Şıxlinski Port-Artur döyüşlərində Azərbaycanlılar birinci dəfə deyil ki, vuruş mey- danlarında yaponlarla qarşı-qarşıya gəlirlər. Mən Port-Artur uğrunda gedən döyüşlərdə fərqlənmiş məşhur topçu Əli ağa Şıxlinskinin adını çəkə bilərəm. Bu ad rus hərbi elmi tarixində şöhrət qazanmışdır. Səməd VURĞUN, Xalq şairi Port-Artur döyüşlərinin qala müdafiəsi zamanı düşmən həmlələrinin dönə-dönə dəf edilməsində top artilleriyasının ma- hir ustası Əli ağa Şıxlinskinin döyüş xidmətləri misilsizdir. Onun 1904-1905-ci illərdəki hərbi rəşadəti bütün Rusiyaya yayılmışdı. Qısa müddətdə qəhrəmanlığı altı ordenə layiq görülən, rütbəsi kapitandan podpolkovnikə yüksələn Şıxlinski haqlı olaraq “Xati- rələrim”də yazır ki, Port-Artur epopeyasının iştirakçısı olduğumu Şəmistan Nəzirli 37 həmişə iftixarla yad edirəm. 1905-ci il aprelin 1-də “Tərcüman” qəzetinin “Müxtəlif xəbərlər” rubrikasında oxuyuruq: “Dördüncü Şərqi-Sibir atıcı artilleriya briqadasının kapitanı Əli ağa Şıxlinski oktyabrın yeddisindən noyabrın on doqqu zuna- dək Port-Arturda yaponların basqınını dəf etməkdə fərqləndiyi üçün ali ehtiramla – “İgidliyə görə” medalı və üstü yazılı Qızıl qılıncla təltif olunub”. Həmin döyüşlərin iştirakçısı 1906-cı ildə “Port-Arturun əzablı günləri” adlı ikicildlik monumental əsərin müəllifi P.Larenko yazır ki, Laperov dağında batareya komandiri kapitan Əli ağa
Avqustun əvvəllərində öz batareyası ilə “Vısokaya qora”da, av- qustun onundan isə daima Laperov dağında döyüşlərdə olmuş- dur. Elə buradan da girəcək yerlərini və istehkamları atəşə tutub həmlə kolonnalarını dəf edərək düşmənin səhra artilleriyası ilə inamlı döyüşlər aparırdı. Port-Artur qalası təslim olandan sonra müharibədə iştirak etməmək şərtilə yaponlar podpolkovnik Əli ağa Şıxlinskini ağır yaralı kimi vətənə göndərdilər. Vətəndə yaraları gözlənildiyindən də tez sağaldığından, o yenidən Mancuriya ordusuna göndə- rilməyi xahiş etdi. Lakin onu buraxmadılar. Müharibədən sonra Rusiyaya qayıtmağını və yenidən cəbhəyə getmək istədiyini Əli ağa Şıxlinski “Xatirələrim” hərbi memua- rında daha dəqiq təsvir edir. O yazır: “Mayın ikinci yarısında mən Peterburqa gedib böyük knyaza təqdim olundum və Man- curiya ordusuna qayıtmaq istədiyimi ona söylədim. O, məndən soruşdu: – Siz oraya necə gedə bilərsiniz? Onda mən hospitalımızdan aldığım şəhadətnaməni ona göstərdim. Şəhadətnamədə yazılmışdır ki, yapon tibb komissi- yası məni hərbi qulluğa yararsız hesab edərək dilimdən iltizam almadan vətənimə qayıtmağa icazə vermişdir. General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 38 – Beləliklə, – dedim, – hazırkı müharibədə iştirak etməyə tam ixtiyarım var. Rusiyaya qayıtmağımın səbəbi ancaq budur, yoxsa müdafiədə iştirak etmiş o biri əsgərlərin taleyinə şərik olardım. Bu sözləri deyərkən ağlıma gəldi ki, mənim bu fikrim yapon- larla vuruşmamaq üçün dillərindən kağız verərək vətənlərinə qayıdan zabitlərə qarşı bir ittiham kimi düşünülə bilər, odur ki, əlavə edib dedim: – Orada zabitlərin arasında iki rəy var idi: bir qismi deyirdi ki, bizim böyük təcrübəmiz var, buna görə də vətənə gedib orada Mancuriya ordusuna göndərilmək üçün yeni qüvvələr hazırla- maqla fayda verə bilərik. O biri hissə isə (o cümlədən mən) başqa cür düşünürdük. Bu zabitlərin fikrincə ordu ancaq qismən səfərbərliyə alınmışdır, vətəndə zabitimiz çoxdur, odur ki, orada bizim köməyimizə heç bir ehtiyac yoxdur. Buna görə də, əsgərlərin taleyinə şərik olmaq lazımdır. Belə ki, dilimdən ya- ponlara heç bir iltizam vermədən evimə qayıtdım. İndi Sizdən xahiş edirəm ki, məni müharibəyə göndərəsiniz. Sergey Mixayloviç əlilə işarə edərək dedi: – Müharibədə nələr çəkdiyiniz yetər, buraxmaram”. 1905-ci il aprelin 5-də yapon tibb komissiyasının verdiyi ara- yış generalın arxivində indi də saxlanılır. Onun mətni belədir: “Arayış doqquz saylı ehtiyat səhra hospitalından dördüncü Şərqi-Sibir atıcı artilleriya briqadasının kapitanı Şıxlinskiyə veri- lir. Ondan ötrü ki, onun yapon tibb komissiyası tərəfindən hərbi xidmətə yararlı olmadığı (Əli ağa Şıxlinski sol qıçından yaralan- dığı üçün yapon həkimi arayışı belə yazmışdı – Ş.N.) müəyyən- ləşdirilib. O, Rusiyaya buraxılır”. Yapon tibb komissiyasının onu hərbi qulluğa yararsız hesab etməsinə baxmayaraq, dilindən yazılı iltizam verməyən Əli ağa Şıxlinski Vətənə qayıdandan sonra yenidən yaponlarla döyüşmək üçün Mancuriya müharibəsində iştirak etmək arzusunda oldu- ğunu bildirir. Lakin topçu general-müfəttişi knyaz Sergey Mi- xayloviç “Port-Arturda çəkdiyiniz yetər, buraxmaram” – deyir və onun yenidən cəbhəyə qayıtmasına qıymır.
Şəmistan Nəzirli 39 Onun Port-Arturdakı nümunəvi döyüş xidmətləri “İgidliyə görə” sözlərlə yazılmış qılıncla, dördüncü dərəcəli “Müqəddəs Anna” ordeninə əlavə olaraq qızıl qılınc nişanı, qılınc və bantlı “Müqəddəs Vladimir” ordeni, üzərində “İgidliyə görə” sözləri yazılmış qızıl silah və məşhur “Müqəddəs Georgi” ordeninin dördüncü dərəcəsinə layiq görülmüşdür. Azərbaycan Tarixi Muzeyində generalın şəxsi əşyaları arasın- da 1908-ci il martın 5-də imperator tərəfindən təsdiq olunmuş “Port-Artur qalasının müdafiəçisi döş nişanı” saxlanılır. Onu Əli ağa Şıxlinskinin ünvanına keçmiş Kvantun vilayətinin və Port- Artur şəhər sovetinin sədri podpolkovnik İ.A.Verşinin göndərib: “Çox möhtərəm və əziz Port-Artur silahdaşım Əli ağa Şıxlinskiyə Keçmiş Kvantun vilayətinin Triryan hissəsi üzrə komissarı və keçmiş Port-Artur şəhər sovetinin sədri A.Verşinindən Ordu və donanmaya əmr Qarnizonun mərdliyi və mətinliyi ilə bütün dünyanın təəc- cübünə səbəb olmuş Port-Arturun qəhrəmancasına müdafiəsi, qalanın qəflətən rüsvayçılıqla təslim edilməsi ilə kəsildi. Ali məhkəmə qalanın verilməsinin müqəssirini yerindəcə cəzalan dıraraq, igid qarnizonun unudulmaz hünərlərinin doğru- luğunu tam əzəməti ilə bərpa etdi. Port-Arturun cəsur müdafiəçiləri! Uzaq Şərqdə bizim istinad- gahımızın müdafiəsi zamanı göstərdiyiniz fədakarcasına qəhrə- manlıq və anda sədaqətinizlə Siz ölməz şöhrət qazandınız və rus ordusunun hünər salnaməsinə yeni parlaq səhifələr yazdınız. Qədirbilən Rusiya Sizin ilə fəxr edir və Siz onun qarşısında borcunuzu unutmadığınız kimi, o da Sizin hünərinizi yaddan çı- xarmayacaq. Əslini İmperator həzrətləri öz əli ilə yazmışdır: II Nikolay, Çarskoye-Selo şəhəri”. General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 40 * * * Port-Artur döyüşlərinin şahidi, yazıçı Aleksandr Stepanovun “Port-Artur” və “Zvonaryovlar ailəsi” romanları tarixi əsər kimi ədəbiyyatın qızıl fonduna daxil olmuşdur. İndiyədək on doqquz dəfə nəşr olunan romanın tirajı milyonu keçmişdir. İngilis, fran- sız, macar, yapon və başqa dillərə də tərcümə olunan belə bir məşhur əsərin səhifələrində (271, 350, 353 və s.) kapitan Əli ağa Şıxlinskinin qəhrəmanlıq fəaliyyəti öz əksini tapmışdır. “…İrman ədəb-ərkanla təzim edib çevrildi və otağı tərk etdi. Diviziya rəisinin yanından çıxandan sonra İrman cəld xəstəlik haqqında raport və komandan Kondratenkoya müfəssəl məktub yazdı. Sonra isə məktubu Əli ağa Şıxlinskiyə verdi və dərhal ge- neralın yanına getməsini əmr etdi. İrman kapitana xeyir-dua ve- rib dedi: – Sizdən çox şey asılıdır, Əli ağa. – Narahat olmayın, Vladimir Aleksandroviç. Əli ağa hələ indiyə kimi heç kəsin etimadını yerə salmayıb, ömründə satqın- lıq eləməyib. Əgər general Fok yeddinci diviziyanın yaponların zərbəsi altına salmaq istəyirsə, o, buna nail ola bilməyəcək. Onun kələyini kəsmək və general Kondratenkoya kömək etmək üçün bütün qüvvəmi əsirgəməyəcəyəm, – bunu deyib, Əli ağa Şıxlins- ki sıçrayıb ata mindi və dördnala çaparaq ordan uzaqlaşdı…” Keçmiş SSRİ xalqlarının bir neçə dilinə tərcümə olunan bu qiymətli roman, təəssüf ki, hələ də Azərbaycan mütərcimini gözləyir. Romanda təkcə kapitan Əli ağa Şıxlinskinin yox, həm də general Səməd bəy Mehmandarovun, poruçik Sadıqovun fəaliyyətini oxuduqca fəxr etməyə bilmirsən. “…Praporşik çadırdan çıxıb öz komandasının qərar tutduğu yerə tərəf getdi. Yolda Əli ağa Şıxlinski də ona qoşuldu. İrmanın tapşırığı ilə o, batareyaya baş çəkməli və indiki mövqelərindən getmək üçün onları xəbərdar etməli idi. – Necə, artilleriya da bu sahəni tərk edir? – deyə Zvonaryov təəccübləndi. Şəmistan Nəzirli 41 – Fok əmr verib ki, bütün topları yığışdırmalı, mühəndislər isə səngərdən sipərləri söküb, materiallarından başqa sahələrində istifadə etməlidir. – Qısası, Kondratenkoya boş yer verilir ki, orada hər şeydən əvvəl yeni istehkam düzəltsin. – Ehtimal ki, yaponlar istehkamları sökdüyümüzü görüb bizdən qabaq hücuma keçsinlər. – Bu barədə təcili generalı xəbərdar etmək lazımdır, – Zvonar- yov qərara gəldi və geri – Semyonovun qərargahına qayıtmaq istədi, lakin kapitan Əli ağa Şıxlinski təklif etdi ki, ora şəxsən özü getsin.
– Çox da narahat olmayın. Mənim briqada komandirim pol- kovnik İrman qərara gəlib ki, sağ cinahdakı batareyaları Fokun əmrinin əksinə olaraq hələlik yerində saxlamaq lazımdır. Mən şəxsən polkovnik Mehmandarovla görüşəcəm. Biz onunla köhnə dostlarıq, bir-birimizi yek kəlmədən başa düşərik. Fok necə əmr verirsə versin, mənim zabiti olduğum podpolkovnik Laperovun batareyası Kondratenkonun diviziyasının polkunu köməksiz qo- yub getməyəcək, – Şıxlinski coşqun halda dilləndi. – Romanovs- kinin sağdakı batareyasından iyirmi altıncı polkun qərarga hı- nadək cəmi üç-dörd verstdir, mən yarım saata ora çatıb lazım olan hər şeyi deyərəm. Siz isə birbaşa Yençeyevskinin yanına gedin”. Əli ağa Şıxlinskinin döyüş məharətini gözləri ilə görən ikinci rus yazıçısı Trofim Borisov olmuşdur. Uzaq Şərq həyatından ma- raqlı, elmi və bədii əsərlər yazan T.Borisov sonu faciə ilə bitən Rusiya-Yaponiya müharibəsi haqqında 1959-cu ildə Vladivos- tokda “Portarturçular” adlı sanballı bir roman nəşr etdirmişdir. Müəllif sıravi əsgərlərin və zabitlərin döyüş yolunu özünəməxsus ustalıqla ön plana çəkir. Böyük hərarətlə, məhəbbətlə xalqımızın mərd oğulları Əli ağa Şıxlinski və Səməd bəy Mehmandarov haqqında söhbət açır. İlk gündən Şıxlinskinin batareyasında döyüşən podporuçik Trofim Borisov onun qəhrəmanlığını, xa- rakter və xasiyyətini daha dəqiq işıqlandırmışdır. General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 42 “Səhər saat onda batareyanın baş zabiti kapitan Əli ağa Şıx- linski kazarmaya gəldi. Onun iri uzunsov sifətinə bir qədər sivri burnu daha ciddi görkəm verirdi. Sıx bığları qalın idi, başının tükləri qabaqdan azca seyrəlmişdir. Çatma qaşları bir qədər yu- xarı dartılmışdır. Qonur gözlərində sevinc işığı vardı. Balaca ağ əllərinin ağ barmaqlarını arxasında tutmuşdu. Əli ağa Şıxlinski hamı ilə görüşəndən sonra orduya təzəcə çağırılmışların adlarını oxudu: – Antonov Valentin Pavloviç. – Mən, – deyə o, cavab verdi. – Sən az savadlısan? Əsgər dolaşıq sözlərlə nəsə dedi. Kapitan, Morozovu çağırdı: – Sənin də savadın yoxdur, bu necə olur? Böyük şəhərdən gəlibsən, amma heç bir təhsilin yoxdur. – Sonra üzünü divizio- nun əsgərlərinə tutub: – Siz niyə oxumayıbsınız? Bu iradlardan sonra Morozovun sifətinə yüngül qızartı çökdü. Kapitan Əli ağa Şıxlinski sıranın önündən keçib, əlində yeni çağırılmışların siyahısı olsa da, gülümsəyə-gülümsəyə, bir-bir onların soyadını, adını, atasının adını çəkdi. – Ancaq biz izləyir və fikirləşirdik ki, sibirlilər bizim inamımı- zı doğruldacaqlar… Pribaltika quberniyalarındakı və Mərkəzi Rusiyadakı savadsızlıq orada da hökm sürür. Yaxşı deyil, artille- riyaçı mükəmməl biliyə malik olmalıdır. – Kapitan Şıxlinskinin sifətinə bir ciddilik çökdü. Gicgahı tarıma çəkildi, ancaq göz lə- rində bayaqkı təbəssüm işartısı qalırdı. Təzə çağırılanlarla söhbət edə-edə onlara göstəriş verirdi: – Başını düz tut, sağ çiynini əymə, – deyə kapitan, Pudovnikə müraciət etdi. – Sən məh kəmə palatasında çoxmu işləyibsən? – İki il? – Bəs ona kimi harada işləyibsən? – Prikazçik işləmişəm. Ancaq mənim əsas işim balıqçılıqdır. – Sənin xəttin yaxşıdırmı? – Mirzəliyi istəmirəm, zati-aliləri… Şəmistan Nəzirli 43 – Baxarıq. Bəs mirzəliyə kimi təyin edək? Özün görürsən, ya- zılarımızı yazmağa mirzə də lazımdır… Abramoviç Moisey İosi- foviç! Sən usta-çilingərsən?.. “Yaddaşa bax, yaddaş belə olar, siyahını bircə dəfə oxuyan kimi hamının ad və soyadını, atasının adını necə də dəqiq yadın- da saxladı”, – Pudovkin fikrə getdi”. Port-Arturdakı oktyabr döyüşlərində Əli ağa Şıxlinskinin qəhrəmanlığını əyani əks etdirən tarixi sənədlər də az deyil. 1905-ci ildə çap olunmuş “Yaponlarla müharibənin salnaməsi” almanaxının səksən birinci nömrəsinin min beş yüz yetmiş yed- dinci səhifəsində bu barədə oxuyuruq: “Müqəddəs Georgi” ordenli süvari dumasının təqdimatına əsa sən Əlahəzrət imperator – 1905-ci il oktyabrın 3-də böyük hörmət göstərərək, Port-Arturun müdafiəsində şücaəti ilə fərq- lənmiş, 1904-cü il oktyabrın 13-dən 17-dək üç saylı istehkamı və bu istehkamın digər qurğularını artilleriya briqadasının podpol- kovniki Əli ağa Şıxlinskini dördüncü dərəcəli şəhid və müzəffər Georgi ordeni ilə təltif etmişdir. Podpolkovnik Əli ağa Şıxlinski bu döyüşdə böyük şücaət göstərmiş, ixtiyarında olan yarımbata- reyanın nişançıları həlak olduğundan çox vaxt topları şəxsən özü tuşlayaraq düşmən artilleriyasını dəfələrlə susmağa məcbur etmiş və adı çəkilən istehkamlara yaxınlaşmağa can atan yapon piyadalarını qeyri-adi cəsarətlə geri oturtmuşdur…” * * *
döyüşlərində igidliklə həlak olmuş podpolkovnik oğlu Əliqulu Mirzə hərbdə və fotoqrafiya sənəti sahəsində qeyri-adi istedada malik idi. O, Tiflisdəki Kadet korpusunu bitirdikdən sonra Vla- diqafqazda və Oryol şəhərində yerləşən əlli birinci Çerniqov ala- yında xidmət etmiş, 1903-cü ildə Yeletsdəki əlli ikinci Nejinski alayına dəyişdirilmişdir. Port-Artur döyüşlərində həlak olan podpolkovnik Əliqulu Mirzə Qacar döyüş xidmətlərinə görə “Müqəddəs Stanislav” ordenilə təltif olunmuşdur.
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 44 Bu barədə “Tərcüman” qəzeti 1905-ci il 18 fevral tarixli sayın- da yazırdı: “Qızıl Xaç Cəmiyyətinin əlahəzrət himayəçisi Məlakə imperator Mariya Fyodorovna Qızıl Xaç hesabına mərhum pod- polkovnik, şahzadə Əliqulu Mirzə Qacarın cənazəsini Qafqaza, Yevlax stansiyasına qədər aparılmasını lazım bilmişdir”. Uzaq Port-Arturda gedən ağır döyüşlərdə minlərlə əsgər və zabit həlak oldu. Onların hamısına öz doğma torpağında uyu- maq qismət olmadı. Vətəninə, Bərdənin İmamzadə qəbiristan- lığındakı məqbərədə dəfn olunmaq şərəfi Əliqulu Mirzə Qacara ona görə qismət oldu ki, şahzadə nəslindən idi. Səksən ildən çox sovetlərin tənqid atəşinə tutduğu imperator II Nikolay nüfuzlu nəsillərə belə ehtiram göstərirdi. Şahzadə-podpolkovnik Əliqulu Mirzə Qacar 1854-cü ildə Qa- rabağın Şuşa şəhərində anadan olmuşdur. İllər keçir, eloğullarımızın Rusiya-Yaponiya müharibəsindəki hünərlərini əks etdirən sənədlər müxtəlif arxivlərdə tədqiq olun- mamış qalır. Açılmayan qovluqlar öz yazıçısını, tədqiqatçısını gözləyir. Unutmaq lazım deyil ki, hərb tarixində misilsiz xidmətlərinə görə “Artilleriyanın allahı” sayılan alim-general Əli ağa Şıxlinski fəxrlə yazırdı ki, Port-Artur epopeyasının iştirakçısı olduğumu həmişə iftixarla yad edirəm. * * *
Dost sözü: – Əziz Şəmistan, “Port-Arturun azərbaycanlı qəhrəmanları” oçerkini birnəfəsə oxudum. Sənin yazıçı-jurnalist qeyrətinə heyrət etdim. Arxivlərin kəsif qoxulu tozunu udaraq belə gözəl tədqiqatı ərsəyə gətirdiyinə görə sənə “sağ ol” deyir və ürəyimdə təsis etdiyim qeyrət ordeni ilə təltif edirəm. Öpürəm, bağrıma basıram. Sən xalqımızı nə qədər böyük məhəbbətlə sevirsən.
Şəmistan Nəzirli 45
Stepanovun (1892-1965) “Zvonaryovlar ailəsi” romanından kiçik bir parça 1 ...Bu yaxınlarda general Əli ağa Şıxlinski burada olmuşdu. Siz onu Port-Arturdan tanımalısınız. İndi o, böyük knyaz Sergey Mixayloviçin sərəncamındadır. – Şıxlinski yaxşı yadımdadır. Orada kapitan idi. Ayaqlarından ağır yaralanmışdı, odur ki, yaponlar onu Rusiyaya buraxmışdı- lar. Generallığında rast gəlməmişəm. Bu müddətdə dəyişib- dəyişmədiyini deyə bilmərəm, – Boreyko cavab verdi. Koçarovski rişxəndlə: – Sizcə, belə çıxır ki, o da başqa generallar kimi ağıl sarıdan geriləyib? – dedi. – Zati-aliləri, rəyindən daşındırmağa cürət etmərəm. – Əhsən Şıxlinskiyə, əzmkar, başbilən adamdır, həm də bö- yük diplomat, knyaz kimi dərəbəylə dil tapa bilib. Hə, Şıxlinski deyirdi ki, Ali komandanın qərargahı nəzdində komandanlığın gücləndirmə vasitəsi olası fövqəlağır artilleriya yaratmaq istəyirlər. Boreyko:
– Yəni almanların qırx santimetr ölçülü, dəmiryol platforma- larında gəzdirilən topları kimi? Belələrini Novogeorgiyevsk ətrafında uzaqdan-uzağa görmüşdüm. Özü də ən yaxşı isteh- kamlarımızı necə alt-üst elədiklərinin şahidi olmuşdum, – dedi. – Yox, tam eyni deyil! Qərb cəbhəsində bizim müttəfiqciyəzlər olmazınca güclü toplar tətbiq etmişlər, on iki düymlü qaubitsa da, uzaqvuran toplar da. Bizlərdə də nəhəng toplardan ibarət bir sıra divizionlar yaradılır... 1 A.Stepanovun romanından bu parçanı kitaba ona görə əlavə etdik ki, general Əliağa Şıxlinskinin Birinci Dünya müharibəsindəki fövqəladə igidliyi burada (Bax: “Zvonaryovlar ailəsi” (rusca), II kitab, Moskva, 1963- cü il nəşri) işıqlandırılır – Ş.N. General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 46 ...Əli ağa Şıxlinskidən bu barədə eşidən kimi, sizin batareya- nız yadıma düşdü... ...Bir neçə gündən sonra batareya şose yolu ilə irəliləyərkən, Koçarovski ilə rastlaşdı. Generalı iki zabit də müşayiət edirdi. Boreyko əvvəl onları tanıya bilmədi. Kapitan “farağat” əmri verib atını Koçarovskiyə sarı sürdü. General yanındakı atlıya işarə etdi və Boreyko Əli ağa Şıxlinskini tanıdı. – Əli ağa! – sevincindən qışqıran Boreyko tez də özünü ələ alıb əlavə etdi: – Zati-aliləri! – Köhnə dostlar üçün mən həmişəki kimi Əli ağayam. Xahiş edirəm, elə belə də deyəsiniz. Batareya gecələmək üçün düşərgə salanda, hər iki general yenə də Boreykoya baş çəkdilər. Boreyko Novogeorgiyevsk hadisələrini ətraflı danışdı. Şıxlinski qulaq kəsilib bloknotunda nə isə yazırdı. – Bütün danışdıqlarınız olduqca ibrətamizdir. Qalaların ömrü ötüb keçməsi barədə qənaətim təsdiqlənir. Komandanlığa da beləcə çatdıracağam, – deyə Şıxlinski öz mülahizələrinə yekun vurdu... * * *
...Boreyko öz zabit və əsgərləri ilə gəlib çıxdı. Qərargaha yal- nız zabitlər yollandı. General Əli ağa Şıxlinski onları dostcasına, köhnə portarturlu silahdaşları kimi qarşıladı, hansı batareyada xidmət etmək istədiklərini soruşdu. Boreyko dilləndi: – Ən ümdəsi, xahiş edirik, bizi ayırmayasınız, hamınızı zabitli- əsgərli bir batareyaya göndərəsiniz. – Neynək, bu yaxşı olar, – general ümid verdi. – Həm də ən böyük topları olan batareyaya, – kapitan sözünə davam etdi. – Deməli, sizi təşkil olunan “Vikkers” topları batareyalarına yollayacağıq, orada avadanlıq qəlizdən qəliz, atəşaçma, səhih- ləşdirmə qaydaları isə hələ pis işlənmişdir. Qoşqu yalnız mexa- Şəmistan Nəzirli 47 nikidir. Sizin topçular batareyanın özülünü təşkil edəsidir. Həm də batareyanın sərəncamına hidrogenlə qalxan aerostat da veri- lir. Uçuculuq peşəsinə də bələd olmaq gərəkdir. Bu iş üçün zabitlərdən birini ayırın... ...Moskva xəfiyyələri heç də mürgü vurmurdu, yeni təşkil edilən hissələrdə siyasi cəhətdən etibarsız əsgərlərin çox olduğu- nu bilib gözlənilmədən Boreykonun batareyasına soxuldular. Kapitan bu barədə Zuyevə xəbər verməyə macal tapdı, yasaq ədəbiyyatı cəld seyfdə gizlətdilər. Batareyanı ələk-vələk edən jandarmların əli boşa çıxdı. Hirsdən boğula-boğula Əli ağa Şıx- linskinin yanına gedib şikayətləndilər. General onlara... o batare- yanın ərazisindən tezcə mürəxxəs olmağı təklif etdi. – Bizim gördüyümüz bütün əməliyyat tamamilə məxfidir, odur ki, burnunuzu buraya soxmaq rəva deyil. Bir də gözümə dəysəniz, alman casusları kimi tutduracağam, – deyə general Şıxlinski çaşbaş qalan jandarmların köpünü yatırtdı. Bir neçə gündən sonra ucqar barıt anbarının gözətçi mən- təqəsində keşikçi – Boreyko batareyasının topçusu – gecə vaxtı anbarın yanından keçən əsgəri güllə ilə vurmuşdu. İstintaq baş- landı... ...Hamıya məlum oldu ki, barıt anbarı yanında vurulan jan- darm agenti imiş. ...Başqa batareyaların döyüşçülərindən Lejnyev casus “yığış- dırılan” günü qonşu xutorda keçirilən əsgər məşvərətindən də xəbər tutmuşdu. Jandarm agenti bu yığıncağa gələndə əsgərlər duyuq düşür. Bütün “qiyamçı” çıxışları, bolşeviklərin soldatlara müraciətnaməsi, soldatların oradaca tərtib etdiyi cavabı din- ləməyə casusa imkan verirlər... O da ağzını açıb qulaq kəsilir, taxt-taca, əlahəzrət çara sədaqətlə xidmət etdiyinə görə sinəsinə taxılacaq ordeni, vəzifəsinin böyüdülməsini, mükafat-filanı xəyalına gətirirdi... Natiqlərin adlarını, üsyankar sözlərini yadda saxlamağa çalışırdı. Xəbəri yox idi ki, əsgərlər sıxlaşıb onu araya almışlar. Haçandan-haçana, yığıncaq qurtarandan sonra əsgər- lərin lal-dinməz, tərs baxışlarından sivrişib çıxa bilməyəndə
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 48 ürəyinə bəd güman damdı. Dağılışan soldatlara qoşulmaqdan başqa əlacı qalmadı. Bilirdi ki, yol barıt anbarının yanından ke- çir. Əsgərlər də bunu bilirdi. Odur ki, yaxa qurtarmağa can atan casus əl-qol ata-ata, qaça-qaça haray salanda onu tutub saxlayan olmadı. Güllə səsləndi, əlləri zalı qalan kölgə tirtap yerə bərələndi. Əsgərlər tələsik öz batareyalarına yönəldilər. Jandarmlar çox baş sındırsalar da, casusu dübbədüz qarovul- çunun üstünə gətirənin kim olduğunu yəqin edə bilmədilər. Buna baxmayaraq, batareyadan az qala on əsgərin həbs olunma- sını qət etdilər. Yalnız istintaqın dayandırılmasını tələb edən ge- neral Şıxlinskinin işə qarışması topçuların başının üstünü alan bəlanı sovuşdurub onları xilas etdi... O, “qətl haqqında iş”in göndərildiyi jandarm idarəsində: – Mən bu əsgərləri tanıyıram, – deyə həyan çıxdı. – Hələ Port- Artur vaxtlarından, komandirləri də, özləri də əla, etibarı əsgər- lərdir. Onlar həbs olunsa, mən batareyanın vaxtında döyüş ha- zırlığını təmin edə bilməyəcəyəm. Şıxlinski jandarmların onun nəzarətində olan işlərə qarışma- sına qarşı qəti etirazını bildirdi. – Başa düşün, axı mənim sərəncamıma ən yeni sistemli tolar tapşırılıb. Siz isə bir ucdan bağışlayın, bu gicbəsərləri çuğulçu- luq etməyə göndərirsiniz. Cənablar, məni xəfiyyələrdən uzaq tutun. Əks təqdirdə onları öz ərazimdə görsəm, hissədən qov- malı olacağam. Beləliklə, bu “arxa” hücumu da dəf olundu. Zaman ötdü, yeni – 1916-cı il gəldi. Yazda bütün cəbhə boyu almanlara qarşı aparılası hücumdan söz-söhbət yayıldı. Əlahiddə ağır artilleriyanın təşkilini tezliklə qurtarmaq lazım idi. İndən belə jandarm böhtanlarına məhəl qoyan olmadı. İş yoluna düşdü. ...Vyazma səfərlərinin birində Vaya Şıxlinski ilə tanış oldu. Onlar hələ Port-Arturda rastlaşsa da o vaxt Əli ağa yeniyetmə qıza diqqət yetirməmişdi. Şıxlinskinin həyat yoldaşı Nigar xa- nım
1 ... Tiflisdə “Müqəddəs Bina” İnstitutunu bitirmişdi... 1 A.Stepanovun romanında səһvən “Tamara xanım” deyilir – Ş.N. Şəmistan Nəzirli 49 ...Divizion gəlib çıxanda Boreyko öz batareyaları üçün tapşı- rıq almaq məqsədilə Birinci Qvardiya korpusunun qərargahına yollandı. Qərargahda iki-üç gün ərzində alman müdafiəsini cəbhə boyu altı verst geninə darmadağın etməyi lazım bildilər. Boreyko çarəsiz qaldı. Reynin nüfuzuna istinad edərək topların bu vurhavura tab gətirməyəcəyini, qərargah tapşırığının baş tut- mayacağını bildirdi. Qərargah işçiləri təəccübləndi: – Siz də bu işin öhdəsindən gələ bilmirsinizsə, bəs onda alman müdafiəsini kim dağıdasıdır? Xoşbəxtlikdən, qərargaha general Əli ağa Şıxlinski gəldi. O, dərhal işdən agah olub günü sabah bu barədə sanballı rəy hazır- lamağa söz verdi. ...General qərargahın hərbi əməliyyat şöbəsinə baş çəkib al- man istehkam xətlərinin düzümü-biçimi haqqında əldə olan ma- terialları araşdırmağa başladı. Alman istehkamlarının aerofoto- şəkillərinə Əli ağa xüsusi diqqət yetirdi. Şəkillər o qədər də ya- rarlı-karlı olmadığından general sabaha özü təyyarə ilə kəşfiyyata çıxmaq fikrinə düşdü. General Şıxlinskinin bu fikri qərargahı heyrətə gətirdi. Hələ generalların yavaş uçan, gücsüz-təpərsiz, köhnəlmiş təyyarələrdə uçmağı görünməmişdi, o təyyarələr ki, fransızlar, ingilislər rus ordusu üçün üçqat baha qiymətə satıb calayırdılar. Di gəl, rus təyyarəçiləri, “uçan tabut” adlandırdığı bu aeroplanlarda daha iti, daha uca uçan, daha möhkəm və çevik olan “yunkers”lərə üstün gəlməyə nail olurdular. Şıxlinskini “ağılsız” niyyətindən daşındırmağa çalışırdılar. O isə qara gözləri parlaya-parlaya gülümsünürdü: – Xeyr, cənablar, səhv edirsiniz. Təyyarələr yeni imkanlar açır: havadan döyüş meydanının nəhəng bir mənzərəsini müşahidə etmək olur. Mən şəxsən hücuma keçəcəyimiz üçün sahəni uçub dolanacağam, – deyə general qətiyyətlə bildirdi. Boreyko generalı yanlayıb onu da təyyarə səfərinə aparmağı- nı xahiş etdi. Şıxlinski razı olmadı. General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 50 – Canım, mənim öz çəkim yeddi puddan on girvənkə az olar- olmaz, siz də, maşallah, geriyə qalmazsınız. İkimizi birdən qal- dırmaq hər təyyarənin xörəyi deyil, ya da benzini az götürəsi olacaq, onda da sahəni dolanıb əməlli-başlı nəzərdən keçirə bilməyəcəyik. Qərara gəldilər ki, Boreyko general qayıdandan sonra uçsun, Şıxlinskinin aldığı məlumatı tamamlayıb dəqiqləşdirsin. Kəşfiyyat uçuşunu səhər tezdən aparmağı qət etdilər, günəş şərq tərəfdən boylananda düşmən istehkamlarını daha yaxşı gö- rüb seçmək olardı. Hələlik Əli ağa Boreyko ilə topların bərbad halda olduğunu öz gözüylə görmək üçün batareyaya yollandı. – Bizim müttəfiqlərimiz az aşın duzu deyillər ha! Əlinə keçən dəmir-dümürü üçqat qiymətə sırıdıqları bəs deyil, hələ naşükür deyə qınayırlar da. Ali komandanın qərargahında da əcnəbilər meydan sulayırlar. Bütün əməliyyat planları müttəfiqlərin ko- mandanlığı ilə razılaşdırılır. Daha doğrusu, onlar bizə buyurur, biz də əməl etməyə can atırıq. Bizim hücumumuz fransızlar üçün Verdenin qurtuluşu oldu, yoxsa almanların əlinə keçəcəkdi. İtalyan ordusunu Kaporetto ətrafında darmadağın olunmaqdan xilas edən də bizlərik. Avs- triyalılar çoxdan Venesiyada oturası, italyanlar isə oyundan kənar qalasıydı. Bir sözlə, biz hamını qanımızın bahasına xilas edirik, – Şıxlinski yana-yana danışırdı. – Bütün bunlara bais ən əvvəl çar hökumətidir. Yapon müharibəsindən sonra inqilabı boğmaq üçün nə qədər ağır borc- lara düşdü. İndi o borcları əsgər qanımızla ödəyirik, – qanıqara Boreyko gözünü generala dikmişdi. – Paho, Boris Dmitriyeviç, deyəsən siz də azad fikirlilərdən- siniz! – zarafatla dillənən Şıxlinski dostunu qıyqacı süzdü. Pod- polkovnik sözün altında qalmadı: – Port-Arturdan sonra hamımız azadfikirli olmuşuq, Əli ağa. Siz özünüz də. Amma mən düşündüyümü deyirəm, sizsə, hələlik susursunuz.
Şəmistan Nəzirli 51 General dostcasına tövsiyə verirmiş kimi, yaxud tabeliyində olanı qınayırmış kimi dilləndi: – Hələ ki, hər ikimiz dilimizi uzatmasaq yaxşıdır. Əli ağada general təkəbbüründən əsər-əlamət yox idi... Şıxlinski hərbi aka- demiyanı bitirməsə də, fitri zəkası, praktik fəhmi topçuluq məsələlərində ona böyük nüfuz qazandırmışdı. Şıxlinski hünərvərliyi dillərdə dastan olmuşdu. Odur ki, onun top hədəflərini müəyyənləşdirmək üçün təyyarə ilə havaya qal- xıb artilleriya kəşfiyyatı aparmaq arzusu Boreykonu heç də təəccübləndirmədi. Ertəsi günü, dan yeri ağaran kimi Şıxlinski və Boreyko hərbi uçarlığa gəldilər. Qırıcı təyyarə sayılan, sürəti saatda üç yüz kilometrə çatan “Nyupor”da uçmağı rəva bilmişdilər. Uçuşun ən yüksək həddi dörd kilometrə yaxın idi. Silah-sursat propelle- rin tuşundan atəş açan pulemyot, bir neçə bombadan ibarət idi. Əli ağa pilotun arxasındakı kabinəyə özünü birtəhər pərçim etdi. Aşağıları müşahidə etmək üçün təyyarənin yan tərəfindən boy- lanmaq lazım gəlirdi. Alatoranlı sübh çağı idi. Ağaran duman zolaqları torpağın əyrisini-düzünü gizlədirdi. Təyyarə çəpəki dolaylarla yavaş-yavaş yüksəkliyə varırdı. Tezliklə o, durbinlə də çətin sezilən xırda qara nöqtəyə döndü. Lazımi yüksəkliyə qalxandan sonra pilot təyyarəni düşmən mövqeləri səmtinə yönəltdi. Alman istehkamları üzərinə yetər-yetməz neçə-neçə zenit topları onlara atəş yağdırdı. Təyyarənin yan-yörəsində tez- tez mərmi partlayışları bulud-bulud ağardı. Boreyko durbinlə təyyarəni diqqətlə izlədərək dilləndi: – Ətrafında dəqiqə başı mərmi partlaya-partlaya yerüstü hədəfləri ayırd eləmək çətindən çətindir. Təyyarəni izləyən pilotlar o qədər də nigarançılıq keçirmirdilər. – Zenit topundan təyyarəni vurmaq ehtimalı cüzidir. Daha qorxulusu alman yunkerlərinin havada görünməsidir. Onlar bizimkilərdən həm sürətli, həm çevikdir. Əlbəttə ki, asanlıqla təyyarəmizi haqlayıb vura bilərlər. General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 52 Budur, üfüqdə güclə sezilən nöqtə peyda oldu. Təyyarəçilər dərhal təşvişə düşdü. – İki “Yunker” bizim “Nyupor”un yolunu kəsdirməyə cu- mub. Tez qayıtmaq lazımdır! Boreyko durbinlə Əli ağanın hələ də davam edən uçuşunu izləyirdi. Təyyarə birdən-birə geriyə dönüb başıaşağı şütüməyə başlasa da, düşmən onu haqlayırdı. Yerdəkilər ürəyi üzülə-üzülə havada baş verənlərə baxırdı. Qəfildən yaxınlıqda dabanbasma top gurultuları ucaldı, “Yunker”lərin ətrafında sıx-sıx mərmi partlayışları tüstüləndi. “Yunker” enməkdən əl çəkib biryolluğa bir neçə qəlpə saçan bomba yağdırdı. Bombalar yerə qonmağa üz qoyan “Nyupor”un yaxınlığında partladı. Uçuşdan sonra nəfəsini dərən Şıxlinski təyyarədən gördük- lərini xəritədə qeyd etməyə başladı. – Təyyarədən müşahidə aparmaq çətindir. Çox şeyi görə bilmədim. Xülasə, almanların üç müdafiə xətti var. Biri çay boyu uzanır, oradan altı cərgə tikanlı məftil çəkilmiş, bir verst aralı – ikinci xətdir, dörd cərgə məftili var, yəqin bu xətt nisbətən zəifdir. Onların da arxasınca, üç verst aralı, daha bir xətt də keçir, çox möhkəmdir, on cərgə məftillə çəpərlənmiş, istehkam nöqtələri də əsaslı-köklüdür. Belə bir tilsimi qırıb keçmək asan deyil. Ağır toplarımız yalnız ön xətti, uzaqbaşı ikinci xətti dağıda bilər, üçüncüyə isə mərmiləri çatmayacaq. Hərbi sursat da, əlbəttə, ol- duqca çox sərf olunacaq. Hava kəşfiyyatının məlumatını yerüstü kəşfiyyatla səhihləşdirib tamamlamaq lazımdır. Onu da deyim ki, bu sahədə alman mövqelərinə doğru qoşun axışmaqdadır. Cəbhə arxasında stansiyalar eşelonlarla doludur. Yəqin ki, düşmən məhz bu sahədə zərbə vuracağımızı gözləyir. ...Boreyko alman batareyalarının mövqeyi barədə məlumatı xeyli dəqiqləşdirməyə nail oldu... – ...Bizdə min iki yüz iri çeşidli mərmi var. Olan-qalan hərbi sursatımızdır. Özü də toplarımız yalnız yüz atıma tab gətirə bilər. Deməli, toplarımız atəş açarkən dəvamət həddini haqlaya- caqlar. Ən başlıcası isə odur ki, bunca bol mərmi işlətsək də al-
Şəmistan Nəzirli 53 manların güman ki, tək-tük atəş nöqtələri salamat qalacaq, hü- cum edən hissələrimiz olmazınca tələfata uğrayacaqlar, – Borey- ko xəbərdarlıq edirdi. Şıxlinski: – Bəs bu açıq-aydın həqiqəti generalların başlarına necə yeridəsən? – dedi. – Qvardiya dəstəsinin qərargahına gedək, necə olursa olsun qərargah rəisi... Qraf İqnatyevlə görüşək. Olsun ki, o bizi başa düşər, alayları hücuma atıb bada verməz. Şıxlinski şübhə ilə: – Heç yerdə qərargahdakı qədər hamı şan-şöhrətə can atıb tələfatı vecinə almayan yoxdur, – dedi, – iyulun on beşində gene- ral Bezobrazovun ad günüdür. Adətən onu çar özü təbrik edir. Odur ki, əlahəzrətin təbrikini rəşadətli çar qvardiyasının zəfər xəbəri ilə qeyd etməyə can atırlar, – Əli ağa acı-acı gülümsədi. – Bu lap dəhşətdir! – Boreyko qəzəbləndi. – Rasputinçilikdən betər! Eh, ürəyimə damıb ki, dul qalanla- rın göz yaşları yerdə qalmayacaq! * * *
...Ertədən Şıxlinski, Reyn və Boreyko Zuyevin müşayiəti ilə Rojitse stansiyasının yaxınlığında, müdafiənin ön xəttindən on beş kilometr aralı yerləşən qvardiya qərargahına yollandılar... Boreyko təklifini bildirdi: – Hücumu avqustun birinədək təxirə salmalı, azı iki min ağır mərmi daşıyıb gətirməli, bu sahədə əlavə olaraq iki-üç güclü top divizionu cəmləşdirməliyik. Bezobrazov: – Ali komandanlıq qərargahının razılığı olmadan bu iş müm- kün deyil. Şıxlinski yığıncaqda Ali qərargah nümayəndəsi olduğundan ona Mogilyova, qərargah yerləşdiyi yerə dərhal yollanmaq, məsələni orada təcili surətdə aydınlaşdırmaq həvalə edildi...
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 54 ...Batareyada Varya yenicə Ali qərargahdan qayıdan Şıxlinski ilə rastlaşdı. General qaşqabaqlı idi, dinib-danışmırdı. Hətta Var- ya ilə dilucu soyuqca salamlaşdı. Zvonaryova – Şıxlinskinin da- rıldığını duyub batareyada bir yeni xəbər eşitsin deyə topçuların yanına getdi. Bloxinin qanı qara idi. O, yuxarıdakıların ucbatın- dan, heç bir lüzum olmadan böyük qırğın verəcəyinə əmin idi. – Nə olaydı, soldatlar durub dirənəydi ki, hücuma qalxmırıq, vəssalam! Di gəl, orduda hələ də buyruğa baş əyirlər, illah ki, qvardiya ola, – deyə o, ucadan düşünüb daşınırdı. – General Şıx- linski də qayıtdı, qərargahın hökmünü xəbər verdi – nəyin baha- sına olursa olsun, nemesin üstünə hücum etməliyik, hökmən də iyulun on beşində, müqəddəs Vladimir günündə... Sən demə, Qrişka Rasputin 1 özü həmin günü təyin eləyib- miş... Onun da ki sözü qeybdəndir... Guya tanrıya dua oxuyub yatanda yuxusunda Kiyev knyazı Vladimir həzrətlərini görüb- müş... Odur ki, yuxunu peyğəmbərlik kimi, günü də tanrının işarəsi kimi yozublar... Çar hökumətini kökündən baltalamaq gərəkdir, onda belə işlər baş verməz... 1 Rasputin Qriqori Yefimoviç (1872-1916) – Tobolsk quberniyasında kəndli idi, “Xlıstlar” sektasına başçılıq edirdi. Tobolsk yepiskopu Varnava vasitəsilə saray əyanları sırasına daxil olmuş və “peyğəmbər loğman” kimi çarın adamlarına qeyri-məhdud təsirə malik olmuşdu. Çarın arvadı Alek- sandra Fyoderovnanın mistik əhvali-ruhiyyəsinə və onun vasitəsilə II Nikolaya təsir göstərəcək dövlət işlərinin həllinə qarışırdı. “Rasputinçilik” saray mühitinin və çar Rusiyanın bütün idarə orqanlarının kəskin böhran vəziyyətinin parlaq ifadəsi idi. 1916-cı ilin dekabrında böyük knyaz Dmitri Pavloviç Romanov, V.M.Purişkeviç və knyaz F.F.Yusupov tərəfindən öldürülmüşdür. Qriqori Rasputin qeyri-sağlam əməllərini uzaqdan-uzağa da olsa müşahidə edən general Əli ağa Şıxlinski onu “Xatirələrim” əsərində (1984- cü il, səh.170) yada salıb yazırdı: “1916-cı ilin dekabr ayında Petroqradda Rasputin
öldürüldü. Bu hadisə bütün Rusiyanı hərəkətə gətirdi. Saray dairələrində himayə edilən bu fırıldaqçı və yaramaz dövlət işlərinə o dərəcədə nüfuz etməyə başlamışdı ki, hətta nazirləri təyin edirdi, işdən götürürdü” – Ş.N.
Şəmistan Nəzirli 55 ...Müşavirədə topçular hər batareyanın atəş hədəflərini müəyyənləşdirdilər... Uzaqvuran topları cəbhənin ön xəttinə ya- xınlaşdırmağı qət etdilər. Bu düşmənin arxa tərəfini atəşə tutma- ğa imkan yaratsa da, batareyaların özlərini belə almanların ağır- yüngül toplarının zərbəsi altında qoyacaqdı. – Bizi hazırlayıcı top atəşini açar-açmaz vura bilərlər, topları- mız isə nadir dəyərlidir, – deyə həmin batareyaların komandirləri etiraz edirdilər. General Şıxlinski istehza ilə: – Onda nadir eksponatlarınızı muzeyə aparın, – dedi. * * *
...Boreyko Mogilyov şəhərinə, general Əli ağa Şıxlinskinin görüşünə yollandı. Onun dediklərini dinləyən general hiddətləndi: – Bunların işindən baş açmaq olmur! Elə bil almanlarla yox, öz rus soldatlarımızla vuruşuruq, yaxşıların yaxşısını tutub dama basırlar! Tam Georgi kavaleri Bloxinı! Əzazilliyə bax! Bəs... döyüşən-vuruşan kim olacaq? Bəlkə cənab jandarm polkovniki- nin özü? Onda elə indidən məğlubiyyətə qol çəkmək olar!.. Otaqda əsəbi halda var-gəl edən general Boreykoya söylədi ki, əsgər Lepenyovun ölüm xəbəri uydurmadır, o, sağdır, Jitomir həbsxanasında ağzıbirdə saxlanılır. – Bütün bunlar jandarm fitnə-fəsadıdır, – general əlinin hərəkətlərilə sanki sözlərinə qüvvət verirdi. – Rəsmən soldatın həlak olduğunu bəyan elədilər, indi də hər dəqiqə onunla haqq- hesabı çürüdə bilərlər. Öz özlərinin əl-qolunu açmışlar! – Kimdən eşitmisiniz? – Boreyko həm təəccüblənir, həm də sevinirdi. – Qərargahın baş prokurorundan. O, özü Berdiçevdə olmuş, Lepenyovu gözüylə görmüşdür... Yeri gəlmişkən, o fırıldaqçı Xa- tovla bağlı əhvalatı sizə çoxdan danışmaq istəyirdim. Bilirsiniz- mi, axır ki, onun izinə düşdüm. Daha doğrusu, onunla qaladan qaçan dəftərxana məmurunu axtarıb tapdılar. Nə olsa yaxşıdı – hər şeyi boynuna aldı. Siz haqlı çıxdınız: onlar qaladan nəhəng General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 56 məbləğ aparıbmış, əlbəttə, xəzinəyə təhvil vermək niyyətilə yox. Amma son anda Xatov nədənsə bütün pulları çırpışdırmaqdan çəkinib. Bic vələddüzna! Fikirləşib ki, yarısını təhvil verib yarısı- nı da mənimsəmək daha yaxşı olar. Oğurluqda günahlandır- mazlar, bəlkə hələ “hünərinə” görə bir orden də verərlər. Hesa- bını düz tutubmuş. O düşündüyü kimi oldu. İstədim açım sandı- ğı, töküm pambığı. Qoydular ki! Küy qaldırdılar: “Nə danışırsı- nız! Zabiti rüsvay eləmək istəyirsinizmi?” Ört-basdır elədilər... ...Əli ağa Şıxlinskini dilə tutub Brusilovun qəbuluna getməyə vadar edən Boreyko yol boyu generala Bloxinin günahsız oldu- ğundan, düzlüyündən, həm Port-Arturda, həm indiki mühari- bədə göstərdiyi hünərdən vəcdlə danışdı. Brusilovun qəbulunda bir qədər gözləməli oldular. Yavər hansı məsələ üçün gəldiklərini soruşanda Şıxlinski sərt tərzlə Brusilova gəlişlərini çatdırmağı əmr etdi. Adyutant içəriyə keçdi, tezliklə Şıxlinski ilə Boreyko Brusilovun kabinetinə daxil oldu- lar. Əli ağa mətləbi qısaca söylədi. – Demək, bizim qanunpərəstlər yenə hoqqa çıxarıblar. – Alek- sey Brusilov prokuroru və hərbi məhkəmə sədrini yanına çağır- mağı əmr etdi. Məhkəmə sədri başladı ittihamnaməni çözələməyə. – Kəsə söyləyin, – general Brusilov hərbi hakimi tələsdirdi, sonra: – Demək, siz dörd Georgi xaçı olan, cəbhəçi zabitin dar ağacından asılmasına fərman vermisiniz? Mən sizi düzmü başa düşmüşəm? – Məhkəmənin hökmü belədir, – hakim təsdiq etdi. – Siz, prokuror, bu hökmə etiraz etmədinizmi? – Xeyr! – deyə prokuror-polkovnik kəkələdi. – Onda etirazı mən özüm edərəm! Hökmü təsdiqləmirəm. İşin əməlli-başlı araşdırılmasını lazım bilirəm. Cənablar, özünüz düşünün görün, adamın müqəssirliyini bircə həftəyə yəqinləşdirib ölümə məhkum etmək olarmı? Siz hətta onun ko- mandirini dinləməyi rəva bilməmisiniz. O isə Bloxinə parlaq Şəmistan Nəzirli 57 xasiyyətnamə verir. Polkovnikə deyin ki, onu vəzifədən azad edirəm. Belə getsə o mənim ən yaxşı əsgərlərimi, zabitlərimi bir- bir asdırar! Mən sizi daha yubatmıram, cənablar! Əli ağa Şıxlinski: – Zati-aliləri, icazə verin, biz də gedək, – dedi. – Xeyr, Əli ağa, sizi də, polkovnik Boreykonu da elə-belə bu- raxan deyiləm. Buyurun, qəlyanaltı edək. * * * ...Üç gün sonra Petroqrada Boreyko və həbsdən azad edilən Zuyev gəlib çıxdılar. Mogilyovdan, Ali komandanın qərar- gahından Əli ağa Şıxlinski də onlarla idi. Çiyinlərində tam 1 artil-
leriya generalı poqonları parlayırdı. Əli ağa 10-cu ordunun ko- mandanı vəzifəsinə təyin olunduğunu söylədi... Əli ağa Şıxlinskinin xatirələrindən: 1914-1918-ci illər müharibəsi dövründə mən birinci dərəcəli Stanislav ordeni, qılıncla birinci dərəcəli Anna ordeni, qılıncla ikinci dərəcəli Vladimir ordeni (bu, gənc bir general üçün çox yüksək bir mükafat idi) təltif edilib, general-leytenant rütbəsini aldım. Mənim üçün xidmət xoşbəxtliklə keçmişdir. Yaponiya müha- ribəsindən başlamış, ordudan getdiyim künə qədər mən heç bir müvəffəqiyyətsizliyə uğramadım. Mən rusların “gözəl doğulma, xoşbəxt doğul” qədim atalar sözünü dəfələrlə özümdə sınamı- 1 İnqilabdan əvvəl çar ordusunda cəmi dörd general rütbəsi olub. Ar- dı cıllıq belə idi: general-mayor, general-leytenant, general və general- feldmarşal. Zabit heyətində generalları tam general adlandırırdılar (indiki general-polkovnik rütbəsinə bərabərdir). Fərəhləndirici haldır ki, inqilab- dan əvvəl xalqımızın üç oğlu tam general kimi yüksək rütbəyə layiq görülüblər. Onlar Hüseyn xan Naxçıvanski, Əliağa Şıxlinski və Səməd bəy Mehmandarovdur. Hərbi hissələrin növünə görə isə generalları infanteri- yadan, artilleriyadan, kavaleriyadan kimi sözlər əlavə etməklə ayırırdılar – Ş.N. General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 58
xoşbəxtlik məndən heç bir vaxt uzaq olmamışdır. Mən heç bir vaxt mənsəb ardınca düşməmişəm, mənsəb özü mənim ardınca gəlmişdir. Hətta, demək olar ki, mənsəb özü mənə doğru yüyür- müşdür. Bunu isbat etmək üçün belə bir misal göstərə bilərəm. Mən Ali baş komandan yanında tapşırıq generalı olduğum zaman Saray naziri qraf Frederiks mənə göndərdiyi rəsmi bir ka- ğızda yazmışdı ki, əlahəzrət yanında xidmət edən bir şəxs oldu- ğum üçün məiyyət generalları ilə bərabər mən də, əlahəzrətə ra- port vermək və ya poçta və teleqrafla məlumat vermək hüququna malikəm. Lakin bu böyük hüquqdan bir dəfə də olsun istifadə etməmişdim, çünki bütün binagüzarlıqları qərargah rəisi edir və padşaha yalnız cəbhədə olan işlərdən və öz binagüzarlıqları barəsində məlumat verirdi; şəxsən verəcəyim raport və məlumat ümumi işə heç bir xeyir vermədən, yalnız şəxsən mənim irəli çəkilməyimə səbəb ola bilərdi. Buna görə də qəsdən və qəti surətdə padşaha raport verməkdən boyun qaçırırdım. Saray nazirinin mənə göndərmiş olduğu həmin kağızı dörd qat büküb gizlətmişdim. 1916-cı ildə oktyabr ayında cəbhədə ol- duğum zaman mən bu kağızı qəza rəisi olan qardaşım oğluna verdim. Bilirdim ki, o bununla fəxr edəcək. O mənim padşaha tez-tezmi raport verdiyimi soruşdu. – Heç bir dəfə də raport verməmişəm, – deyə cavab verərək səbəbini izah etdim. O, təəssüf etdi. Bununla belə o, həmin kağızı saxlayıb öz dost- larına göstərir və əmisinin bu qədər etibarlı bir adam olması ilə öyünərək deyirdi: – Bütün ləyaqətlərinə baxmayaraq, mənim əmim çox qəribə adamdır. Təsəvvür edin ki, o bu hüquqdan bircə dəfə də olsun istifadə etməmişdir. Bir misal da göstərəcəm. Qərargahın növbətçi generalı gene- ral Kondzerovski və onun sağ əli olan polkovnik Balaşov yaman qanun güdən idilər və rütbəvermə qaydalarına çox ciddi əməl edirdilər. İvan Balaşov mənim fəaliyyətimi çox faydalı görüb Şəmistan Nəzirli 59
yətinə daxil etsinlər. Bu təklifdən xəbər tutan kimi xahiş etdim ki, məni bu fəxri işdən azad etsin, çünki məndən məiyyət generalı olmaz, mən müharibə meydanında iş görən sadə bir adamam, sarayda işim yoxdur. Mən Balaşova dedim: – İvan Stepanoviç, mənə olan diqqətinizə qarşı təşəkkür edirəm, ancaq öz planınızı həyata keçirməyin. Mənim heç bir vaxt mənsəb dalınca düşmədiyimi, ən başlıca- sı, irəli getmək üçün heç kəsin ayağından çəkmədiyimi və heç bir intriqaya girmədiyimi anlamaq üçün bu iki misal kifayətdir. Buna görə də mən öz keçmişimə təmiz bir vicdanla və müa sir- lərimin üzünə tam cəsarətlə baxıram. Yüklə 2,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|