ŞƏMİstan nəZİRLİ general əLİ AĞA Şixlinski VƏ Sİlahdaşlari hərb tariXİNDƏn araşdirmalar

Müstəqil Azərbaycanın yaşaması üçün 1920-ci ilin dəhşətli 

mart  günlərində  mənfur  daşnakların  torpağımıza  təcavüz 

etməsi Milli Azərbaycan ordusunun hər bir əsgərini təpədən 

dırnağacan  silahlandırdı.  Qısa  bir  müddətdə  (martın  22-dən 

aprelin 3-nə kimi) xəyanətkar daşnak süvari dəstələrini darma-

dağın edən Azərbaycanın əsgər və zabitləri füsunkar Qarabağı 

düşməndən  geri  aldı.  İlyarımlıq  fəaliyyətində  qəhrəman 

Azərbaycan ordusunun üçüncü yürüşü də zəfərlə başa çatdı.

“İyirminci ildə Qarabağ döyüşləri” sənədli povestində tam 

artilleriya  generalları  Səməd  bəy  Mehmandarovun,  Əli  ağa 

Şıxlinskinin,  general-mayor  Həbib  bəy  Səlimovun,  Qarabağ 

general-qubernatoru Xosrov bəy Sultanov və polkovnik Bəh-

ram bəy Nəbibəyovun unudulmaz xidmətləri yeni arxiv sənəd-

ləri əsasında möhtərəm oxuculara təqdim olunur. 

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

60

İYİRMİNCİ İLDƏ QARABAĞ DÖYÜŞLƏRİ

(Sənədli povest)

1920-ci il martın iyirmi ikisində, Novruz bayramı 

gecəsi  Qarabağ  vilayətinin  dağ  yerlərində  məskun 

ermənilər qiyam edərək “Əsgəran keçidi”ni tutdular. 

Bu səbəbdən də Əsgəran cəbhəsinə mirliva Həbib bəy 

Səlimovun komandanlığı ilə qüvvətli bir ordu yeri-

dildi. Aprelin üçündə Azərbaycan ordusu ermənilərə 

qarşı  qüvvətli  bir  hücum  etdi.  Əcəba,  hansı  azər-

baycanlı  o  məsud  günü  xatırlamır?!  Ordunun  qali-

biyyət və intizamı, mənəviyyatı təsvirolunmaz dərə-

cədə fövqəladə idi. Xarici aləm az bir müddət ərzində 

vəsaitsizlik içində bu qədər müntəzəm təşkilata ma-

lik bir əsgəri qüvvə vücuda gətirdiyimizə heyran qal-

mışdı. Əhalidən bir çoxu duyduğu həyəcandan ağla-

yırdı.

O gün Azərbaycanın ən şanlı, ən bəxtiyar günü idi.

Polkovnik İsrafil bəy İsrafilbəyov,

(25.01.1893 – iyul, 1945), 

“Milli Azərbaycan hərəkatı” kitabından

Hərbiyyə naziri Səməd bəy Mehmandarov Əsgəran cəbhəsinə 

gəlmişdi. Ön cəbhədə ölüm-dirim savaşında vuruşan əsgərləri 

təbrik edir, onların qələbəsinə uşaq kimi sevinirdi. Ordu yaranan 

gündən üç böyük qələbəsi olmuşdu.

1919-cu ilin ilk günlərində Zəngəzur erməniləri İrəvan daş-

naklarının köməyi ilə qəzanı Azərbaycandan ayırıb Ararat res-

publikasına  birləşdirmək  üçün  azərbaycanlıları  qovur  və 

kəndləri yandırırdılar. Üstəlik də elan eləmişdilər ki, Azərbaycan 

hökumətini  tanımaq  istəmirlər.  Yanvar  ayında  general-mayor 

Cavad bəy Şıxlinskinin komandanlığı ilə Zəngəzura əsgəri qüvvə 

yeridildi. Onun komandanlığı ilə piyada diviziyası bir aydan çox 

Şəmistan Nəzirli

61

inadlı döyüşlər aparıb ermənilərin möhkəmləndirilmiş son sığı-

nacağı  olan  Dığ  kəndini  də  ələ  keçirdilər.  Zəngəzur  qəzası 

yenidən Azərbaycan ərazisində qaldı.

İkinci  qələbə  həmin  ilin  iyul  ayında  olmuşdu.  Muğanda  və 

Lənkəranda Azərbaycan milli hakimiyyətini tanımaq istəməyən 

malakan və rus-erməni qüvvələri ordumuzun gücü ilə darmada-

ğın edilmişdi.

Bu  gün  nazir  Səməd  bəy  Mehmandarovun  təbrikə  gəldiyi 

üçüncü qələbə idi. 1920-ci il martın iyirmi ikisində Novruz bay-

ramı gecəsi ermənilər qiyam edib Əsgəran keçidini zəbt etdilər. 

Qiyama İrəvandan gələn daşnak generalı Dro Kanyan başçılıq 

edirdi.

Azərbaycan  Cümhuriyyətinin  müdafiə  nazirliyi  Qarabağı 

düşməndən xilas etmək üçün fövqəladə tədbir hazırladı. Nazir 

Səməd bəy Mehmandarovun əmrilə Əsgəran cəbhəsinə qüvvə 

ayrıldı.  Martın  iyirmi  üçündə  Azərbaycan  ordusunun  əsas 

hissəsi – iyirmi minə qədər əsgər və zabiti cəbhəyə göndərildi. O 

cümlədən  üçüncü  Gəncə,  beşinci  Bakı,  birinci  Cavanşir,  ikinci 

Quba polkları general-mayor Həbib bəy Səlimovun komandan-

lığı ilə Yuxarı Qarabağa yola düşdü. Qızğın döyüşlər on iki gün 

ara vermədi. Azərbaycanın cəsur əsgər və zabitləri ana torpağın 

hər qarışı uğrunda mərdliklə vuruşaraq Şuşa qalasına daxil ol-

dular. 

Sonuncu iki qələbə Milli ordumuzun ən cəsur generalların-

dan biri Həbib bəy Səlimovun mahir komandanlığı ilə qazanıl-

mışdı.  Əslində  altmış  dörd  yaşlı  hərbiyyə  nazirini  həyəcana 

gətirən və Qarabağa təbrikə aparan da general Həbib bəyin apre-

lin səkkizində göndərdiyi raport idi. Cəmisi bir səhifəlik raportu 

dönə-dönə oxuyan nazir bir neçə yerdə işarələr qoydu, ürəyində 

“afərin” sözünü təkrar etdi. Səməd bəy istər general, istərsə də 

nazir  olanda  da  özünü  həmişə  sıravi  əsgər,  döyüşçü  sanırdı. 

Neçə-neçə müharibənin iştirakçısı kimi o yaxşı bilirdi ki, koman-

danın əsgərləri döyüş meydanında təbrik etməsi nə deməkdir. 

Ona görə də müavini Əli ağa Şıxlinskiyə:

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

62

– Əmr hazırlayın, əvəzində nazir vəzifəsində sən qalırsan, – 

dedi. – Mən sabah tezdən Qarabağa döyüşçüləri təbrik etməyə 

gedirəm. Ancaq, Əli ağa, bu raportda Həbib bəyin “günümüzün 

qəhrəmanı”  –  deyə  təriflədiyi  Nəbibəyovu  nədənsə  xatırlaya 

bilmirəm.

Azacıq eyhamla gülümsünən Əli ağa Şıxlinski:

– Yadınızdadırmı, – dedi, – keçən ilin iyun ayında Siz bir neçə 

gün  Yevlaxda  olanda  yenə  nazir  əvəzi  məni  təyin  etmişdiniz. 

Onda  birinci  Cavanşir  piyada  alayının  kapitanı  Vahid  bəy 

Nəbibəyov raport yazıb hərbi xidmətdən azad olunmasını xahiş 

etmişdi. O, raportunda belə bir cümlə işlətmişdi: “Səhhətim və 

şərait mənə respublika hökumətinə xidmət etməyə imkan ver-

mir”. Mən də məhz bu cümlədən qəzəblənib Azərbaycan zabiti-

nin ləyaqətini, şərəf və şanını yüksək tutmadığına görə yanıma 

çağırıb  onu  danladım,  xidmətdən  azad  etməklə  həbs  edilməsi 

barədə əmr verdim. Bir neçə gündən sonra Siz qayıdıb onun qa-

nının arasına girdiniz.

Səməd bəy Mehmandarov pensnesini silə-silə gülümsündü.

–  Hə,  yadıma  düşdü.  Əzizim,  indi  bildim:  ağır  təbiətli,  uca 

boy…

– Bəli, sizin nəzərinizdə ağır təbiətli, mənim fikrimcə, tənbəl 

və bir az da yaşı ötmüş zabit-kapitan Vahid bəy Nəbibəyovdur. 

Həbib  bəyin  “günümüzün  qəhrəmanı”  dediyi  isə  onun  kiçik 

qardaşı podpolkovnik Bəhram bəy Nəbibəyovdur. Bəhram bəy 

Dünya  müharibəsində  də  yaxşı  döyüş  yolu  keçib.  Buyurun. 

Xidmət dəftərçəsini istəmisiniz, gətirmişəm. Tanış ola bilərsiniz.

– Verin baxım. 

Nazir podpolkovnik Bəhram bəy Nəbibəyovun çox da böyük 

olmayan,  cəmi  səkkiz  səhifəlik  şəxsi  xidmət  dəftərçəsinin  ilk 

səhifəsini açıb dayandı.

– Əliağa, – dedi, – unutmamış onu da deyim ki, kapitan Vahid 

bəy  mənim  yanıma  gəldi,  belə  raport  yazmaqda  səhv  etdiyini 

boynuna  aldı.  Hiss  elədim  ki,  uzun  müddət  milis  dəstəsində 

xidmət etdiyinə görə hərbi nizamnaməni o qədər də dərindən 

Şəmistan Nəzirli

63

bilmir. Bildirdi ki, işlətdiyi cümlədə heç bir qərəzli məqsədi ol-

mayıb. Ona inandım. Mən də şəxsən sənin, general Şıxlinskinin 

nüfuzunun  qorunmasına  ehtiramla  yanaşmaq  şərtilə  kapitan 

Nəbibəyovun raportunun üstünə “mən ona verdiyim cəzanı ba-

ğışlayıram”  –  cümləsini  dərkənar  qoydum.  Məsuliyyəti  öz 

üzərimə götürüb onu orduya yenidən qaytardım. Deyirsən pod-

polkovnik Bəhram bəy onun kiçik qardaşıdır, lap yaxşı.

– Səməd bəy, bu onun kimi astagəl zabitlərdən deyil. Bəhram 

bəy od parçasıdır. Nəbibəyovlardan bizim orduda dörd qardaş 

olmalıdır. Vahid bəy, Bəhram bəy, Zahid bəy, Hüseyn bəy... yox, 

beş nəfərdir, bir də Məmməd bəy.

Nazir:

– Əli ağa, nə yaxşı da yadında qalıb, əhsən sənə və yaddaşına, 

dostum.

– Bilirsən, 1918-ci ilin noyabr-dekabr aylarında Tiflisdə Müsəl-

man  korpusunu  təşkil  edəndə  Nəbibəyov  qardaşlarını  orduya 

mən qəbul eləmişdim. Onda qərargahım Veriyski körpüsünün 

yanındakı  “London”  mehmanxanasının  birinci  mərtəbəsində 

yerləşirdi. Düzü, ona görə yadımda qalıb ki, bunların çox maraq-

lı,  dünyagörüşlü  ataları  var.  Oğlanları  ilə  Qasım  bəy  özü  də 

gəlmişdi.  Türkmənistanda  general  Kuropatkinin  qərargahında 

Şərq  dilləri  üzrə  tərcüməçi  olub.  İndi  istefadadır.  Mirzə  Fətəli 

Axundovla dostluğundan danışırdı.

– Demək, Bəhram bəy 1884-cü il dekabrın altısında Şəkidə bəy 

ailəsində anadan olub. Sonra Kutaisi realnı məktəbini və 1904-cü 

ildə,  sentyabrın  ikisində  Peterburqdakı  Konstantin  Artilleriya 

məktəbini birinci dərəcəli diplomla bitirib. – Nazir dayanıb pens-

nesinin üstündən müavininə baxdı, fəxrlə: – Oho, nə yaxşı... bi-

zim məktəbi bitirib ki, bir yuvadan pərvazlanmışıq… Görürsən, 

Əli ağa, Konstantin məktəbinin artilleristlərini?..

– Səməd bəy, əsgər komandirinə, zabit generalına oxşamalı-

dır.  Komandir  döyüşkəndirsə,  əsgəri  də  ona  oxşayar,  zabit 

zəifdirsə,  əsgəri  də  əfəldir.  Zərbi  məsələ  dönmüş  bu  müdrik 

kəlamlar sizə məxsusdur. Amma xalqımızda belə bir məsəl də 

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

64

var: alma kökündən gen düşməz. Mən inanıram ki, podpolkov-

nik Bəhram bəy sizin layiqli davamçınızdır.

– Demək istəyirsən ki, Bəhram bəy xidmətdə mənə oxşayıb? 

– deyən nazirin sevincdən gözləri parıldadı.

Əli ağa Şıxlinski ciddi general zəhmilə:

– Mən hələ 1918-ci ilin iyun-iyul aylarında onun Hövsan və 

Nobel  çənləri  ətrafındakı  bolşevik-daşnaklara  qarşı  apardığı 

döyüşlərin şahidi olmuşam. Bəhram bəy çox qoçaq və bilikli za-

bitdir. Onunla fəxr etməyə dəyər. Dəli Qazar kimi generalı mü-

ha sirəyə salıb məhv etməsinə şəxsən mən şəkk-şübhə etmirəm. 

Belə qoçaq, hərbi işə böyük məhəbbəti olan zabitin yeri akademi-

yadır. 

– Mən də bu fikirdəyəm. Ancaq hanı hərbi akademiya? Rusi-

yaya  yollar  bağlı,  özümüzdə  isə  yox,  ölkəmiz  də  müharibə 

vəziyyətində... – deyən nazir yenidən Bəhram bəyin sənədlərinə 

göz gəzdirdikcə baxışları canlanır, üzündə sevinc görünürdü: – 

Qafqaz Əlahiddə Ordusundakı iyirminci artilleriya briqadasında 

podporuçik,  1909-cu  il,  sentyabrın  yeddisində  poruçik,  1912-ci 

ildə üçüncü batareyanın komandiri. Sonra Əlahiddə Qafqaz or-

dusunda artilleriya rəisinin müavini vəzifəsində çalışıb. Müha-

ribəni axıra qədər Qafqaz cəbhəsində keçirib.

– Təltiflərini axtarırsınız? O biri səhifənin arxasındadır, – deyə 

Əli ağa Şıxlinski şəhadət barmağını irəli uzadıb göstərdi.

– Aha, budur, – deyə Mehmandarovun iti nəzərləri kağızın 

üzərində  gəzindi.  –  “Müqəddəs  Stanislav”  ordeninin  üçüncü 

dərə cəsi  və  “Müqəddəs  Anna”  ordeni

1

.  Amma  sonuncunun 

dərəcəsi göstərilməyib. Eybi yoxdur, hər şey aydındır. Siz doğru 

buyurursunuz, Əli ağa. Belə peşəkar zabitlərimiz çoxdur. Onlar 

akademik hərbi təhsil ala bilsəydilər, ordumuzun gücü birə-beş 

artardı. Nə fayda, hələlik buna imkan yoxdur.

1

    Polkovnik  Bəhram  bəy  Qasım  bəy  oğlu  Nəbibəyovun  1916-cı  ilə 

qədər  “Hərbi-xidmət  siyahısı”nın  surətini  1999-cu  ildə  Rusiya  Dövlət 

Hərbi Tarix Arxivindən nəvəsi Bəhram Aslan oğlu Sultanov gətirtdi. Bu 

xidmət üçün ona təşəkkürümüzü bildiririk – Ş.N.

Şəmistan Nəzirli

65

Polkovnik Bəhram bəyin igidliyi

Raportun son cümlələri nazir Mehmandarovda xüsusi maraq 

oyatmışdı.  General  Həbib  bəy  Səlimov  yazırdı  ki,  Zati-Aliniz 

tərəfindən yaradılan şanlı qoşunlarımız köhnə, döyüşlərdə bər-

kimiş hissələrə məxsus şücaətlə vuruşurdular.

Döyüşün qəhrəmanları bunlar idi: şığıyaraq Daşkənd yüksək-

liyini ələ keçirən qubalılar və bir neçə erməni basqınına baxma-

yaraq bir an da sarsılmayan və üzərinə düşən hər mərmiyə görə 

dərhal cavab atəşi açan podpolkovnik Bəhram bəy Nəbibə yovun 

dördüncü dağ batareyası.

Yol boyu qələbənin havası ilə öz-özünə danışan, ilk baxışdan 

qaraqabaq nazirin ürəyi işıqlı arzularla dolu idi. Oğlu qədər sev-

diyi, istedadlı komandir Həbib bəy Səlimovun uğurları ona elə 

bil qanad taxmışdı. Üstəlik də Həbib bəy kimi qoçaq generalın 

Nəbibəyovun  haqqında  göndərdiyi  raport  ona  sonsuz  sevinc 

bəxş eləmişdi.

İnişil (1918-ci il, dekabrın 5-də) yenicə təşkil olunan Azərbay-

can ordusunun hissələrinə baxış keçirən hərbiyyə naziri Səməd 

bəy Mehmandarov Tərtərdə yerləşən Dağ batareyasının əsgər və 

zabitlərindən tam razı qalmışdı. Nazir səkkiz saylı əmrində qeyd 

edirdi  ki,  yoxlanış  zamanı  batareya  komandiri  Bəhram  bəy 

Nəbibəyovun əsgərləri məndə xoş təəssürat yaratdı. Hiss olunur 

ki, batareya komandiri zabitlərlə birlikdə qüsurları aradan qal-

dırmağı bacarır. Komandir Nəbibəyovun qısa müddətdə etdik-

ləri mənə qəti inam verir ki, ən yaxın vaxtda bu batareyanı daha 

yüksək  səviyyədə  görəcəyəm.  Onun  azsaylı  zabitlərinə  və  ko-

mandir  Nəbibəyova  yorulmaz  zəhmətlərinə  görə  təşəkkür 

edirəm.

“Demək, Həbib bəyin raportundan belə məlum olur ki, daş-

nak Dəli Qazarın dəstəsini bizim Dəli Bəhram bəy Nəbibəyovun 

batareyası mühasirəyə salıb məhv edib. Yaxşıdır, çox yaxşıdır”, 

– deyə öz-özünə danışan nazir podpolkovniklə generalın döyüş 

dostluğundan qürrələnirdi. – Qələbə, ancaq və ancaq döyüş vax-

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

66

tı  əmr  verənlə  icraçının  başa  düşməsi  sayəsində  qazanılır.  Nə 

yaxşı,  Nəbibəyov  haqqında  inişilki  raportu  yazanda  zəndim 

məni aldatmayıb… Elə biri Baş Qərargah rəisi onda, dolayısı da 

olsa, mənə işarə verdi ki, Bəhram bəy yaxşı komandirdir. Amma 

çox çılğındır, bəzi məsələlərdə özünü cilovlaya bilmir...

– Komandir cəld və çılğın olmasa, əvvəla, əsgərlər onu say-

maz.  İkincisi  də,  döyüş  vaxtı  özü  zorla  yeriyən  komandirin 

əsgərləri yerindən qalxana kimi düşmən onları haqlayıb məhv 

edər, – cavabını vermişdi nazir Mehmandarov.

Mehmandarov  Milli  Orduda  hərbiyyə  naziri  vəzifəsində 

xidmətdə  olandan  ilk  dəfə  idi  ki,  təzə  mundirini  geyinmişdi. 

Təmtəraqlı geyimin o qədər də aludəsi olmayan nazir bu dəfə 

akselbant və venzili

1

 də taxmışdı. Yaxasında isə bircə orden var-

dı: Cahan savaşında hər sərkərdənin ala bilmədiyi “Ağ qartal” 

ordeni. O, 1915-ci ildə alman generalı Makenzenin sürətli döyüş 

əməliyyatı planlarını puça çıxartdığına görə bu ali ordenlə təltif 

olunmuşdu.

 

Qəhrəman alay

Avtomobilin  şeypuru  təhlükə  görmüş  qaz  kimi  həyəcanlı 

gəlirdi. Qışlanın qabağında toplaşmış zabit və əsgərlər naziri ta-

nıyıb “urra” deyə qışqırdılar.

Bəhram bəy irəli yeridi. Sərt səslə “sıraya düzülün” komanda-

sı  verdi.  Zabitlər  qabaqda,  əsgərlər  də  onlardan  sonra  nizami 

qıvraqlıqla  sıraya  düzüldülər.  Bəhram  bəy  sıra  qabağında  vü-

qarla dayanıb ahəngdar səslə komanda verdi:

– Alay, sağa – dön! Düzlən, düzlən, deyirəm, arxada səs var…

Alay bir nəfər vücud kimi sağa dönüb farağat dayandı. Ma-

şından üç nəfər düşdü. Qarabağın general-qubernatoru Xosrov 

bəy Sultanov, Qarabağ ərazi qoşunlarının komandanı general-

mayor Həbib bəy Səlimov və hərbiyyə naziri, tam artilleriya ge-

1

  Akselbant,  venzel  –  imperiya  ordusunda  zabitlərin  çiyinlərinə  və 

döşlərinə taxdıqları zərli, hörmə qaytan – Ş.N.

Şəmistan Nəzirli

67

neralı Səməd bəy Mehmandarov. Nazirin iti qartal baxışları ni-

zami qaydada düzülən əsgərlərə zillənmişdi.

– Cənab hərbiyyə naziri, tam artilleriya generalı, Sizin gəlişiniz 

münasibətilə döyüşən ordunun üçüncü artilleriya batareyasının 

zabit və əsgər heyəti sıraya düzülmüşdür. Batareya komandiri, 

podpolkovnik Bəhram bəy Nəbibəyov.

Nazir Səməd bəy Mehmandarov gur və məğrur səslə:

–  Azad,  mənim  Vətənimin  qəhrəman  əsgərləri,  –  deyib  bir 

neçə addım irəli yeridi, Bəhram bəyin əlini sıxdı: – Mərhəba, ala-

yına da, özünə də. Sizin döyüşdə göstərdiyiniz qeyri-adi qəh rə-

manlıqlar artıq Azərbaycanın hər yerində iftixarla söylənir. Ko-

mandanınız  general  Həbib  bəy  Səlimov  da  buradadır.  Əmr 

edirəm! Üçüncü artilleriya batareyasının hər bir əsgər və zabit 

heyəti döyüşdə göstərdiyi igidliyə görə təltif olunsun. Komandi-

riniz Bəhram bəyi isə təbrik edə bilərsiniz. O, daha podpolkov-

nik yox, polkovnikdir…

Batareya üç dəfə “urra, urra, urra” deyə komandirini alqışladı.

Nazir  birdən  sərt  hərəkətlə  yerində  dikəlib,  pəncələri  üstə 

qalxdı.

– Mərhəba, yenə mərhəba, mənim Vətənimin xilaskarları! 

Batareyanın əsgər və zabitlərindən dalğa-dalğa çıxan səs Qa-

rabağ  dağlarında  əks-səda  verdi.  Onlar  bir  nəfər  kimi  avazla: 

“Azərbaycan xalqına xidmət edirik!” – cavabını verdilər. Hər biy-

yə naziri sıra qarşısında var-gəl edib, tən ortada dayandı.

– Biz bu gün səhər Şuşada bir yığıncaq keçirdik. Mən orada da 

qoşunlarımızı təbrik etdim. Əvvəlcədən əmr vermişdim ki, sizin 

batareyanı oraya gətirməsinlər. Sonra Bakıdan çıxanda öz-özlü-

yümdə belə qərara gəldim ki, sizi öz yerinizdə, döyüş bölgənizdə 

təbrik edim. Siz buna layiqsiniz, bu hörmət və ehtiramı qəhrə-

manlığınızla qazanmısınız. Bəli, Dəli Qazar kimi generalı məhv 

edib, süvarisini də pərən-pərən salan üçüncü Artilleriya batare-

yası  Azərbaycan  bayrağını  ilk  dəfə  Qarabağda  dalğalandırdı. 

Martın  iyirmi  ikisindən  iyirmi  üçünə  keçən  gecə  saat  üç 

radələrində düşmən ilk dəfə güclü qüvvə ilə burdan, Əsgərandan 

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

68

baş qaldırıb. Bizim əlli nəfər əsgərimizin bir neçəsini məhv edib 

və əsir alıb. Siz də ilk dəfə düşmənin burnunu Əsgəranda ovub, 

öz silahdaşlarımızın qanını yerdə qoymadınız.

Qəhrəman əsgərlər! Mən şəxsən Almaniya cəbhəsində bir çox 

döyüşlərdə oldum. Fəqət, sizin qədər qəhrəman əsgərlərə nadir 

hallarda  təsadüf  etmişəm.  Siz  mənim  ümidlərimi  qüvvət lən-

dirdiniz. Siz canınızla gənc Azərbaycan ordusunun namusunu 

layiqincə müdafiə etdiniz. Eşq olsun siz və sizə döşlərindən süd 

verən analara!

Əsgərlər sevimli komandanlarını “yaşasın Azərbaycan!” söz-

lərilə alqışladılar.

Ürəyini boşaldan nazir xeyli sakitləşdi. Yaşının çox olmasına 

baxmayaraq o, özünü rahat və gümrah hiss edirdi. Sıradakı əsgər 

və  zabitlərə  yaxınlaşır,  həmsöhbət  olur  və  hal-əhval  tuturdu. 

Mehmandarov cavan, sir-sifətdən göyçək zabiti göstərib nəsə so-

ruşdu. General Həbib bəyin işarəsilə həmin zabit addımlarla qa-

bağa çıxıb dedi: 

– Möhtərəm Səməd paşa, mən Qafqaz İslam ordusundan kö-

nüllü olaraq Sizdə yardımçı qaldım. Çünki dilimiz bir, inancımız 

bir,  tariximiz  də  birdir.  Azərbaycan  həm  sizin,  həm  də  bizim 

vətəndir.

– İsminiz nədir? – nazir maraqla soruşdu.

–  Əfv  edin,  günahkar  bəndəyəm.  Unutdum,  daha  doğrusu, 

şaşırdım. İsmim: yarbay İsmayıl Həqqi əfəndidir.

General Həbib bəy Səlimov nazirə bir az yaxınlaşıb əlavə etdi:

– Cənab nazir, yarbay əfəndi yaxşı şərqilər qoşur. Döyüşlərarası 

fasilədə əsgərlər üçün tarixdən, ədəbiyyatdan, fəlsəfədən maraq-

lı söhbətlər eləyir. Hər gün də yarım saat özü yazdığı marşları 

əzbərlədir.

Nazir səmimiyyətlə:

– Afərin, – dedi, – bu da gərəkdir. Çox gərəkdir. Yüzillik rus 

hakimiyyətindən azad olunmuş türk xalqlarına xatırlatmaq la-

zımdır ki, biz həmişə boyunduruq altında olmamışıq. Hətta, Av-

ropa  və  Asiyaya  öz  tələblərimizi  diktə  etmişik...  Xalq  özünün 

Şəmistan Nəzirli

69

ümumdünya tarixinin səhifələrində yazılmış şanlı, mübariz keç-

mişini bilməlidir. Əgər düşmənə qalib gəlmək istəyirsənsə, xalq-

da sağlam milli hissləri oyatmalısan. Cənab yarbay, evlisinizmi?

– Xeyr, hələ subayam.

– Nə oldu, briqada komandanı Həbib bəy subay, diviziya ko-

mandiri Cavad bəy subay, batareya komandiri Bəhram bəy su-

bay, siz də subay… Canım, atın bu subaylığın daşını... 

İsmayıl Həqqi əfəndi:

– Möhtərəm paşam, – dedi, – məstəvsiz gavurların axırına çı-

xaq, sonrasına…

Nazir general Həbib bəydən soruşdu:

– Yarbay İsmayıl Həqqi əfəndi harada yaşayır. Bakıda?

– Xeyr, cənab nazir, Şəkini özünə vətən kimi qəbul edib. Bu da, 

bilirsiniz, kimə görədir? O, Bəhram bəyin çox yaxın dostudur. 

– Çox əla, çox pakizə, – deyib nazir dübarə sorğu-suala başladı: 

– Yarbay İsmayıl Həqqi əfəndi, cəlallı İstanbul üçün darıxmır-

sınız ki?

–  Xeyr,  mən  öz  Vətənim  Azərbaycandayam.  Mən  Qeysər 

şəhərində  dünyaya  gəldim.  İstanbulda  az,  lap  az  yaşamışam. 

Qafqazda çox yerlərdə oldum. Dərbənddə, Teymurxan-Şurada, 

Axtıda, hətta İmam Şamilin köyünə də getdim. Amma oralarda 

bənd  almadım.  Çünki  oralarda  İslama,  müqəddəs  dinimizə, 

hörmət görmədim, orda şişpapaq bolşeviklər yabançı təbliğatlar 

aparırlar. Ötən il dostum Bəhram bəy məni Şəkiyə qonaq apardı. 

Şəkini  Vətən  kimi,  Bəhram  bəyi  qardaş  qədər  sevdim,  yenə 

sevəcəm. Oradan ev də aldım.

Nazir soruşdu: 

– Şarkılarından birini oxuyarmısan?

–  Baş  üstə,  icazə  verin...  Mən  oxuyan  kimi  bütün  batareya 

mənə qoşulacaq. 

Biz əsgəriz – azəriyiz

Aləmdə ürfanlıyız.

Uca Qafqaz vətənimiz, 

Qan axıdar məcfərimiz,

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

70

Pək şanlıyız!

Ata-ana əkbərimiz, 

Allah, Allah rəhbərimiz,

Yaşa, yaşa sərdarımız,

Qan axıdar xəncərimiz

Pək şanlıyız!

Düşmənləri qəhr ediriz, 

Ordusunu məhv ediriz,

Aslan kibi cəng edəriz,

Biz bir tabur aslanlarız.

Mərdanlarız!