ŞƏMİstan nəZİRLİ general əLİ AĞA Şixlinski VƏ Sİlahdaşlari hərb tariXİNDƏn araşdirmalar

OLMAZ

Nədəndir, ey Bəyim, əşarıma sizdən cavab olmaz,

Bu gündən böylə dəxi şeiriniz gəlsə, hesab olmaz.

Sədayi-qafiyəyə bir qəzəl yox suyi dilbərdən,

Necə səbr eyləsin dil, bundan artıq kim, əzab olmaz.

Keçib ol növcavanlıq, kimsə yad etməz məni hərgiz,

Qocalıq damənim tutmuş, dəxi zövqi-şəbab olmaz.

Gərək yad eyləsin səyyadi-tazə köhnə səyyadı,

Təsəvvür etməsin tərlan kim, üstündə üqab olmaz.

Rəqibi-kəcrovü gər yad ilə işrət qılır hər dəm,

O yerdə şəbpərə pərvaz edər kim, afitab olmaz.

Tikilmiş bir hədəfdir lövhi-sinəm tiri-müjganə,

Xədəngi-qəmzədən üşşaqlərdə ictinab olmaz.

Fəraqi-kuyi-canan odu bədtər nari-düzəxdən,

Neçə hicrani-rüsxarında yanmaz dil kəbab olmaz.

Fədai gəlsə yarın kuyinə, didarı mən, etmiş,

Neçün kim, aşiqü məşuq arasında hicab olmaz.

BU İMİŞ

Dilbərə, künci-ləbində məks edən hinduyimiş,

Bilməyib sehrinə düşmüş xalların caduyimiş.

Gənci-ruyin üzrə əfi zənn edib qıldım həzər,

Məh yüzün dövründə hər du həlqəyi-kəysuyimiş.

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

306

Ey cəbinin mihrə tən eylər çəharom çərxdə,

Gün yanında ol nazik düşmüş hilal əbruyimiş.

Hər zaman umdum vəfa gördüm cəfa səndən şəha,

Aşiqə məşuqəsi qövr eyləmək bu xu imiş.

Vədəyi-vəslinə can verdi Fədai, ey nigar,

Dəfnim et əl hökmilləh çün ki, vədə bu imiş.

Şəmistan Nəzirli

307

GENERAL ƏLİ AĞA ŞIXLİNSKİNİN ŞEİRLƏRİ

Əli ağa Şıxlinski Tiflisdə gimnaziyaya girdiyi ilk 

gündən  elmləri  mənimsənilməkdə  böyük  səy  göstə-

rmiş,  ikiillik  kursu  yeddi  ay  ərzində  başa  çatdıran 

yeganə  şagird  olmuşdur.  Hətta  o,  1876-cı  ildə  daxil 

olduğu kadet korpusunun 1883-cü ildə qurtarıncaya 

qədər birinciliyi əldən verməmişdir. Peterburqda Mi-

xaylov  topçuluq  məktəbində  Əli  ağa  dərslərində 

müvəffəqiyyətinə görə ilk üç əlaçı kursantlardan biri 

olaraq diqqəti cəlb etmişdir.

Hərb elmləri doktoru, professor, 

general-mayor, Dövlət Mükafatı laureatı 

Yevgeni BARSUKOV 

Tam artilleriya generalı Əli ağa Şıxlinski təkcə hərbçi olaraq 

qalmamışdır. O, hərbi-elmi publisistik məqalələrin, artilleriyaya 

aid dərsliklərin və şeirlərin də müəllifi olmuşdur. Onun “Divizi-

on miqyasında topçu manevrlərin təşkili üçün təlimat”, “Dağ və 

səhra artilleriyası üçün məsələ və misallar məcmuəsi” (1913-cü 

ildən  1916-cı  ilədək  üç  dəfə  nəşr  olunub),  1910-cu  ildə  “Səhra 

toplarının cəbhədə işlədilməsi” və “Topçu zabitləri məktəbində 

polkovnik Şıxlinski tərəfindən oxunmuş mühazirələrin xülasəsi” 

kimi sanballı kitabları Peterburq və Luqa şəhərində çap olundu. 

Həmin əsərlərin surətini 1983-cü ildə Sankt-Peterburqdakı Saltı-

kov-Şedrin adına kütləvi kitabxananın nadir fondundan çıxarıb 

gətirmişəm. Əsərlər tərcümə olunub, şəxsi arxivimdədir.

1906-cı ildən 1914-cü ilə kimi Əli ağa Şıxlinski Çarskoye-Selo-

dakı Artilleriya Zabitləri Məktəbində müəllim və rəis müavini 

işləyib. 1912-ci ildə generalın təşəbbüsü ilə “Artilleriya Zabitləri 

Məktəbinin jurnalı” nəşr olunmuşdur.

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

308

1913-cü ilin payızında Artilleriya Zabitləri Məktəbinin rəisi, 

artilleriya  generalı  A.N.Sinitsın  qocalığına  görə  istefaya  çıxır. 

Jurnal  bu  münasibət  ilə  Sinitsının  portretini  və  ikinci  səhifədə 

haqqında böyük bir yazı verib. Əli ağa Şıxlinskinin iki bəndlik 

vida şeirini də dərc edib:

Yorulmaq bilmədən sən uzun illər,

Öz ağır topuna sükançı oldun.

Hər dəfə əmrinlə birləşdi əllər,

Bir ailə kimi sənin mərd ordun.

Toplardır əbədi məktəbimiz də;

Siz onun atası, tarix yazanı.

Ürəkdən salamlar göndərib sizə,

Hörmətlə önündə baş əyir hamı…

Həmin ilin payızında – 1914-cü ilin oktyabr ayına kimi Artil-

leriya Zabitləri Məktəbinin rəisi vəzifəsini general-mayor Əli ağa 

Şıxlinski aparmışdır.

General  Şıxlinski  bədii  yaradıcılıqla  da  məşğul  olmuşdur. 

Çoxlu  şeirlər,  tərcümələr  və  bədii  parçalar  müəllifi  olan  bu 

təvazökar insan heç vaxt onları dərc etdirməmişdir. Azərbaycan 

Tarix  Muzeyindəki  şəxsi  qovluğunda  və  Respublika  Mərkəzi 

Dövlət  Ədəbiyyat  və  İncəsənət  Arxivində,  akademik  Heydər 

Hüseynovun şəxsi fondunda general Əli ağa Şıxlinskiyə məxsus 

çoxlu sənəd və materiallar var.

Beş yüz on dörd nömrəli fondda generala məxsus bir dəftər 

də saxlanılır. Muzeydə və arxivdə saxlanan Şıxlinskinin “Zabitin 

yaddaşı” dəftərində şeirlərə, bədii parçalara, tərcümə və qeydlərə 

rast gəldik.

1900-cü il oktyabrın 21-də tərtib olunmuş “Zabitin yaddaşı” 

dəftərindəki  qeydlərdən  aydın  olur  ki,  görkəmli  dramaturqu-

muz Cəfər Cabbarlının yaradıcılığına generalın xüsusi məhəbbəti 

olub,  Cəfər  Cabbarlının  vaxtsız  ölümü  onu  hədsiz  dərəcədə 

Şəmistan Nəzirli

309

kədərləndirib. General ədəbiyyatımızın görkəmli nümayəndələri 

Səməd Vurğunun “Böyük ədib” və Osmanlı Sarıvəllinin “Yaşar” 

şeirlərini məharətlə rus dilinə tərcümə edib.

General  Əli  ağa  Şıxlinskinin  şəxsi  fondunda  şair  Osman 

Sarıvəlliyə yazdığı məktubların surəti və poçt qəbzi saxlanılır. O, 

şair Osman Sarıvəlliyə yazır ki, mən cəsarət edib böyük drama-

turq Cəfər Cabbarlıya yazdığınız “Yaşar” və “Ölüm” şeirlərini 

türkcədən ruscaya tərcümə etdim. Xahiş edirəm, tərcümə ilə ta-

nış olun, xoşunuza gəlsə, dərc etdirmək üçün rüsxət verin.

Generalın şəxsi fondundakı məktublar arasında şairin heç bir 

cavabına rast gəlmədim. Ona görə də 1980-ci ilin qışında Osman 

müəllimin görüşünə getdim. Yazılan məktubların tarixini, ilini 

ona xatırlatdım. 

– Osman müəllim, – dedim, – Sizin cavablarınızı tapa bilmə-

dim. Bəlkə, generalın məktubları Sizə çatmayıb. 

Osman Sarıvəlli narahatçılıqla:

– Mənim, – dedi, – generalın məktublarını almağım yadıma 

gəlir. Tərcümələrini də oxuyub bəyənmişdim. Sən nə danışırsan, 

a  bala,  mən  o  vaxt  çar  və  müsavat  generalına  hansı  cəsarətlə 

məktub yaza bilərdim. Axı, o vaxtlar otuzuncu illərin repressiya-

sı tüğyan eləyirdi… – Sonra təəssüflə: – Heyf ki, generalın mənə 

yazdığı məktubları da elə o vaxtlarda cırıb atmışam… Onlar çox 

məzmunlu və zərif xətlə yazılmışdı. 

Generalın “Zabitin yaddaşı” dəftərində onun həyat və məslək 

yoldaşı, ilk azərbaycanlı hərbi şəfqət bacısı Nigar xanım Mirzə 

Hüseyn əfəndi qızına yazdığı “Ey sevdiyim, ey dilrüba”, “Ana 

və onun əziz Nigarına”, “Adi povest”, “Vitse-admiral S.Makaro-

vun  xatirəsinə”,  VII  əsr  yapon  şairi  Ş.Munetodan  “Sən  mənə 

vəhşi dedin” şeirlərinin rus dilinə tərcüməsi və başqa parçalar 

saxlanılır. 

1948-ci ilin noyabrın 28-də gecə saat ikidə dünyadan köçən 

dahi bəstəkarımız Üzeyir bəy Hacıbəyovun pianosunun üstündə 

bitməmiş bir not qalıb. Üzeyir bəy general Əli ağa Şıxlinskinin 

həyat yoldaşına 1912-ci ildə yazdığı altıbəndlik “Ey sevdiyim, ey 

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

310

dilrüba” şeirinin yalnız iki bəndinə romans yaza bilmişdi. Ömür 

ancaq buna vəfa edib…

Klassik şairlərimiz Molla Vəli Vidadinin (1707-1808), Mustafa 

ağa Arif (1781-1842) və Kazım ağa Salik Şıxlinskilərin (1781-1842) 

nəvəsi olan tam artilleriya generalı Əli ağa Hacı İsmayıl oğlu Şıx-

linski  iki  dildə  –  rus  və  Azərbaycan  dillərində  şeir  yazmaq, 

tərcümə etmək qabiliyyətinə malik olub.

MƏNİM

Ey sevdiyim, ey dilrüba,

Səbrim, qərarımsan mənim.

Səd mərhəba, səd mərhəba

Nə türfə yarımsan mənim.

Görən səni ey nazənin,

Deyər pəh-pəh, səd afərin!

Dünyada mislin yox, yəqin,

Əcəb dildarımsan mənim!

Gözəl zahirdə surətin,

Gözəl batin, təbiətin.

Gözəl hər işdə qeyrətin,

Namusum, arımsan mənim.

Mənim baharda bülbülüm,

Mənim qızılca sünbülüm.

Gülşənlərdə zərif gülüm,

Bağlarda barımsan mənim.

Səni ziyarət eylərəm,

Sənə ibadət eylərəm.

Həm çox sədaqət eylərəm.

Çün sən Nigarımsan mənim.

Şəmistan Nəzirli

311

Mən aşiqin adı Əli,

Verdin bu dərsi bilməli.

Eşqindən olmuşam dəli,

Sən ahü zarımsan mənim.

1912-ci il

ANA VƏ ONUN ƏZİZ NİGARINA

Dənizin üstündə bir ulduz yandı,

Dalğalar vuruldu işartısına.

Oxudu, ağladı, qəmli dayandı,

Yalnız əzabları qalmışdı ona.

Kədərli qayalar, dumanlı sahil,

Gecənin qoynunda inləyirdilər.

Fikirli dayanıb onlar elə bil,

Qəmli dalğaları dinləyirdilər.

Fəryada dönmüşdü dənizin səsi;

Ulduzlar sularda yırğalanırdı.

Tənha məhəbbətin qəmli nəğməsi,

Qaya-qulaqlarda sırğalanırdı.

O uzaq göylərin dərinliyində,

Sözlü dodaq kimi səyridi ulduz.

Həsrət mənzilində, əzab dilində,

Sanki öz dərdini deyirdi ulduz.

O mavi göylərdən silinməyib iz,

Uzaq bir həsrətin ağrısı qalıb.

Kədərlə dinləyir göyləri dəniz,

Hıçqırır, inləyir, gözləri dolub…

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

312

ADMİRALIN XATİRƏSİNƏ

1

Yat, igid qəhrəman, yaşayır adın;

Yuxu qalasını tez aldın, dostum.

Şöhrət çələngi yox, sən əzab aldın,

Cəsur dəstən ilə min səddi pozdun.

O soyuq məzarın zirehli, dərin…

Matroslar çətin ki, ora baş vura.

Sulara kədərlə baxan əsgərin,

Az qalır heyrətdən bağrı yarıla.

Dəniz cəsurları qısqanır-nədir,

Onları torpağa vermək istəmir.

Okeanın dibi – o sirli qəbir,

Susub… Eşidilmir nə səs, nə səmir.

Külək için-için hıçqırır indi,

Yağışla ağlayır buludlar sənə.

Göydə top səsitək ildırım dindi,

Matəm atəşitək sərkərdəsinə…

Çarskoye-Selo, 1906-cı il

N İ G A R   O L S A ...

Nə lazımdır mənə dünya,

Əgər yanımda yar olsa.

Kim istər mali-dünyanı,

Əgər yarı Nigar olsa.

1

  1904-cü il aprelin 13-də Port-Artur döyüşlərində 

“

Petropavlovsk

”

 

zirehli  gəmisində  yaponların  qəfil  mərmi  partlayışından  həlak  olmuş 

görkəmli  donanma  xadimi,  vitse-admiral  Stepan  Osipoviç  Makarovun 

(1848-1904) şərəfinə yazılıb – Ş.N.

Şəmistan Nəzirli

313

* * *

Başına dönüm, dolanım,

O boyun qadasın alım.

Niyə türkü çeşmi-məstin,

Oxu, bu nişanə gəlməz?!

Çarskoye-Selo,

1909-cu il

Самед Вургун

ВЕЛИКИЙ ПИСАТЕЛЬ

На смерть Джафара Джаббарлы

Постучалось к нам в дверь злое ненастье:

Не бьется ум сердца – умер поэт.

Так это ли твое в людях участье,

Природа? На вопрос дай мне ответ.

О, ты сего края писатель – гигант –

Где твои писанья, твое перо.

Горюет – плачет родной Азербайджан,

Скорбит весь Кавказ по тебе герой.

Застыл смех, молви, на увядших губах?

Лилось, много ли слез из любимых глаз?

Твой вдумчивый мозг обратился во прах?

Взглянул ты на жизнь в последний то раз? 

Заплачет всяк, знаю, вспомнив о тебе,

Потонет он в горе безысходном;

Туманные горы Араксу, Куре

Ручьи слез пошлют с ветром холодным.

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

314

Цветы его жизни завяли хоть вдруг,

Взяла его хоть безвременно смерть,

Мир будет хоть полон, хоть пусть весь вокруг –

В легендах вечно жив будет поэт.

Перевел с тюркского

Али ага Шихлинский

 

 

 

 

 

Осман Сарывелли

ЯШАР

 

 

 

  

Памяти Джафара Джаббарлы

В жизни сей кто не оставит следа,

Тот вскоре будет забыт навсегда.

Умершим себя не считай Джафар!

Вечно будет жив твой герой “Яшар”.

А “Севиль” твоя вечно – любима;

С ними жить будет и твое имя!

Перевел с тюркского

Али ага Шихлинский

Ш.МУНЕТО

(Японский поэт VII века)

Ты говоришь, что я дикарь

Что не культурный я и темный

Что я брожу среди лесов,

Что я босяк, босяк бездомный

За то в кустах лишь для меня

Поэт про волю нежно, птицы,

За то к полям лишь для меня.

Şəmistan Nəzirli

315

Цветов пестреют вереницы.

Как я богат: сквозь небеса

Мне солнце золото бросает,

Как я богат: сквозь облака

Мне серебро луна свивает

На небе утреннем заря

Мне шлет кровавые рубины

Алмазы ночью для меня

Плетут по небу паутины

Я не хочу культурным быть!

Им не понять душою темной,

Что счастлив я, что я богат,

Бродяга дикий и бездомный…

Перевод: Алиага Шихлинский

1906 год, село Царское.

ОБЫКНОВЕННАЯ ПОВЕСТЬ

Была чудесная весна, они на берегу сидели,

Река была тиха, ясна, вставало солнце, птички пели.

Тянулась за рекою даль, спокойно-пышно зеленела,

Вблизи шиповник алый цвел, стояла темных нить алея.

Была чудесная весна, они на берегу сидели,

Во цвете лет была она, ее усы едва чернели.

О, если бы кто встретил их тогда, при утренней их встрече,

И лица бы высмотрел у них иль подслушал бы их речи, –

Как был бы мил ему язык – язык любви первоначальной!

Он верно бы сам на этот миг

Расцвел на дни души печальной…

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

316

* * * 

Живой и правдивый я видела сон,

Казался мне жизнью он.

Проснулась – все мертво и месиво кругом:

И жизнь показалась мне сном…

* * *

 Помоги! Для головки твоей не могу

Из любимых цветов приготовить убор,

Их так много цветет на зеленом лугу,

Что неволь теряется взор.

Я ревниво смотрю, как успел мотылек

Твой задумчивый взгляд на минуту привлечь…

Помоги же мне связать и дивный венок.

И страстную безумную речь!

28.11.1908, Тифлис

Али ага Шихлинский

* * *

Я в свете встретил их, потом

Она была жена другого,

Он был женат и о былом

В помине не было ни слова.

На лицах виден был покой,

Их жизнь текла светло и ровно.

Они, встречаясь меж собой,

Могли смеяться хладнокровно.

А там, на берегу реки,

Где цвел тогда шиповник алый,

Одни простые рыбаки,

Ходили к лодке обветшалой.

Şəmistan Nəzirli

317

И пели песни. И темно,

Осталось, для людей закрыто,

Что было там говорено,

И сколько было позабыто!..

27.11.1908, Тифлис

Али ага Шихлинский

* * *

Как в волнах пугливо-диких

Бледный диск луны трепещет,

А сама она спокойно

По небу плывет и блещет. –

Так в моем дрожащем сердце,

Образ твой дрожит прекрасный,

Между тем, как ты приходишь

Равнодушно и бесстрастно.

27.11.1908, Тифлис

Али ага Шихлинский

* * *

Зима не даром злится –

Пришла ее пора,

Весна в окно стучится

И гонит со двора

* * * 

Когда утром иль поздно ночью,

Пред иконой головку склоняя,

Ты лепечешь святую молитву, –

Помолись, милый друг за меня!

И любовь и горячая вера,

Что глядят в твоих коротких очах.

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

318

Пусть сольются в молитву за друга

На младенческих чистых устах.

И души непорочной рыданья

Пусть летят высоко к небесам!

О, быть может, тогда мое имя

Милосердно примется там…

Много в жизни пришлось мне кружиться,

Но теперь в сердце лишь лесть тая,

Сам не в силах я больше молиться, –

Помолись, милый друг за меня!

Али ага Шихлинский

Abbas ağa Nazir Qayıbzadə

(1849-1919)

OSMAN AĞA ŞIXLİNSKİNİN TARİXİ – VƏFATI

Cahana olma ey huşyar məğrur, 

Görüb beş gün səfasının, olma məsrur.

Nə dərvişü gəda, nə şahü sultan,

Yeridi cümləsinin aqibət gur.

Bu mərqəd əhli Şeyxizadə Osman,

Həm axır məskənindən oldu məhcur.

Açıldı çün üzünə babi-qüfran,

Onun tarixi Nazir oldu “məğfur”.

Şəmistan Nəzirli

319

UNUDA BİLMƏRƏM

“Bizim  Vurğunun  dolaşdığı  diyarları  qarış-qarış 

gəzib onun əfsanəvi hekayətlərini toplayıb əbədiləş-

dirən Şəmistana ən xoş arzularla”.

İsmayıl Şıxlı 

“Xatirəyə dönmüş illər”

kitabına yazdığı avtoqraf

16 iyun 1980-ci il

Mən  İsmayıl  Şıxlının  yoxluğuna  inanmıram.  O,  cismən  ara-

mızdan getsə də ruhən həmişə, hər an bizimlədir. Necə ki, “Dəli 

Kür” var, onun səhifələrindən sərt baxışlı Cahandar ağanın zəhm-

li səsi gəlirsə, İsmayıl Şıxlı yaşayır və yaşayacaqdır.

Məgər onun biz gənclərə yetmişinci illərdə elədiyi kömək likləri, 

yaxşılıqları  unutmaq  olarmı?  Mənim  cızma-qaralarımı  səbir  və 

təmkinlə  oxuyub  verdiyi  ağıllı  məsləhətlərdən,  göstərdiyi  doğru 

yoldan qazandığım nailiyyətlərin sevincini unuda bilə rəmmi?

O, qızıldan qiymətli vaxtını təkcə mən arxasıza, köməksizə 

yox, Azərbaycanın  onlarca  gəncinə  sərf  etmişdir.  Mənim  kimi 

onlarca azərbaycanlı indi iftixarla deyir ki, ədəbi aləmdə mənim 

müəllimim İsmayıl Şıxlı olmuşdur. Onun yetirmələrinə heç kəs 

irad tutub şübhə ilə baxa bilmir. Çünki İsmayıl Şıxlı adı saflıq, 

təmizlik mücəssəməsidir.

Görkəmli  yazıçı-alim  Qulu  Xəlilli  İsmayıl  Şıxlı  saflığından 

danışanda deyərdi: “Bizim çoxumuz ali məktəb müəllimləri za-

manın havasına uyduq, təmiz adımızı qoruya bilmədik. İsmayıl 

Şıxlı isə bu adı ürəyi kimi təmiz saxladı”.

Bu gün şəxsi arxivimdə saxladığım onun mürəkkəbli qələmlə 

yazdığı qeydlərinə baxır və istər-istəməz kövrəlirəm. Onun ağa-

yana, zəhmli səsi varlığımı titrədir: “Burda cızığından çıxdın”, 

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

320

“Uydurmusan”, “Yenə deyirəm, obraz şişirdilib, özü də üfürməli 

danışır”,  “Qız,  qadın  yanında  Səməd  Vurğun  belə  danışa  bil-

məzdi”. Onun bu qeydləri tənqid yox, mənim üçün iftixar idi, 

baş ucalığı idi. Hələ neçə il əvvəl telefonda İsmayıl Şıxlının dedi-

yi  sözlər  mənim  üçün  nə  qədər  əziz  və  doğmadır:  “Oxudum 

əsərini, sabah səhər saat 12-də gəl kafedraya, bir neçə məsələdə 

“dərsini verim”. Bəli, elə bu dərslər məni böyük şairimiz Səməd 

Vurğun, məşhur generalımız Əli ağa Şıxlinski və Azərbaycan ge-

neralları haqqında kitabların müəllifi elədi. Bütün bunlar üçün 

ancaq və ancaq xeyirxahım İsmayıl Şıxlıya ömürlük minnətdaram.

Ötənilki – 1994-cü il söhbətlərimizin birində deyəndə ki, İsmayıl 

müəllim, general Əli ağa Şıxlinskinin hərbi elmi əsərlərini çapa ha-

zırlayıram,  kitabda  nələri  verəcəyimi  dinləyəndən  sonra  sevinə-

sevinə öz təkliflərini də əlavə etdi. Bu xoş xəbərdən xəstəliyini belə 

unutdu. Onda kimlərin söhbətlərini xatırlamadı, atası Qəhrəman 

əfəndinin, dayısı Qiyas bəyin, Alay bəyin və nüfuzlu Şıxlinskilərin 

bir çoxunun... Mənim sevincimin üstünə bir sevinc də əlavə etdi 

İsmayıl müəllim: “Allah qoysa, ayağa durum, yaranalın (bu sözü 

deməyi yaman xoşlardı) kitabına mü qəddiməni özüm yazacağam”.

Ümidə xanım: “İsmayıl, çay buza döndü” – dedi, qalın qaşlar 

gah çatılır, gah da yarğan kimi yarılırdı. Sanki yaraşıqlı üzündə 

Kür nəhri axırdı. Belə anlarda adam ona baxmaqla doymurdu... 

Xəyal İsmayıl Şıxlını hara aparmışdı, onu bir Allah bilirdi... Mən 

də başımızın tacı, ömrümüzün varlığı İsmayıl Şıxlını sevindirə 

bildiyimlə özlüyümdə iftixar edirdim. Handan-hana əlini kres-

lonun dirsəyinə vurub:

– Nə gözəl fikrə düşübsən. Generalın kitabını bu gün biz nəşr 

etdirməsək, gələcəkdə heç kəs məşğul olub, tədqiqat aparmayacaq.

Bundan sonrakı söhbətlərimizdə, telefon zənglərində ilk sor-

ğusu general haqqında olardı:

–  Yaranalın  kitabı  nə  yerdədi?  –soruşardı.  –  Tələs,  bir  az 

tələsmək lazımdı, mən o kitabı görmək istəyirəm...

Ürəyinə  nəsə  daman  İsmayıl  Şıxlının  “tələsmək  lazımdı” 

sözlərində dərin bir kədər vardı...

iyul, 1995-ci il

Şəmistan Nəzirli

321

Ü Ç Ü N C Ü   H İ S S Ə

QƏRİBƏ TALE

Batan günəş soruşdu:

– Ehey, burda kim var, mənim işimi davam etdirsin?

Saxsı çıraq cavab verdi:

– Mən əlimdən gələni edirəm, ey hökmdar.

Rabindranat TAQOR,

məşhur hind yazıcısı

Topoqraf-general İbrahim ağa Vəkilov Zaqafqazi-

yada  yeganədir  –  nə  özündən  əvvəl  və  sonra,  nə  də 

müasirləri arasında bu sahə üzrə belə ali hərbi rütbəli 

mütəxəssis olmayıb. 

Müəllif 

Qaş qaraldı, uzaqlar yavaş-yavaş görünməz oldu. Axşam dü-

şürdü.  Örüşdən  qayıdan  mal-qaranın  mələşməsi  kəsildi.  Yal 

gözləyən itlər zəncir gəmirir, dartınıb gah hirslə, gah da yazıq-

yazıq zingildəyirdi. Yenicə doğmaqda olan Ay Kürün sularında 

“yuyunurdu”.

Salahlı obasına qərib bir axşam düşmüşdü. İbrahimin səbri 

tamam kəsilmişdi. Tez-tez torpaq dama girib çıxır, dinclik tapa 

bilmirdi. Gözü o tayda qalmışdı. Pənah kişi isə görünmürdü. İb-

rahim bir neçə dəfə gəlib Pənah kişinin xalxalına baxıb məyus 

qayıtmışdı.  Atasının  dostu  ilxıçı  Pənah  sözünə  düz  adam  idi. 

Paşa ağanın ölümündən sonra ilxıçı bu dostluğu ailənin böyüyü 

İbrahimlə  davam  etdirdi.  “Nə  oldu,  görəsən,  Pənah  əmi  niyə 

gəlmədi, bəlkə...” Öz-özünə verdiyi suallar İbrahimin intizarını 

daha da artırırdı.

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

322

Şəmmətli  meşəsinin  bərabərində  bir  at  kişnədi.  Üstündəki 

adam ata acıqlandı. At şappıltı ilə suya girdi. Bir göz qırpımında 

payızın bulanıq sularını yarıb bu taya keçdi. 

İbrahim sahildə atlı ilə üzbəüz gəldi. Ürkək və zəif bir səslə: 

– Pənah əmi, sənsənmi? – dedi. 

İlxıçı duruxdu. Qəfil zərbə dəymiş adam kimi əvvəlcə özünü 

itirdi. Sonra özünə gəlib:

– Mənəm, oğul, – dedi, – sən deyəsən getməyi lap doğrulamı-

san, yaxşı hazırsanmı? Burda gözlə, evə dəyib gəlirəm. 

Atını cığıra salıb, bir az aralandı. Birdən yarı yolda geri dönüb:

– Ayə, a İbi, – dedi, – barı evə bir söz demisənmi?

– Deməmişəm, Pənah əmi, amma əmioğlu Yusifə bərk-bərk 

tap şırmışam  ki,  işdi,  gördün  çox  axtarırlar,  anam  çox  ağlayıb-

sızlayır, onda deyərsən ki, dünən Qazaxda idim, eşitdim İbra-

him Tiflisə oxumağa gedib.

–  Onda  get  Bala  bərənin  yanında  gözlə,  birdən  buralara 

hərlənən olar, indi gəlirəm, bir az da orda fikirləş. 

Pənah kişi atını mahmızladı.

İbrahim qamışlıqda xeyli gözlədi. O, Pənah kişinin “bir az da 

gözlə” deməyindən şübhələndi. “Yəqin anamdan qorxur, qarğış 

sahibi olmaq istəmir”. Kür aşıb-daşanda gətirib sahilə çıxartdığı 

qarağac kötüyünün üstündə oturub, ağzı qaralan evlər arasın-

dan Pənah kişinin evini tapdı.

Gündüzlər ayaqyalın, başıaçıq oynadığı hay-küylü sahil gecə 

yuxusunda uyuyurdu. Səssizlik onun qulağını batırır, qorxusu-

nu artırırdı. Sakit çay da elə bil gündüzün haray-həşirindən yu-

xuya getmişdi. Daş atmasan, onun səsini eşitməzdin. Qamışlıq 

xışıldadı. İbrahim diksinib əlini yerə uzatdı. Qamışlığı yara-yara 

ona tərəf nəsə gəlirdi. Qaranlıqda iki göz od kimi yanırdı. İbra-

him “a kafir” – deyib qorxa-qorxa daş atdı. Çaqqal sivişib qamış-

lıqda yox oldu. “Yaxşı ki, dovşan deyil, nənəm deyərdi yola çaq-

qal uğurludu”.

İbrahim yenidən Pənah kişinin evini axtarıb tapdı. İlxıçının 

qara damının qapısı cırıltı ilə açıldı. Əvvəl Pənah kişi, sonra da 

əli xurcunlu arvadı çıxdı.

Şəmistan Nəzirli

323

– A kişi, uşaqlara tuman-köynək almağı unutma.

–  Rəhmətliyin  qızı,  mən  at  satmağa  gedirəm,  yoxsa  tuman-

köynək almağa, – deyə Pənah kişi arvadına hirsləndi: – Axşama 

kimi kor Baqrat tuman-köynək satır, ondan alsan, belin qırılarmı?

– Onda, sən atanın goru, bir az mampası al, uşaqlar neçə gün-

dü sevincək olublar ki, dədəmiz şəhərdən mampası alacaq. 

Pənah kişi könülsüz “yaxşı, yaxşı” deyib, xurcunu atın belinə 

aşırdı. Atı yedəkləyib xalxaldan çıxartdı. İbrahimin yanına qədər 

ata  minmədi. Atı  qamışlığın  arxasına  çəkib  sağrısını,  boynunu 

sığalladı, oxşadı. 

– Əlimdən möhkəm tut, indi atıl min.

İbrahim bir göz qırpımında ata sıçradı.

– Geri otur, – Pənah kişinin səsində arvadla danışdığı əsəbilik 

qalmışdı. O, birdən fikrini dəyişib: – Yox, yox, a İbi, qabağa otur, 

bu üzülmüş xamdı, birdən çayın ortasında ürküb eləyər, yıxar 

səni. Yalmanından bərk tut, çətini çayı keçənə kimidi.

İlxıçı “ya Allah” deyib ata mindi. Xam at çayın dərin-dayaz 

yerinə baxmayıb suyu yarır, fınxıra-fınxıra o taya tələsirdi.

Sahilin  o  tayı  başdan-başa  meşə  idi.  Şəmkirdən  başlayan 

qədim Qarayazı meşəsi Kürün sahili boyunca yaşıl kəmər kimi 

Gürcüstan  sərhədlərinə  doğru  uzanırdı.  Çayın  sağ  sahilindəki 

Salahlı,  Şıxlı  obalarının  dolanacağı  da  bu  meşə  idi.  Əhali  otu, 

odunu buradan aparır, mal-qarasını burada otarırdı. Pənah kişi 

də  burada  ilxı  saxlayırdı.  Hər  ilin  payızında  beş-altı  dilibozu 

Tiflisə aparıb satır, pulunu dolanacağına sərf edirdi. 

O taya çıxan kimi at tanış cığırda yerişini artırdı. Meşə bir az 

seyrələndə duruxub kişnədi və birdən götürüldü. Pənah kişi atın 

başını çəkdi:

– Əyə, üzülmüşün boynunu sığalla, gecə vaxtı nə hay-küy salır. 

İbrahim atın yalmanını sığallaya-sığallaya:

– Pənah əmi, – dedi, – bu nə dəli atdı, bunnan heç oğurluğa-

zada getmək olmaz.

– Təzə tutmuşam, a bala, hələ, yaxşı öyrəşməyib. Sən niyə bu 

gecə  vaxtı  tərs  atın  üstündə  tərs  söz  danışdın.  Allaha  şükür, 

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

324

nəsil-nəcabətində oğurluq eləyən də yoxdur. Oğurluq haradan 

ağlına gəldi?

İbrahim nə ağ dindi, nə də qara. 

– A İbi, sən Mirzənin evini tanıyırsanmı?

Kişi İbrahimin yaralı yerinə toxundu. Odur ki, kefsiz-kefsiz:

– Yox, – dedi.

– Əyə, bə nə təhər gedib çıxacaxsan? Heç şəhərdə olubsanmı?

– Ötən yay Mirzə kəndə gələndə bir kağız yazıb verdi. Ünva-

nı da var orda.

– A  bala,  səndən  qorxuram,  gedib  o  dinsizlərin  içində  itib 

eləyərsən, mən qanda qalaram. Sonra anan Tükəzbanın əlindən 

qurtara bilmərəm.

– Qorxma, Pənah əmi, məndən sonra evdə anamın on balası 

var. Ürkütməsə, saya bilmir. Mən heç yada düşməyəcəyəm.

–  Elə  demə,  a  bala,  ana  ürəyidi,  yoxluğundan  əsim-əsim 

əsəcək. Bir də, nə var o şəhərdə, bilmirəm, qaçıb gedirsən ora. 

Gərək qalıb kənddə işləyəydin, evin də böyüyü sən idin, anana 

da kömək olardın.

–  Yox,  Pənah  əmi,  gedib  oxuyub  bir  sənət  qazanacağam, 

adam olacam.

– Burada, kəndimizdə Molla Mustafanın məktəbi səni adam 

olmağa qoymur? Oxu, molla ol, ya da Abbas ağa kimi özünnən 

şeir quraşdır. Elə o da molla kimi bir şeydi.

– Şairlik mollalıq döyül, Pənah əmi, Abbas ağa kişi şairdi.

– Niyə o boyda Vidadiyə, Vaqifə mollalıq yaraşdı, Abbas ağa-

ya yaraşmadı.

–  Pənah  əmi,  Vidadiynən  Vaqif  sən  deyən  o  Mustafa  kimi 

molla döyül ey. O vaxtlar babalarımız onlara savadlarına görə 

molla deyiblər.

– Yaxşı, bunlar bir yana qalsın, sən gedib şəhərdə nə olacax-

san, nə oxuyacaxsan? – Pənah kişi hirslə soruşdu. İbrahimin ca-

nına qorxu düşdü ki, birdən cavabımdan razı qalmasa, bu dəli 

Pənah məni qaytarar ha... Özünü ələ alıb:

– Mən başqa şey oxuyacam, – dedi, – voyenni olacam.

– O nə sözdü, əyə, olmaya, əfsər olacaxsan?

Şəmistan Nəzirli

325

İbrahim qorxa-qorxa:

– Hə, – dedi. 

– Dilini bilirsənmi? Urusun deyirəm.

– Mampassatan Baqratdan bir-iki söz öyrənmişəm, qalanını 

da orda öyrənəcəm.

–  Ay  öyrəndin  ha,  axşama  kimi  gürcü  çobanlarıynan  bir 

yerdəyəm, qoqodan, bicodan artıq kəlmə bilənin dədəsi tünbətün 

olsun. Dil öyrənmək su içmək döyül, oğul.

İbrahim istədi desin ki, sənin savadın, fərasətin yoxdu, mən 

neyləyim. Qorxdu ki, dəli Pənah elə buradaca onu dəli atından 

düşürər, qalar dizinə döyə-döyə.

Meşə  yolu  qurtardı.  Onlar  sonu  görünməyən  Ceyrançöl 

düzünə çıxanda Ay Avey dağının bərabərində idi. Çöl bulud ar-

xasında girib-çıxan Aydan gah nurlanır, gah da qaralırdı. Xeyli 

uzaqda otlayan ilxı qəbirdaşları kimi qaralırdı. Onların mindiyi 

at ilxını görəndə bir neçə dəfə kişnədi. Atların bir neçəsi başını 

qaldırıb  fınxırdı.  Birdən  yaxındakı  kolun  dibindən  bir  adam 

qalxdı. Vahimələnən İbrahim atın yalmanından yapışdı. Pənah 

kişi bunu dərhal hiss edib:

– Qorxma, – dedi, – mənim ilxıçı yoldaşımdı, bunu gördüyü-

nü heç yerdə danışma ha, yazıq bir gürcüdü, xozeynini öldürüb 

qaçıb. Mənə pənah gətirib. Goda kəndində bir dəmirçi dostum 

var, onun qardaşı oğludu. Zalım oğlu qorxu nə olan şeydi bilmir. 

Deynən  get  qəbiristanda  yat,  yatajax,  eymənmək-zad  yoxdu. 

Bunda urusca qəzet də var, gündə çıxarıb oxuyur. Məni günorta-

dan gözləyir...

– Qatso, o kimdi, sənnən gələn?

– Paşa ağanın oğludu, İbidi, bu da şəhərə gedir.

– Xeyir ola, bu uşağın Tiflisdə nə işi var?

– Nə bilim, Nikolaz, deyir gedib oxuyub, voyennidi, əfsərdi-

nədi ondan olajam.

Nikolaz qayğılı-qayğılı:

–  Qatso,  dəlisən-nəsən,  –  dedi.  –  Xalqın  uşağını  aparıb 

itirərsən.

– Niyə itir, on dörd yaşında cavan da şəhərdə itərmi?

General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları

326

* * *

...İbrahim həmkəndlisi Mirzə Hüseyn Qayıbzadənin Şeytan-

bazar  yanındakı  evini  asanlıqla  tapa  bildi.  Çünki  o  vaxtlar 

Tiflisdə çoxlu azərbaycanlı yaşayırdı. Mirzə Hüseyn əfəndi də 

çox hörmətli və məşhur şəxs idi.

O, Tiflisdə rus-tatar məktəbində Şərq dilləri müəllimi, Zaqaf-

qaziya  Müftisi  vəzifələrində  işlədiyindən  böyük  nüfuza  malik 

olmuşdu. Oxumaq istəyən kasıb balalarına kömək əli uzatmağı, 

onların bu işıqlı arzularının həyata keçməsinə şərait yaratmağı 

Mirzə Hüseyn əfəndi ən nəcib, ən şərəfli vəzifə hesab edirdi.

Müftinin həyat yoldaşı Səadət xanım İbrahimi görəndə göz-

lərinə inanmadı. Bu gözəl və nəcib qadın heyrətdən, təəccübdən 

az  qala  qışqıracaqdı.  O,  İbrahimi  bağrına  basıb  doğma  balası 

kimi öpdü, oxşadı. Kəndi, qohumları soruşdu. Atası Paşa ağanın 

vaxtsız ölümünə heyfsiləndi. İbrahimin oxumaq dalınca gəlmə-

sini eşidəndə ona elə bil dünyanı bağışladılar.

Hüseyn əfəndi ağır-ağır soruşdu: 

– Səadət xanım, İbrahimin haraya qəbul olunmaq istədiyindən 

xəbərin varmı?

– Xeyr!

– Ot kökü üstə bitər. Praporşik Paşa ağanın oğlu hərbi qul-

luqçu olmaq istəyir.

– Hə, – qadın xeyli duruxdu, – demək mənim kəndimin, Sa-

lahlının ilk savadlı hərbi qulluqçusu olacaqsan. Çox yaxşı, çox 

gözəl, oğul! – Səadət xanım onu yenidən qucaqladı.

  –  Kadet  korpusunda  yer  yoxdur,  bir  az  gec  gəlib,  bu  gün 

sentyabrın altısıdır. Amma Hüseyn əmisi onu məyus qaytarmaz.

Mirzə ipək kimi yumşaq və dümağ saqqalını sığallayıb ani 

olaraq susdu: 

– Bəxtindən üçüncü Mejevoy Hərbi Gimnaziyasında bir yer 

var.  Bu  məktəbin  direktorunun  mənimlə  dostluğunu  bilirsən. 

Mənə belə gəlir ki, burda İbrahim üçün çətin olmayacaq. Direk-

tor  milliyyətcə  Kazan  tatarıdır.  Bizim  dilə  yaxşı  bələddir.  Ona 

həm rus dilini öyrədər, həm də təhsil verər.

Şəmistan Nəzirli

327