ƏZİzxan tanriverdi
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Silahlanma, silahlandırılma, silahla tanınma
- “Ox”dan uzunluq ölçüsü (ox məsafəsi) kimi istifadə, ox yarışı, ox düşən yerdə gəlin otağı qurma
- “Oxdan uzunluq ölçüsü (ox məsafəsi) kimi istifadə.
- Ox düşən yerdə gəlin otağı qurma.
|
“qılıc”la bağlı: Qara polat uz qılıc (iti polad qılınc). “Çalışanda qara polat uc qılıcıη güdəməsün” (D-155). Bu nümunədə qılıncın poladdan düzəldilməsi açıq-aydın şəkildə görünür “sügü” ilə bağlı: Qarğu talı sügü (qarğı budağından süngü). “Qarğu talu sügüηü maηa vergil” (D-245);
1 A.Məmmədova. “Dədə Qorqud kitabı”nın leksikası. Bakı,2009, səh.127. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 500
Qarğu dillü uz sügü (qarğu dilli iti süngü). “Qarğu dillü uz sügimi qapdım...” (D-207). Qeyd etdiyimiz kimi, bu tip ifadələrin semantikası “süngü” istehsalı barədə (qarğıya iti dəmir ucluğun keçirilməsi) söz deməyə imkan verir. Bu cəhət “sügü”nün sinoni- minə - “cida”ya da aiddir. Yəni eyni silah növü müxtəlif sözlərlə ifadə olunub: sügü (türk mənşəli), cida (monqol mənşəli); qarğu talı sügü (qarğı budağından süngü//nizə) = qarğu cida (qarğı buda- ğından süngü//nizə). Bu sinonimlik “sügü” və “cida” sözlərinin assosiativliyi ilə yaradılmış frazeoloji vahidlərdə də özünü gös- tərir: “Sünü (süngü – Ə.T.) çuvala sığmaz” (Oğuznamə”) = “cidanı çuvalda gizlətmək olmaz” (əvvəlki səhifələrə bax). “sapan”la bağlı: Aya (sapandın daş qoyulan yeri). “...sapanıη ayasına daş qodı...” (D-41); sapanıη ayası. “Çobanıη üçyaşar tana dərisindən sapanınıη ayasıydı” (D-56); sapanın qolu. “...üç keçi tüyindən sa- panın qollarıydı” (D-56); çatlağuc (çatı). “Bir keçi tüyindən çat- lağucıydı” (D-56)... Bir sintaktik bütöv daxilində işlənmiş bu cümlələr sapandın nədən düzəldilməsi, eyni zamanda hansı forma- da olması barədə kifayət qədər dolğun informasiya verir. Hətta elə bir informasiya ki, sapand görməyən, onun haqqında heç bir mə- lumatı olmayan hər hansı bir usta həmin sapandın oxşarını asan- lıqla düzəldə bilər. Bu məqamda “Kitab” linqvopoetik baxımdan asan qavranılır – tezisi reallaşa bilər. Yaxud bu tip parçalar barədə yazıçı Anarın söylədikləri yada düşə bilər: “...bu parça qədim das- tan mətni yox, müasir kinossenaridir, daha doğrusu, rejissor ssena- risidir” (Sizsiz. Bakı, 1992, səh.85). Amma bunu da vurğulayaq ki, “Kitab”da sirli-sehirli detallar da kifayət qədərdir. Məsələn, “Tol tolara girdigim//Tolararı, doxarlıyı qodığım...” (D-108) misralarının transkripsiyası və semantikası ilə bağlı V.V.Bartold, O.Ş.Gökyay, M.Ergin kimi nüfuzlu qorqudşünaslar, demək olar ki, heç nə deməyiblər. “Bu misralar “KDQ-nin çətin oxunan və dəqiq anlaşılmayan yerlərindəndir”, - deyən S.Əlizadə isə həmin misraları iki dəfə tam müxtəlif formalarda transkripsiya edib (Zey- nalov-Əlizadə nəşri. Bakı, 1988, səh.63; S.Əlizadə nəşri. Bakı,
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 501
2000, səh.62). Deməli, “Kitab”ın mətni sadə (mürəkkəb) olduğu qədər də mürəkkəbdir (sadədir). Və ya Anarın dili ilə desək, “Dədə Qorqud kitabı” doğmadan doğma, aydından aydın bir əsər olmaqla bərabər, mətni, mənşəyi, dövrü, bir çox digər yönləri baxımından sirli, açılmazdan açılmaz bir abidədir”. “dəmir don”la bağlı: Dəmir don (zireh, döyüş geyimi). “Əgni bərk dəmür donum geyərdim” (D-297); Dəmir donlu (dəmir don geyinmiş). “...dəmir donlu kafir oğlanıη üzərinə gəldilər” (D-264). Burada əlavə şərhə ehtiyac yoxdur: “Dəmir don”, “dəmir donlu” ifadələri döyüş geyiminin “dəmirdən” düzəldildiyini bildirir. Yeri gəlmişkən, “Kitab”da dəmirdən tikilmiş “yaqa”ya da açıq-aşkar işarə edilir (əvvəlki səhifələrə bax).
“Kitab”da “Oğuz igidlərinin silahlanmasını əks etdirən par- çalarda, əsasən, üç obraz görünür: qəhrəman, at və silah. Təhkiyə- çi bu obrazlarla bağlı ən kiçik detalı belə təsvir etməyə çalışıb. Təhkiyəçi təsvirində qəhrəmanın yerindən durması, qılınc qurşan- ması, yayı əlinə alması, nizə götürməsi, at minməsi – bir sözlə, onun silahlanmasını əks etdirən bütün detallar müşahidə olunur: “Buğac bəg yerindən uru turdı. Qara polat uz qılıcın belinə qu- şandı. Ağ tozlıca qatı yayını əlinə aldı. Altun cidasın əlinə aldı. Bədəvi atın tutdu durdu, bütü bindi...” (D-31). Bu parçadan bir daha aydın olur ki, qəhrəman əvvəlcə qılıncı, sonra isə yayı və cidası ilə silahlanır. Bu cəhət silahlandırılma ilə bağlı mətnlərdə də müşahidə olunur: “Qılıc və sügü və çomaq və sair cəng alətin geydirüb tonatdılar” (D-285). Silahla gəzmə, silahlanma Oğuz igidi üçün ən mühüm şərtlərdən hesab olunur. Təsadüfi deyil ki, Oğuz igidi yuxusunda da silahlanır: “Məgər ol gecə Yegnək duş gördi... Aydır: “Bəglər, ğafillücə qara başım-gözüm uyxuda ikən düş gördi... Qalqubanı “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 502
yerimdən uru turdım. Qarğu dillü uz sügümi qapdım, qarşulayu ol ərə vardım. Qarşusından əl əri sanctım vəqt dikdim göz ucilə ol ərə baqdım...” (D-206, 207). Oğuz igidi Qaraca çoban kafirlərin silah və döyüş geyimlərini aşağılayır, papağını kafirin dəbilqəsin- dən, dəyənəyini nizəsindən, çövkanını qılıncından, sapandını oxundan üstün hesab edir. Bir sözlə, yaxşı silahlanmış kafirlərlə hər cür döyüşə hazır olduğunu bəyan edir, onlara meydan oxuyur:
“...Başındağı tuğulğaηı nə ögərsən, mərə kafər? Başımdağı börkümcə gəlməz maηa! Altmış tutam köndəriηi nə ögərsən, mırdar kafər? Qızılcıq dəgənəgimcə gəlməz maηa! Qılıcuηu nə ögərsən, mərə kafər! Əgri başlu çokanlmca gəlməz maηa! Belüηdə toqsan oqıη nə ögərsən, mərə kafər? Ala qollı qapanımca gəlməz maηa...” (D-41) Bu parçanın semantikası ilə bağlı bunları söyləmək olar: adi primitiv silahlarla silahlanmış qəhrəman güclüdür. Dəgənək (dəyənək) köndərlə (nizə), çokan (çövkan) qılıcla (qılınc), sapan (sapand) oxla müqayisədə çox primitivdir. Amma əsl igid odur ki, qeyri-bərabər döyüşdə düşməni adi silahlarla belə məğlub edə bilsin. Necə deyərlər, “atdan düşüb, atlana bilsin”. Oğuz igidi Qaraca çoban məhz belə qəhrəmanlardandır. Kafir yaxşı silahlanmış Oğuz igidi Əmranın silahlarını aşa- ğılayır, onun qılıncına gödək, süngüsünə sınıq, yayına nazik, ox- qabısındakı doxsan oxuna seyrək deyir... Bir sözlə, kafir Bəkil oğlu Əmranı qorxudaraq döyüşdən çəkindirmək istəyir:
“...Qara polad uz qılıcı gödək oğlan! Əlindəki sügüsü sınıq oğlan! Ağ tozlu yayı gedə oğlan! Beligində doqsan oqı seyrək oğlan!”... (D-247) Oğuz igidinin döyüş paltarı geyinməsi obrazlı şəkildə can- landırılıb: “Uru turdı, tövlədən bir şahbaz at çıxardı, əyərlədi,
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 503
geyimin geydi. Dizcik, qarucıq bağlandı” (D-261). Bu cür parçalar silahlanma ilə bağlı müəyyən təəssürat yaradır. Oğuz kişisi kimi Oğuz qadını da silahlanır, o da at belindədir: “Gördi gəlin at üzərində geyinmiş, sügüsi əlində” (D- 193).
Oğuz igidi silahlanmayanda təəssüflənir, öz gücsüzlüyünü hiss edir:
Aruz maηa bu işi edəcəgiη bilsəydim, Qaraqucda Qazlıq atuma binərdim! Əgin bərk dəmür tonım geyərdim! Qara polad uz qılıcım belümə bağlardım! Alın-başa qunt işuğım urardım! Qarğu talı altmış tutam sügümi əlümə alurdım...”(D-297) Silahsız Oğuz igidi ölümə məhkumdur. Necə ki, dəmir donunu geyinməyən, qılıncını belinə bağlamayan, alnına parlaq zireh vurmayan, süngüsünü götürməyən Beyrək Aruz tərəfindən öldürülür: “Aruz qara polad uz qılıcın tartub Beyrəgiη sağ oylu- ğın çaldı, qara qana bulaşdı...” (D-197). Bu cür parçalar reallığı əks etdirir. Amma bu da var ki, “Kitab”da adı keçən sehrli üzü- yün gücü ilə müqayisədə nəinki qəhrəmanın silahı, hətta onun özü belə gücsüzdür. Bu isə sehrli üzüyün (Oğul, saηa ox batmasun, tənüηi qılıc kəsməsün!) – mifin gücüdür. Faktlara müraciət edək: Oğuz igidləri qılıncla Təpəgözün bir tükünü belə kəsə bilmirlər, atdıqları ox ona təsir etmir, yaxud cida ilə bədənini dələ bilmirlər: “Qara polad uz qılıclar kəsən qılını kəsdirmədi. Qarğu cida oyna- danlar ildirəmədi. Qayın oxu atanlar kar qılamadı” (D-221). Tər- kibində silah adı işlənmiş bu nümunələrlə, daha doğrusu, müba- liğələr silsiləsi ilə Təpəgözü öldürməyin mümkünsüzlüyü can- landırılıb. Oğuz igidlərinin silahlandırılması ilə bağlı üç əsas detala rast gəlinir: Oğuz igidi Bəkilin Vətəni qorumağa göndərilməsini məslə- hət bilən də, onu silahlandıran da Dədə Qorquddur: “...Bəkil razı
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 504
oldı. Qalqdı yer öpdi. Dədəm Qorqud himmət qılıcın belinə bağla- dı. Çomağı omuzına bıraqdı. Yayı qarusına keçürdi. Şahbaz ayğırı çəkdirdi, büdə bindi... Oğuzdan köç elədi. Bərdəyə, Gəncəyə va- rub vətən tutdı...” (D-236); silahlandırmağı Dədə Qorquddan öyrənmiş Bəkil yaralı ol- duğuna görə oğlu Əmranı silahlandırtdırır: “Bəkil aydır: “Öləyim ağzıη içün, oğul! Ola kim, mənim keçmiş günimi aηdırtmayasan” – dedi. “Mərə, geyimim gətürüη, oğlum geysün! Al ayğırım gətürüη, oğlum binsün! El ürkmədin oğlum meydana varsun – girsün!” – dedi. Oğlanı tonatdılar...” (D-246). Burada assosiativ olaraq məhz atası Bəkilin silahları ilə silahlanmaq istəyən Əmranın dilindən verilmiş parça yada düşür:
“...Qara polad uz qılıcıη maηa vergil, Gafillücə başlar kəsim səniηçün! Qarğu talı sügüηi maηa vergil, Köksündən ər sancayım səniη içün! Ağ yeləklü ötkün oxıη maηa verdil, Ərdən ərə keçirəyim səniη içün!...” (D-245, 246) Burada daha çox maraq doğuran Əmranın qılıncla kafir- lərin başını kəsmək istəməsidir. O qılıncla ki, onu atası Bəkilin belinə Dədə Qorqud bağlayıb, Qədə Qorqudun əli ilə ovsunlanıb. Bu mənada Gürcüstandan xərac kimi göndərilmiş qılınc üç obrazı birləşdirir – qənaətinə də gəlmək mümkündür: Dədə Qorqud (gön- dərilmiş qılınca toxunur, onu əlinə alır), Bəkil (Dədə Qorqud hə- min qılıncı Bəkilin belinə bağlayır), Əmran (Bəkil həmin qılıncı oğlu Əmranın belinə bağlatdırır. Bu fikir “Oğlanı tonatdılar” cüm- ləsinin ümumi semantik yükündən doğur). Deməli, Dədə Qorqud təkcə Bəkilin yox, həm də Əmranın qoruyucusu, hamisi statusun- da çıxış edir; Oğuz igidi Qazan kafirlər tərəfindən silahlandırılır: “Kafər ləşkəri Qazanıη üzərinə yığıldı. Qazana geyim gətürdilər. Qılıc və sügü və çomaq və sair cəng alətin geydirüb tonatdılar” (D-285).
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 505
Silahlanma və silahlandırılma ilə bağlı təqdim etdiklərimiz Orxon-Yenisey abidələri ilə səsləşir. “Təsvir etdiyim türk süvarisi Ermitajdakı gil heykəlciklərə əsaslanır. Bu heykəlciklər Turfanda Tuyuk məzarda tapılmışdır. Bundan başqa, Sibirin cənubunda Sulek çayı sahilində qayalarda (Yenisey çayının yuxarı axarı) şəkillər həkk edilmişdir. Bu şəkillərdə silahlı türküt əsgəri təsvir edilir; o, buynuzlu yayla silahlanmışdır. İkinci bir şəkil daha maraqlıdır: ağır silahlı süvari boğazından ombaşınadək zirehli paltar geyinmişdir, zirehli paltarın qolları biləngə (biləyə - Ə.T.) qədər çatır, döşündə dairəvi qalxan vardır,qılınclıdır və böyründə oxqabı vardır, sağ əlində toppuz tutmuşdur... 1 . Deməli, “Kitab”da sözlə ifadə edilmiş silahlanma Orxon-Yenisey abidələrində həm də maddi şəkildədir, konkret desək, həmin semantika gil heykəl- ciklər və qaya rəsmləri vasitəsilə çatdırılır. Ən əsası isə budur ki, türk döyüşçüsünün silahlanmasını əks etdirən həmin gil heykəlcik və qaya rəsmləri bu günümüzə ötürülüb, bu gün də bizimlədir. Qəhrəmanın silahlanmasını əks etdirən parçalara “Koroğlu” epo- sunda da rast gəlinir: “Koroğlu altdan geyindi, başdan qıfıllandı, başdan geyindi, ayaqdan qıfıllandı, Misri qılıncı bağladı, qalxan asdı, əmud götürdü, dava libasının üstündən bir kürk geyindi, çiy- ninə də bir saz keçirdi, tək başına payı-piyada Toqata tərəf yola düşdü...” Qeyd edək ki, silahlanmanın bu cür təsviri birbaşa “Kitab”la bağlanır, daha doğrusu, “Kitab”dakı parçaların məntiqi davamı kimi çıxış edir. Bu da təsadüfi deyil. Çünki “Koroğlu” bir qəhrəmanlıq eposu kimi məhz “Kitab”ın məntiqi davamıdır. Oğuz igidlərinin hər biri silahı ilə tanınır, öz layiqli yerlə- rini də silahları ilə alırlar. Bu cəhət “Kitab”ın poetik strukturunda qabarıq şəkildə görünür. Ən maraqlısı isə budur ki, qəhrəmanlar atları ilə tanındığı kimi, silahları ilə də tanınır. Məsələn, qurt si- nirli yay Dirsə xana, qıl kişli (kirişli) yay Beyrəyə,təkə buynuzun- dan yay Basata, sapand Qaraca çobana... məxsusdur. Hətta işarə- ləndirmə o qədər dəqiq və məntiqlidir ki, birinin digəri ilə əvəz-
1 Ə.Rəcəbli. Ulu türklər. Bakı, 2003, səh.138. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 506
lənə bilmə ehtimalı sıfıra bərabərdir (müqayisə et: Basatın sapanı – Qaraca çobanın təkə buynuzundan yayı). Digər tərəfdən, “qılıc” sözü daha çox Qazan xanla bağlı işlədilib. Bunu ən azı “çal qılı- cıη” ifadəsi ilə başlanan cümlələrin intensivliyi təsdiqləyir (əvvəl- ki səhifələrə bax). Yaxud “köndər” (nizə) sözü yalnız Dəli Donda- rın bədii təyinində müşahidə olunur. Bütün bunlarla yanaşı, kafirlər Oğuz igidlərini təkcə atlarına yox, həm də silahlarına görə tanıyırlar: “At, yaraq və işıq Bəkiliη, Bəkil içində degil!” (D-247). Yuxarıdakı qarşılaşdırmalara poetik kateqoriyalar konteks- tində yanaşdıqda bəlli olur ki, “Kitab”dakı bir sıra qəhrəmanların adları ilə onlara məxsus at və silah adları alliterasiya yaradır. Faktlara müraciət edək: Qazan − Qoηur at − qılıc = qa→ qo→qı Beyrək − Boz ayğır − yay = ey→ay→ay Tondaz (Dondar)−Təpəlqaşğa ayğır−köndər=dar→tə→dər Dirsə xan − qurt sinirli yay = sə→si Qaraca çoban−sapan = çoban → sapan (zəngin qafiyələr kimi görünür). Belə alliterasiyalar “Kitab”ın zənginlik göstəricilərindən biri kimi dəyərləndirilə bilər.
“Ox”dan uzunluq ölçüsü (ox məsafəsi) kimi istifadə, ox yarışı, ox düşən yerdə gəlin otağı qurma
Türkologiyada qeyd olunduğu kimi, qədim türk “ox”suz təsəvvürə belə gəlmir. Bir sıra qədim türk abidələri, xüsusən də “Kitab” vərəqləndikcə türkün ox yarışı, “ox”dan uzunluq ölçüsü kimi istifadəsi, ox atıb gəlin otağı qurması, oxla ov etməsi, düşmə- ni ox yağışına tutması... göz önündə canlanır. Və istər-istəməz belə bir sual yaranır: bütün bunlar cəmi 154 səhifədən ibarət “Kitab”da necə yerləşdirilib? Axı “Kitab” təkcə bunlardan ibarət deyil, onun obrazlar sistemi çox zəngindir: Oğuz kişiləri, Oğuz
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 507
qadınları, kafirlər, at və dağ obrazları və daha neçə-neçə obraz! Cavab qorqudşünaslığa bəllidir: “Kitab”dakı obrazlar sintez şək- lindədir, biri digərini tamamlayır, biri digəri üçün məntiqi mərkəz funksiyasında çıxış edir – bir sözlə, zəncirvarı bağlılıq “Kitab”ın nüvəsini təşkil edir. Elə buna görə də yuxarıda təqdim etdiyimiz bölmədəki “ox məsafəsi, ox yarışı, ox düşən yerdə gəlin otağı qurma” kimi məsələləri daha çox mətnin ümumi semantik yükü müstəvisində təhlil etmək lazım gəlir.
dim türk etnoqrafiyası üçün səciyyəvi olan belə bir hesablama üsulunun kodu “Dədəyi qoa-qoa Dəli Qarçar on yelək yer aşurdı” (D-84) cümləsindəki “on yelək yer aşurmaq” ifadəsidir. Daha doğrusu, bu ifadənin tərkibində “ox” mənasında işlənmiş “yelək” sözüdür. Araşdırmalar “on yelək” birləşməsinin 7 km. (yeddi min metr) mənasında çıxış etdiyini göstərir (əvvəlki səhifələrə bax).
ox atalım. Məni keçərsən, anı dəxi keçərsən... Ox atdılar. Beyrək qızıη oqın yardı. Qız aydır: “Mərə yigit, mənim atumı kimsə keçdügi yoq. Oxımı kimsə yardığı yoq..,” (D-78-79). Bu parçadakı “ox yarısında qalib gəlmək, oxu rəqibindən uzağa atmaq” anlamlı “oxını yarmaq” ifadəsi “ox yarışı”nı kodlaşdıran, işarələndirən əsas detallardan biri kimi götürülə bilər. Yeri gəlmişkən, “oxını yarmaq” ifadəsinə təkcə Banıçiçəyin və təhkiyəçinin deyil, həm də Beyrəyin dilində rast gəlinir: “Ox atanda mən səniη oxıηı yarmadımmı?” (D-116). A.Əlizadə bu tip cümlələrdəki “oxını yarmaq” ifadəsini belə şərh edir: “Bir şeyi zərbə ilə vurub ortadan ikiyə bölmək, sındırmaq. Beyrək qızın oxunu yardı; Ox atanda mən sənin oxunı yarmadımmı?” 1 . Müəllif “oxını yarmaq” ifa- dəsinin semantikasını başa düşmədiyi üçün “yarmaq” felinin məna yükünü izah etməyə çalışıb ki, bu da mətnlə, ümumiyyətlə, səs- ləşmir. R.Mədətova isə “ox atmaq”, “ox səpmək” ifadələri sırasın-
1 “Kitabi-Dədə Qorqud”un izahlı lüğəti. Bakı, 1999, səh.104. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 508
da “oxını yarmaq”ın adını çəkmir 1 . O.Ş.Gökyay “oxını yarmaq” ifadəsini “ox yarışı” mənasında izah edib ki, bu da bütün para- metrlərinə görə qədim türk etnoqrafiyası ilə bağlanır: “Ok yarışla- rında kullanılan hedefe puta denir. “Birinin okunu yarmak” deyimi bugün de yarışta oku, rakibinden daha uzağa düşürmek, ok yarı- şında kazanmak anlamına Toroslar bölgesinde ve başka yerlerde yaşamaktadır. Dede Korkut kitabında “ok”la ilgili deyimler de az degildir” (İstanbul, 2000, səh.CCCLXI). Burada təkcə onu qeyd edirik ki, müəllifin “ok yarışlarında kullanılan hedefe puta denir” – fikri bir sıra mənbələrə, xüsusən də “Kitab”a istinadən deyilib. Qazan xanın dilindən verilmiş “Oğlım Uruz ox atanda puta qalmış” (D-44) misrası da dediklərimizi təsdiqləyir (“nişan” an- lamlı “puta” sözü “Kitab”da cəmi bir dəfə işlənib). Digər tərəf- dən, həmin misranın ümumi semantik tutumu “ox yarışı” ilə bağlı dolğun təəssürat yaradır, “Ox yarışı”nın Oğuz cəmiyyəti üçün son dərəcə əhəmiyyətli olduğunu işarələndirir. Bu qənaəti M.Adilo- vun fikirləri də qüvvətləndirir: “Dədə Qorqud” dastanlarında da buta//puta sözü “ox atmaq üçün nişangah” mənasında işlənir...” 2 . “Ox yarışı” Yalançı oğlu Yalancığın toyu kontekstində. III boyda bəylərin toyda ox atması, daha doğrusu, oxla üzüyü vurmaları kimi hadisələr təsvir olunur ki, bu da bütün para-metr- lərinə görə “ox yarışı”nı xatırladır. Bəzi detallara diqqət yetirək: “Gördi dügündə göygü ox atar. Qaragünə oğlı Budaq, Qazan bəg oğlı Uruz, Bəglər başı Yegnək, Gəflət qoca oğlı Şir Şəmsəddin, qızıη qardaşı Dəli Qarçar bilə ox atarlardı” (D-107); “Yalançı oğlı Yalancığıη acığı tutdı... Gəl, mərə qavat, mənim yayımı çək, yox- sa şimdi boynıη ururam!” – dedi... Beyrək yayı aldı, çəkdi... Qəb- zəsindən yay eki para oldı” (D-108); “Yalançı oğlı Yalancıq yay ufandığına qatı qaqdı. Aydır: “Mərə, Beyrəgiη yayı vardır gərü- rüη!”... (D-108); “Məgər göyginiη yüziginə nişan atarlardı. Bey- rək oqla yüzigi urdı, paraladı...” (D-109); “Qazan bəg baqub tama-
1 “Yenə orada, səh.141. 2 M.Adilov. Niyə belə deyirik.. Bakı, 1982, səh.76. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 509
şa edərdi” (D-109). Bu parçaların semantikası barədə çox yazılıb və bu gün də qorqudşünasların diqqət mərkəzindədir. Biz isə hə- min parçalara nisbətən başqa bucaqlardan yanaşmağı gərəkli he- sab edirik. Məsələn, belə: toy mərasimi ilə bağlı təşkil edilmiş ox yarışıdır; bu yarışda 9 nəfər Oğuz igidi iştirak edir (bu cərgəyə Yalançı oğlı Yalancığı şərti olaraq daxil edirik. Çünki onu bir Oğuz igidi kimi dəyərləndirmək olmaz); “ox yarışı” Qazan xanın nəzarəti altında keçirilir, daha doğrusu, Qazan xan “ox yarışı”nda hakim statusunda görünür; “ox yarışı”nda Beyrək qalib gəlir. Digər tərəfdən, həmin parçalarda “yayçəkmə yarışı”nın müəyyən əlamətləri də görünür. Həmin nümunələrdən ikisinə bir daha nəzər salaq: “...Beyrək yayı aldı, çəkdi. Qəbzəsindən yay eki para oldı”; “Yalançı oğlı Yalancıq yay ufandığına qatı qaqdı Aydır: “Mərə, Beyrəgiη yayı vardır, gətiriη!... Buradakı “Yalançığın yayının dəstəyinin sınması”, “Beyrəyin yayını Beyrəkdən başqa heç kəsin çəkə bilməməsi” kimi detallar “yayçəkmə “ yarışı barədə müəy- yən təəssürat yaradır. Maraqlıdır ki, “Kitab”da kodlaşmış şəkildə yaşayan “yayçəkmə yarışı” digər türk dastanlarında açıq-aşkar görünür: “Bir Tuva dastanında yayı çiyinə qədər çəkmə yarışı təsvir olunur: “Koroğlu” qoşmalarının içərisində Koroğlunun di- lindən “iyid istərəm ki, yayımı əyə” misrası eyni mədəni hadisənin təzahürüdür” 1 . Ox düşən yerdə gəlin otağı qurma. Qorqudşünaslıqda “ox atıb gəlin otağı, toy çadırı qurma” məsələlərindən bəhs olunarkən daha çox aşağıdakı parçalara istinad olunub: “Oğuz zəmanında bir yigit ki evlənsə, ox atardı. Oxı yerdə düşsə, anda gərdək dikərdi. Beyrək xan dəxi oxın atdı, dibinə gərdəgin dikdi...”(D-89); “...Otuz doqquz qız “tale”lü taleinə birər ox atdı. Otuz toquz yigit oxınıη ardınca getdi. Qırq gün qırq gecə toy-dügün eylədi- lər...” (D-121).
1 Ə.Əsgər, M.Qıpçaq. Türk savaş sənəti. Bakı, 1996, səh.107. |