ƏZİzxan tanriverdi
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Belig
|
459
“yük” (yelək, lələk) mənasında verilib: okka yilim yapçundı=oxa yapışqanla quş tükü yapışdırıldı” (III cild, səh.117). Türkologiyadakı bu cür fikirlərə və daha çox da “Kitab”a istinad edərək “ox”un təyinedicisi kimi işlənmiş sözlər barədə aşağıdakıları söyləmək olar: − qarğu dillü qaim ox (qarğı dilli bərk ox). “Ol gün qarğu dillü qaim oxlar atıldı” (D-132). Bu nümunədəki dillü sözü “ox”un dəmir ucluğuna sarınan “qayış” mənasındadır. “Dillü” sö- zü M.Kaşğarinin “Divan”ında “tili” şəklindədir: “tili”: ox təmrəni üstünə sarınan qayış (III cild, səh.218); − ağ yeləklü ötkün ox (ağ lələkli kəskin ox). “Ağ yeləklü ötkün oxdan qayıqmıyan” (D-184); − əlüklü oxlı (lələkli oxlu). “Avcuna sığmayan əlüklü oxlı” (D-221). S.Əlizadə “əlüklü oxlı” birləşməsinin M.Erginin nəşrin- də “elüklü oğlı”, H.Araslının nəşrində isə “əlikli oğlı” şəklidə ve- rilməsini məqbul hesab etmir: “...Lakin bu sözlər konkret məna vermir. Yalnız abidələrdə “lələk” əvəzinə “yelək//elik//elük” va- riantlarının işləndiyi nəzərə alınarsa, V.V.Bartoldun həmin bir- ləşməni “lələkli oxlu” kimi başa düşdüyünü doğru hesab etmə- liyik” (Bakı, 1988, səh.248). Müəllif haqlıdır. Belə ki, “Kitab”ın dilində “yelək” həm də “ox lələyi” mənasında işlənib (yuxarıdakı nümunədə aydın şəkildə görünür). Bu mənada “əlük” “yelək” sö- zünün fonetik variantlarından biri kimi götürülə bilər. Burada bir detalı xatırlatmaq lazım gəlir: qədim türklərin “ox lələyi” kimi daha çox qartal lələyindən istifadə etməsi “Oğuznamə”dəki de- yimlərdə aydın şəkildə görünür: “Qartala oq toqunmuş, oq yeləgin göricək “bana bəndən oldı” demiş” (sonrakı səhifələrə bax). − üç yeləklü qayın oq (üç lələkli qayın ox). “Üç yeləkli qayın oqlar atıldı, dəmrəni düşdi” (D-63); − qayın dalı yeləgindən sum altunlu ox (qayın budağından yonulmuş ox, lələkli, qızılı möhürlü ox). “Qayın talu yeləgindən sum altunlu mənim oxum!” (D-207). Oxun təyinedicisi kimi iş- lənmiş bu sözləri O.Ş.Gökyay belə şərh edir: “...Yeleginden baş- layarak bütünü som altın yıldızlı ok diyə anlamak doğru olur”
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 460
(İstanbul, 2000, səh.CCCLX). Bu qeydlər mətnin semantik yükü ilə səsləşir; − qayın ox (qayın ağacından düzəldilmiş ox). “Qayın oxı atanlar kar qılamadı” (D-221); − dəmrənlü ox (dəmir ucluqlu ox). “Dəmrənlü oxla atmağa qıyamadı” (D-199); − dəmrənsüz ox (dəmir ucluqsuz ox). “Dəmrənsüz oxla, yigit, mən səni sınar idim!” (D-200)... Göründüyü kimi, “Kitab”dakı birləşmələrin bir qismində “ox” real olaraq (qayın ox, dəmrənlü ox...), bir qismində isə obrazlı (...yeləgindən sum altunlu ox) şəkildə təqdim olunub. Bu da belə bir fikri reallaşdırır: hərb sənətini həm də poetik siqlətli ifadələrlə canlandırmış türk xalqı böyükdür. Qorqudşünaslıqda “ox”la bağlı olan sözlərdən (sadaq, be- lik, tikeş, dəmrən...) sistemli şəkildə bəhs edilmədiyi üçün onların hər birinin ayrılıqda öyrənilməsini gərəkli hesab edirik. Bu tip sözlər isə, əsasən, aşağıdakıları əhatə edir: Sadaq. Qorqudşünaslıqda düzgün olaraq qeyd edilir ki, “Kitab”ın dilində “oxqabı”, “ox torbası” anlamlı üç söz işlənib: sadaq, belik, tirkeş. Bunlardan birincisinə “Kitab”da üç dəfə rast gəlinir: “Sadığında səksən oqıη vergil maηa!” (D-49; “Sadaqından toqsan oxın yerə tökdi” (D-191-192); “Sadaqda oxum kişin dilər” (D-248). İlk iki cümlədə sadağa səksən və ya doxsan oxun yerləşdirilə bilməsi konkret olaraq ifadə olunub ki, bu da “sadaq”ı tutumuna görə fərqləndirməyə, işarələndirməyə xidmət edir. “Sadaq” sözü türk mənşəli Azərbaycan toponimləri siste- mində (Borçalıda: Sadaqlı oykonimi), eləcə də bayatılarımızda mühafizə olunur:
Sadağı tər, oxu tər, Sadaq saxlar oxu tər. Kipriklərin tərpətmə, Qəm tünlükdü ox itər.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 461
Əlavə olaraq bir cəhəti də qeyd edək ki, türkologiyada “sadaq” sözünün yayılma areallarına da müəyyən qədər aydınlıq gətirilib: “...Eyni fikri latın dilindəki sagita, sagitta (“ox”) sözü haqqında da demək olar. Bu söz kuman türkcəsindəki sagıt (“si- lah”), cığatay dilindəki sağdak (“ox-yay qabı”) ilə eyni mənşə- lidir. Müqayisə olunan bu silah adlarının da türk variantları dü- zəltmə söz kimi kök və şəkilçiyə ayrılır. Sözün ilk komponenti sağ bir sıra türk dillərində sa (saday), saa (yakut) variantlarında müs- təqil söz kimi (“silah”, “tüfəng”) işlənməkdədir... yakur dilindəki fonetik variantı olan saadax (“içində yay və ox olan futlyar”) sözünün birinci komponenti həmin dildə müstəqil leksem (saa “silah”) kimi indi də işlənməkdədir” 1 . Müxtəlif mənbələrə istina- dən söylənmiş bu fikirlərdə türk dilinin zənginliyinə “sadaq” sözünün yayılma arealları kontekstində işıq salınır ki, bu da haqqında bəhs etdiyimiz sözün türk hərbi terminləri sistemində xüsusi rola malik olduğunu bir daha təsdiq edir. Belik (qolsuz köynək, ox qabı). Bu söz barədə əvvəlki səhifələrdə geniş şəkildə bəhs edildiyi üçün burada “belik” sözünü yalnız mətn daxilində təqdim etməklə kifayətlənirik: “Beligindən bir tutam ox çıqardı, belinə soqdı” (D-225). Tirkeş. Oxqabı anlamlı bu söz “Kitab”ın Drezden nüsxə- sində cəmi bir dəfə, həm də “Tirkəşi bağı” (oxqabının bağı) söz birləşməsində birinci tərəf kimi işlənib: “Aqınçılarıη tirkeşi bağı, üzəngisi qayışı üzülür...” (D-189). Drezden nüsxəsindən fərqli olaraq Vatikan nüsxəsinin “müqəddimə” hissəsində “tirkeş” sözünün obrazlı ifadə daxilində işlənməsinə təsadüf olunur (bu fakt “Kitab”da “tirkeş” sözünün iki dəfə işləndiyini göstərir): “Dövlətlü oğul qopsa, tirkeşində tiridir. Dövlərsüz oğul qopsa, ocağınıη küridür” (V-3 5-6
). S.Əlizadə “Kitab”ın Drezden və Vati- kan nüsxələrinin “müqəddimə” hissəsindəki fərqli cəhətlərdən bəhs edərkən yazır: “Ocağınıη közidir V-də (Vatikan nüsxəsində - Ə.T.) bu ifadə “tirkeşində tiridir” ifadəsi ilə əvəz olunub; sonra
1 Ç.Qaraşarlı. Aralıq dənizi hövzəsinin erkən sakinləri: türklər,Bakı,2009,səh.111. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 462
əlavə edilmişdir: Dövlətsüz oğlı qopsa, ocağınıη küriidir” (Bakı, 1988, səh.226). Burada xüsusi olaraq vurğulayaq ki, Azərbaycan qorqudşünaslığında “Kitab”ın Drezden nüsxəsindəki “Dövlətli oğul qopsa, ocağınıη közidir” (Ağıllı oğul olsa, ocağının gözüdür) atalar sözünün semantikasından kifayət qədər bəhs olunsa da, Vatikan nüsxəsindəki “Dövlətlü oğul qopsa, tirkeşində tiridir. Dövlətsüz oğul qopsa, ocağınıη küridir” atalar sözlərinə az diqqət yetirilib. Bu mənada bəzi detallara mətn semantikası prizmasın- dan nəzər salaq: bu atalar sözləri semantikasına görə əks qütblərdə dayanır. Çünki birinci atalar sözündə “ağıllı oğul oxqabındakı oxdur”, “elini qorumağa hazırdır” mənası ifadə edilirsə, ikinci atalar sözündə bunun tam əksi müşahidə olunur: “ağılsız oğul ocaq və ya nəsil üçün utanc gətirər, hamının başını aşağı edər”. Maraqlıdır ki, bu atalar sözü birbaşa “Kitab”dan doğan məntiqi nəticə kimi görünür. Konkret desək, “Bəglər, tanrı bizə bir kür oğul vermiş” (D-134) cümləsindəki oğul və “fərsiz” , “hay-küy- çü”, “qışqırıqçı” anlamlı “kür” sözləri həmin atalar sözündə nəin- ki eynilə təkrarlanır, hətta məntiqi mərkəz funksiyasında çıxış edir (“fərsiz”, “nankor” anlamlı “kür” sözünə digər mətnlərdə də təsa- düf olunur: “Yarımasun-yarçımasun, sənin oğluη kür qopdı...”); şərt budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlə modelində olan bu atalar sözlərində eyni budaq cümlə işlənib, daha doğrusu, birinci atalar sözündəki budaq cümlə (Dövlətlü oğul qopsa), ikincisində eynilə təkrarlanıb (“dövlətlü” sözündəki –lü şəkilçi morfemi –süz şəkilçisi ilə əvəzlənməklə); bu atalar sözləri təkcə semantikalarına yox, həm də formalarına görə biri digərini tamamlayır: şərt budaq cümləsinin təkrarlanması, tir (keş), tir (ox) və kür sözlərinin allite- rativ tipli qafiyələr kimi çıxış etməsi məhz mətndəki ahəngdarlığı, poetik mənanı qüvvətləndirən vahidlərdir. Bir cəhəti də qeyd edək ki, təqdim etdiyimiz atalar sözlərinin semantik yükü O.Ş.Gökyay, M.Ergin, O.F.Sertkaya, M.Tulum kimi alimlər tərəfindən, əsasən, düzgün müəyyənləşdirilib. Burada A.Hacıyevin bir fikrini xatırlat- maq yerinə düşür: “Dövlətlü oğul qopsa, tirkeşinde tiridir, Dövlet- siz oğul qopsa, ocağınıη küridür” (tirkeşinde-tirkeşində, dövletsiz-
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 463
dövlətsiz, küridür-küridir – Ə.T.) variantında bərpa edilməsi mümkün olan qədim oğuz məsəlində “Ağıllı (uğurlu) oğul yetişsə (böyüsə), sadaqdakı ox kimidir. Ağılsız (uğursuz) oğul yetişsə (böyüsə), ailənin fərsizidir, yaramazıdır” fikri öz əksini tapmışdır ki, bu da müəyyən mənada M.Tulumun son yozumu ilə səsləşir. Sadəcə “kür” sözünün düzgün oxunuşunu və mənalandırılmasını kənarda deyil, elə eposun öz mətnində axtarmaq lazım idi” 1 .
“Tirkeş” sözünə sonrakı dövr ədəbiyyatımızda da təsadüf olunur: Məsələn, Nəsiminin “Divan”ında “sadaq” (oxqabı) sözü işlənməyib, “tirkeş” (oxqabı) isə “tərkəş” şəklindədir. Qaşunla kirpügün, yarəb, hə fəttah yayü oqdur kim// Fələkdür tirinə tərkəş, mələkdür yayinə qurban. Bu beytdə təkcə “tərkəş” (tirkeş-oxqabı) yox, həm də “tir” (ox), “yay” və “ox” sözləri birbaşa obrazlılıq yaradan vasitələr kimi çıxış edir. Məcazlar silsiləsi məhz onların assosiativliyi ilə yaradılıb. Burada bir detala da münasibət bildirmək lazım gəlir: “Kitab”da və Nəsiminin dilində işlənmiş “ox” anlamlı “tir” sözü bir sıra lüğət və araşdırmalarda fars mənşəli hesab edilir. Əslində isə “tir” sözü şumer dilinə məxsusdur: “tir (til, ti) = ox” 2 .
“oxun ucundakı dəmir ucluq” mənasında izah olunub. “Kitab”da iki dəfə isim (dəmrən) kimi işlənib: “Üç yeləkli qayın oqlar atıldı, dəmrəni düşdi” (D-63); “Eki oxıη dəmrənini çıqardı” (D-198). “Dəmrənlü” və “dəmrənsüz” sifətlərində isə kök morfemi kimi çı- xış edib: “Dəmrənlü oxla atmağa qıyamadı” (D-199); “Dəmrən- süz oxla, yigit, səni sınar idim” (D-200). “Yay” və “ox” sözləri “Kitab”ın strukturunda obrazlılıq yaradan vasitələr kimi çıxış edir. Əlbəttə, burada onların asso- siativliyi ilə işlənmiş dil vahidlərinin rolunu da inkar etmək olmaz. “Yay” və “ox” sözlərinin bədii təsvir və ifadə vasitələrində işti- rakı, əsasən, aşağıdakı kimidir:
1 A.Hacıyev. “Dədə Qorqud kitabı”: oxunuşlar, açımlar. Bakı, 2007, səh.16. 2 O.Süleymanov. Az-Ya. Bakı, 1993, səh.195. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 464
yarmaz oqçısı olur” (D-130) (o-o-o; ol, oqçı, ol);
yay ufandığına qatı qaqdı” (D-109) (y-y-y-y; Yalançı, Yalancıq, yay); “Yedi kiş ilə qurulurdı mənim yayım!” (D-207) (y-y-y; yedi, yay)...; Epitet. Qeyd etdiyimiz kimi, “yay” və “ox” sözlərindən əvvəl işlənmiş vahidlər daha çox həqiqi mənada işlənib. Bu sistemdə epitet kimi işlənənlərə də təsadüf olunur: qatı yay. “Ayğır verüb alduğım, tozlu qatı yayım” (D-109); sum altunlu ox. “Qayın talı yeləgindən sum altunlu mənim oxım!” (D-207)...;
ədəbiyyatımızdakı təşbehlər sırasında qabarıq şəkildə görünür. Amma bu da var ki, “Kitab”da işlənmiş “Qurulu yaya bəηzər çat- ma qaşlum!” təşbehi poetik siqlətinə görə tərkibində “yay”, eləcə də “ox” sözləri işlənmiş bütün təşbehlərdən yüksəkdə dayanır (əvvəlki səhifələrə bax); tirkeşində tiri (oğul oxqabındakı oxa bənzədilir). “Dövlətlü oğul qopsa, tirkeşində tiridir” (V-
3 5-6 ) ...; Metafora. “Yay”, “Ox”, “sadaq” və “kiş” sözlərinin iştira- kı ilə yaradılmış, semantika baxımından biri digərini tamamlayan metaforalar “Kitab”da xüsusi çəkiyə malikdir: “Ağca tozlu qatı yayım zari-zari iηlər//Sadaqda oxum kişin dilər” (D-248). Bu cür metaforalara təkcə Azərbaycan deyil, ümumən türk xalqları ədə- biyyatında az təsadüf olunur (əvvəlki səhifələrə bax). Litota. “Kitab”da “ox” sözünün iştirakı ilə yaradılmış li- totalar birbaşa görünmür. Belə litotaları, əsasən, mətnin ümumi semantik yükünə əsaslanmaqla müəyyənləşdirmək mümkündür. Necə ki, “oxun dəyməsi=milçəyin sancması” litotası sintaktik bü- tövün ümumi semantik yükünə istinadən müəyyənləşir (əvvəlki səhifələrə bax). Bu cür litotaları şərti olaraq gizli litota da adlan- dırmaq olar;
qiηizə çəkəyim yayı, atayım oxı” (D-109) (buradakı inversiyadan əvvəlki səhifələrdə bəhs olunur).
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 465
Təqdim etdiyimiz assonans, alliterasiya, epitet, metafora, mübaliğə və s. kimi bədii təsvir və ifadə vasitələri “Kitab”ın, ümu- mən ədəbiyyatımızın zənginlik göstəriciləri, atributları hesab olu- na bilər. Qeyd etdiyimiz kimi, “yay” və “ox” sözlərinin iştirakı ilə yaradılmış obrazlı ifadələrə sonrakı dövr türk ədəbiyyatında daha çox təsadüf olunur. Bu mənada tərkibində “ox” sözü işlənmiş bəzi parçalara diqqət yetirək (əvvəlki səhifələrdə tərkibində “yay” sözü işlənmiş nümunələr verilib): M.Kaşğarinin “Divan”ında:
üstünə atan ilan”. “Oğuznamə”də: Söz oqdur ağız yayında, ey can Oq atılsa, gerü dönmək nə imkan. “Bayatı”larda: Qaşların oxdur sənin, Kiprigin çoxdur sənin, Səni çoxdan sevmişəm, Xəbərin yoxdur sənin. Q.Bürhanəddinin “Divan”ında: Cövr oxları ki, qəmzən könül evinə atar, Məncəniq taşlarıdur ki, yeni Turhaldurur. İ.Nəsiminin “Divan”ında: Kiprügin oqına, qaşun yayına Aşiqün sinəsin sipər, dedilər. Xəstə Qasımın şeirlərində: Atırsan oxunu səhrayə atma, Gecələr yatanda duasız yatma...
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 466
Qurbaninin şeirlərində: ...Sinəm buta, yarım müjgan oxuna, Bir namə yaz hər divanda oxuna. M.V.Vidadinin şeirlərində: ...Oxunur məclisdə xoş kəlimatı, Ox kimi bağrını dələr,ağlarsan. M.P.Vaqifin şeirlərində: Yar səni gördüm, bağrım oxlandı, Ey əfi baxışlı, havalı sərxoş... (bu nümunədə “ox sözü “oxlamaq” felinin kök morfemi kimi işlənib).
Aşıq Ələsgərin şeirlərində: ...Atdı müjgan oxun, keçdi sinəmdən, Cadu qəmzələri qanıma düşdü. S.Vurğunun şeirlərində: ...Yerdən ayağını quş kimi üzüb, Yay kimi dartınıb, ox kimi süzüb... Sabir Sarvanın şeirlərində: Hardan bilir sinələri qabarar-qabarmaz ilk sevginin bir ox ucunda gələcəyini... Təqdim etdiyimiz nümunələrdən birincisi on birinci yüzil- liyə (M.Kaşğari), sonuncusu isə iyirmi birinci yüzilliyə (Sabir Sar- van) aiddir. Hər ikisi gözəldir, hər ikisi poetik siqlətlidir. Bu həm də o deməkdir ki, “ox” sözü işığında yaradımış obrazlı ifadələr, ən azı min il əvvəl olduğu kimi, bu gün də yaranır, bu gün də zəngindir. Sapan. “Kitab”da səkkiz dəfə həm də daha çox “Salur Qa- zanın evinin yağmalandığı boy”da işlənmiş “sapan” sözünün se- mantik yükü qorqudşünaslıqda, əsasən, belə göstərilir: “daş atan sapand”, “daş atmaq üçün qədim silah”, “içində daş atılan qədim “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 467
hərb aləti”, “içində daş fırladıb atılan ipli torba...”. Bu cür məna yükünə malik “sapand” sözü “Kitab”da müstəqil şəkildə, eyni za- manda ayrı-ayrı ifadələr daxilində müşahidə olunur: müstəqil şə- kildə: “Üç yerdə dəpə kibi taş yığdı, ala qollı sapanın əlinə aldı” (D-39); ifadə daxilində: sapan çatlatmaq (sapandla daş atmaq). “Elə olsa, sultanım, Qaraca çoban sapan çatlatdı” (D-57); sapan taşı (sapandla atılan daş). “Qaracıq çoban kafəriη üç yüzini sapan taşilə yerə bıqardı” (D-41); sapan taşına tutmaq (sapandla daş yağdırmaq). “Gerü döndü. Sapan taşına tutdı” (D-216)... “Kitab”da “sapand”ın hissələrinin adlarına da rast gəlinir: aya (sapandın daş qoyulan yeri, daşlığı). “Ərənlər ərəni Qaracuq çoban sapanıη ayasına daş qodı, atdı” (D-41). “Kitab”dakı “aya” sözünə diaxronik, eləcə də sinxronik bucaqlardan yanaşan A.Məmmədova maraqlı mülahizələr irəli sürür: “Türkiyə türk- cəsində aya “ovuc” mənasında müasir dövrdə də işləkdir. Hər halda sapanın daş qoyulan yeri ovucu xatırlatdığı üçün onu aya adlandırmışlar” 1 ; sapanın qolu. “...üç keçi tüyindən sapanın qolla- rıydı” (D-56); sapan çatlağucı (sapan çatısı). “Bir keçi tüyindən `çatlağucıydı” (D-57)... “Kitab”dakı “sapan” sözünə qəhrəman obrazları prizmasın- dan yanaşdıqda belə bir nəticə alınır: yeddi dəfə II boyda Qazan xanın çobanı Qaraca çobanla, bir dəfə isə VIII boyda Aruzun çobanı Qonur qoca Sarı çobanla bağlı işlədilib. Bu qarşılaşdırma assosiativ olaraq başqa məqamlıarı yada salır: sapand bir silah kimi daha çox çobanlar tərəfindən istifadə olunur (söhbət “Ki- tab”dakı çobanlardan gedir); hər iki çoban nüfuzlu şəxslərə, həm də əks qütblərdə dayanan, biri digərinə düşmən olan qəhrəmanlara çobanlıq edir: Qazan xana − Qaraca çoban; Aruza – Qonur qoca Sarı çoban; hər iki çoban sapanddan istifadə edir: bir sapandla Oğuz elini düşmənlərdən qoruyur, kafirləri məhv edir (Qaraca çoban), digəri (Qonur qoca Sarı çoban) yaratdığı insanabənzər məxluqu (əslində, ət topasını) sapand daşına tutsa da (Çoban bu
1 A.Məmmədova. “Dədə Qorqud kitabı”nın leksikası. Bakı, 2009, səh.99. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 468
yığanağı görcək ibrət aldı. Gerü döndi. Sapan taşına tutdı), faydası olmur, Oğuz elinə Təpəgöz kimi bir qaniçəni, daha doğrusu, “Bir- cə dəfə adam ətindən doyum”, – deyən bir vəhşini “bəxş” edir, Oğuz elinin başına bəla gətirir. Bu isə o deməkdir ki, təkcə Qazan- la Aruz yox, həm də onların çobanları – Qaraca çobanla Qonur qoca Sarı çoban əks qütblərdə dayanan obrazlardır; nə qədər qəri- bə görünsə də, “çoban” və “sapan” sözləri zəngin qafiyələri xatır- ladır: çoban-sapan; oban – apan. “Sapan” sözü, eyni zamanda onun assosiativliyi ilə yaradıl- mış bədii təsvir və ifadə vasitələri “Kitab”da xüsusi çəkiyə malik- dir. Bu zənginliyi bir cümlə ilə ifadə etmək imkan xaricindədir. Bu mənada aşağıdakılara diqqət yetirək:
39). Bu epitet sapandın növünü ifadə etmək baxımından maraq doğurur. Digər tərəfdən, qorqudşünaslıqda həmin epitetdəki “ala” sözünə müxtəlif prizmalardan yanaşılıb. Dəqiq desək, “ala” sözü gah rəng, gah da “uzun”, “böyük” mənasında izah olunub. Burada B.Abdullanın bir fikrini eynilə təqdim etmək yerinə düşür: “...Çox-çox hallarda “ala”nı düzgün mənalarında izah edən prof.S.Əlizadə də “ala qollu sapan”dakı “ala”nı sadələşdirilmiş mətndə olduğu kimi saxlamaqla, görünür, onu rəng hesab etmiş- dir... “Ala qollu sapan”dakı ala rəngi yox, uzunluğu bildirir. Bunu belə düşünməyə mətn də haqq qazandırır. Boydan oxuyuruq: Qaraca Çobanın “...üç yaşar dana dərisindən sapanının ayası, üç keçi tükündən sapanın qolları idi” 1 . Düzdür, müəllifin arqument kimi gətirdiyi nümunələrdə “sapan” mübaliğə tərkibində işlənib. Amma nəzərə almaq lazımdır ki, sapandın qolları keçinin, həm də məhz ala rəngli keçinin tükündəndir, yəni burada “ala keçinin tükü = ala qollu sapand” modeli açıq-aydın şəkildə görünür. Bu mənada “ala”nı rəng anlamlı söz hesab edən S.Əlizadə haqlıdır. Təsadüfi deyil ki, V.V.Bartold da “ala”nı rəng anlamlı söz kimi başa düşüb: “пестрой” (göstərilən mənbə: səh.24).
1 B.Abdulla. “Kitabi-Dədə Qorqud”da rəng simvolikası. Bakı, 2004, səh.87. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 469
Ala qollı sapanımca gəlməz maηa” (D-41). Sonuncu misrada epi- tetlə (ala qollı) təşbehin (...sapanımca gəlməz maηa) sintezi açıq- aydın şəkildə görünür. Qorqudşünaslıqda bu tipli təşbehlərin poetik çəkisi ilə bağlı kifayət qədər yazılar yazılıb. Burada yalnız bir fikri xatırladırıq: “Qarşı tərəfin gücünü azaltmaq, zəiflətmək məqsədilə “gəlməz maηa” birləşməsi ilə verilən müqayisələr daha orijinal və təsirlidir. Belə müqayisələr bənzədilənin təsir gücünü artırmaq deyil, əksiltmək üçündür (litotalarda olduğu kimi – Ə.T.). Qaraca Çoban üzərinə gələn düşməni bu cür müqayisələrlə sındı- rır, onun qüvvəsini heçə endirir...” 1 . Müqayisə və qarşılaşdırmalar “sapan” sözünün assosiativliyi ilə yaradılmış mübaliğə və təşbeh- lərin bir sintaktik bütöv daxilində sintez şəklində işləndiyini, həm də semantika baxımından birinin digərini tamamladığını qabarıq şəkildə göstərir. Həmin sintaktik bütövün bir hissəsinə diqqət ye- tirək: “...Çobanıη üçyaşar tana dərisindən sapanıη ayasıydı, üç ke- çi tüyindən sapanınıη qollarıydı. Bir keçi tüyindən çatlağucıydı. Hər atanda on iki batman taş atardı. Atdığı taş yerə düşməzdi. Ye- rə dəxi düşsə, toz kibi savrılardı, ocaq kibi oyrulardı. Üç yıladaq taşı düşdigi yeriη otı bitməzdi. Simüz qoyun, arıq toqlı bayırda qalsa, qurt gəlib yeməzdi sapanıη qorqusından...” (D-57). Görün- düyü kimi, mübaliğələrlə başlanan semantik dinamika təşbehlərlə davam etdirilsə də, yenə də elə mübaliğə ilə tamamlanır. Sonuncu cümlədə diqqəti o qədər də cəlb etməyən maraqlı bir müqayisə var: sapan və qurd. Sapand o dərəcədə “vahiməlidir” ki, hətta qurd da ondan qorxur, vahimələnir. Bu mənada ala qollu sapandın dox- san oxdan üstün hesab edilməsi olduqca təbii qarşılanır (yuxarı- dakı şərhlərə bax).
Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|