ƏZİzxan tanriverdi
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ellipsis. “...bu çoban bizim həpimiz qırar, olamı?” (D-42). Bu cümlədəki “həpimiz” sözündən sonra “sapanla” sözünün ellip- sisə uğraması açıq-aydın şəkildə görünür. Bu da təsadüfi deyil. Çünki “sapanla” sözünün funksiyası özündən əvvəl işlənmiş cüm-
1 E.Əlibəyzadə. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1999, səh.279. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 470
lələrdə konkret olaraq ifadə olunub: “Qoyun diməz, keçi diməz, sapanıη ayasına qor atar, kafəri yıqar” (D-42). “Kitab”ın dilindəki “sapan” sözü Azərbaycan dili şivələ- rinin, demək olar ki, hamısında ilkin forma və semantikasına uy- ğun şəkildə işlənməkdədir. Burada dialektologiyaya dair tədqiqat- lardan götürdüyümüz iki nümunəni eynilə təqdim etməyi gərəkli hesab edirik: “Sapandıηı maηa ver, kuşu vurom” (Azərbaycan dilinin qərb şivələri); “Nizam sapadnan quş vuradu” (Quba şivəsi). Yuxarıda qeyd etdik ki, “sapan taşına tutmaq!” ifadəsi “sapandla daş yağdırmaq” mənasındadır. Maraqlıdır ki, “Kitab”ın dilindəki bu ifadə Azərbaycan dili şivələrində, xüsusən də qərb şivələrində tam sabitləşmiş frazeoloji vahid kimi işlənməkdədir. Məsələn, bir adam çox tənqid ediləndə, yaxud ona çoxlu suallar yağdırılanda əksər hallarda belə bir cümlə işlədilir: “Səni sapand daşına tut- muşdular”. Bu isə onu vurğulamağa əsas verir ki, “sapan” (sa- pand) müasir dilimizdə həm də frazeoloji vahid (sapand daşına tutmaq) daxilində mühafizə olunur. Yeri gəlmişkən, “sapand” sözü şivələrimizdə təşbehlər daxilində də işlənməkdədir: “sapand daşı kimi atmaq”. Vəzifədən çıxarılmış və ya tutduğu vəzifə- sindən zorla uzaqlaşdırılmış şəxslər barədə belə deyilir: sapand daşı kimi atdılar; sapand daşı kimi tulladılar; “sapanda qoyub daş kimi atmaq”. Bir sıra hallarda mübahisə edən tərəflərdən biri digə- rini qıcıqlandırmaq, əsəbiləşdirmək üçün bu cür sözlər işlədir: Sə- ni sapanda qoyub daş kimi ataram; Səni sapand daşı kimi ataram... Bu tipli təşbehlər şivələrimizin əksəriyyəti, xüsusən də qərb şi- vələri baxımından səciyyəvidir. Burada o da vurğulana bilər ki, “sapand” sözü müasir poeziyamız üçün də xarakterikdir: “ən qor- xulu silahımız sapand idi, ağac idi” (Ülvi Bünyadzadə); “Hər sa- panda daş oldum” (Məhəbbət Nizam)... Bu cür misralarda təkcə “sapan” arxaizmi yox, həm də “Dədə Qorqud”un ruhu yaşayır.
intensivliyi ilə fərqlənir. Amma bu da var ki, “Kitab”da işlənmiş cida, sügü, köndər kimi sözlər semantika baxımından biri digərinə çox yaxındır. Burada O.Ş.Gökyayın müxtəlif mənbələrə istinadən “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 471
söylədiyi fikirləri xatırlatmaq lazım gəlir: “Cida-gönder-kargı- sünü (süngü) – Destanlarda geçen bu savaş hepsi de düşmanı sançmak içindir. Yapıldıkları nesnelerden, uzunluk ve kısalıkla- rından dolayı başka başka adlar almışlardır... Cida ucuna sivri bir temren geçirilmiş, ağaçtan yapma bir silahtır... Gönder, uzun ve kalın bir sırıktır, ucunda sivri bir demir, temren, veya kança var- dır... Karğı ise, kalın ve boğumlu, boğumlarının arası dolu bir ka- mış çeşididir. Hafif olduğu için ucuna madenden bir temren geçi- rilerek düşmanı sançmak için kullanılır... Süngü, İbn Mühennanın söylediği gibi “demir cıda”dır, kısa ve demirden yapılmıştır... süngünün de karğının ucuna sivru bir demir, temren takmak suretiyle yapıldığı anlaşılmaktatır” (İstanbul, 2000, səh.CCCLXII, CCCLXIII). Bu fikirlərdən biri ilə - “karğı”nın ayrıca bir silah növü kimi təqdim edilməsi ilə razılaşmaq olmaz. Belə ki, “qarğu” cidanın qarğudan (qamışdan) düzəldildiyini işarələndirir (əvvəlki səhifələrə bax). Heç şübhəsiz ki, cida, sügü və köndər sözlərini bir başlıq altında təhlilə cəlb etmək olar. Ancaq bu tip vahidlərin linqvopoetik xüsusiyyətləri daha aydın görünsün, – deyə onların hər birini ayrılıqda nəzərdən keçirməyi məqsədəuyğun hesab edirik. Bu mənada “cida”nın “Kitab”dakı mövqeyi və işlənmə mə- qamları ilə bağlı bunları söyləmək olar: əsasən, sadə söz forma- sında çıxış edib: cida. “Altun cidasın əlinə aldı” (D-31); süngüsü olan və ya əli süngülü anlamlı “cidalu” düzəltmə sifətinin tərkibin- də kök morfemi kimi işlənib (cəmi bir dəfə): cidalu. “Üç yüz say cidalu yigit bunıη yanına cəm oldı” (D-255); frazeoloji vahid da- xilində işlənməsinə az təsadüf olunur: cida oynatmaq (cida oyna- daraq hünər göstərmə). “Qarğu cida oynadanlar vardı, gəldi//Altun cida oynadana, yarəb, noldu?” (D-137). O.Ş.Gökyaya görə “altun cida” birləşməsindəki “altun” cidanın parlaqlığını anladır (İstan- bul, 2000, səh.CCLXXII). Bu fikrin davamı olaraq onu da qeyd edək ki, “altun cida” həm də Qazan xanın oğlu Uruzu digər dö- yüşçülərdən fərqləndirən bir ifadədir. Bu cəhət Burla xatunun dilində açıq-aydın şəkildə görünür. Müqayisə və qarşılaşdırmalar “cida oynatmaq” ifadəsindəki “cida” sözünün ellipsisə uğramasın-
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 472
dan bəhs etməyə də imkan verir: “Güni gəldi, qaba qarın –geη köksdə oynadam səniη içün!” (D-129). Bu cümlədəki “oynadam” sözünün əvvəlinə “cida” sözü asanlıqla, həm də birbaşa artırıla bilir: cida oynadam. Bu da təsadüfi deyil. Çünki əvvəl işlənmiş cümlədə “cidanın (nizənin) bu gün üçün saxlandığı” ifadə olunur: “Ala uran sür cidamı saqlardım bu gün içün” (D-129)... Burada bir məqama da münasibət bildirmək lazım gəlir: “cida” ilə bağlı işlə- dilmiş “...qaba qarın-geη köksdə oynadam” cümləsində düşmənin (kafirin) dar köksünə cidanı sancaraq irəli-geri fırlatmaq, düşməni əzabla öldürmək mənası ifadə olunur ki, bu da “cida oynatmaq” ifadəsini frazem yox, frazemə qədərki sərbəst birləşmə kimi təhlil etməyə imkan verir. “Cida oynatmaq” ifadəsinə “Koroğlu” epo- sunda da rast gəlinir: “Koroğlu əmud vurur, cida oynadır, şeşpər atırdı”. Buradakı “cida oynatmaq” ifadəsi də həqiqi mənadadır. “Cida” sözü təşbehlərin tərkibində əsas tərəflərdən biri kimi işlə- nib: buğanın buynuzu cidaya bənzədilib: “Buğanıη zəncirin aldı- lar, salı verdilər. Buynızı almas cida kibi Qanturalınıη üzərinə sür- di” (D-182); cida ulduza bənzədilib: “İldız kibi parlayıb gələn ka- fəriη cidasıdır” (D-128)... “Cida” sözü təyini söz birləşmələri tərkibində əsas tərəf kimi çıxış edir: − altun cida (qızıl nizə). “Altun cida oynadana, yarəb, noldı?” (D-137); − qarğu cida (qarğı nizə). “Qarğu cida oynadanlar vardı, gəldi” (D-137); − güdəlmiş cida (kütləşmiş nizə). “...güdəlmiş cidaηla ardına düşəsən” (D-141); − ala uran sur cida – uzaq vuran sur (sırıq) cida. “Ala uran sur cidamı saqlardım bu gün içün” (D-129)... Təqdim etdiyimiz birləşmələr “cida” (bir silah növü kimi) barədə müəyyən təəssürat yaratmaq gücündədir. “Kitab”da üstün mövqedə görünən “cida” sözünə Orxon- Yenisey abidələrində, eləcə də M.Kaşğarinin “Divan”ında rast gə- linmir. Bəlkə, elə buna görə də “cida” sözünün mənşəyi ilə bağlı
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 473
fikir müxtəlifliyinə rast gəlinir. Konkret desək, daha çox monqol, bəzən isə fars mənşəli hesab olunur. Bu istiqamətdə ciddi araş- dırmalar aparmış Ə.Cəfəroğlunun bir fikrinə diqqət yetirək: “Cida sözünün mənşəyinə gəldikdə isə bizcə, onun kökü monqolcadır. … Əski, yəni monqollardan daha əvvəlki türk mətnlərində izinə təsadüf etmədiyimiz bu kəlməni ilk dəfə İlhanilər dövrünün ərəb filoloqlarından ibn Mühənnanın lüğətində cida şəklində tapırıq. Kovalevski monqolca üçün djida və Scimdt jida qeydə almışdır ki, bu da ibn Mühənna lüğətində təsadüf etdiyimiz cidadan başqa bir şey deyildir. Buna əsaslanaraq, cida kəlməsinin hələ İlhanilər zamanında digər əsgəri istilahlarla bərabər Azəri ləhcəsinə (Azər- baycan dilinə - Ə.T.) daxil olduğunu və özünün əski şəklini qo- ruyub saxladığını söyləmək mümkündür. Diqqətçəkici haldır ki, bu kəlmə Osmanlı türkcəsində özünə yer tapa bilməmişdir” 1 . Bu fikirlərin davamı olaraq qeyd edək ki, Ə.Abdullayev də cida sözünü məhz monqol mənşəli hesab edir: “monqolca: jad; rusca: копье; Azərbaycanca: cida” 2 . Bu faktlar “cida”nın monqol mənşə- li olduğunu əsaslandırır. Bu mənada “Kitab”dakı “cida”nı fars mənşəli söz kimi təqdim etmiş S.Mehdiyevaya haqq qazandırmaq olmaz (“Kitabi-Dədə Qorqud”un izahlı lüğəti”. Bakı, 1999, səh.197). Ə.Cəfəroğlunun “bu kəlmə (cida – Ə.T.) Osmanlı türk- cəsində özünə yer tapa bilməmişdir” – hökmü isə başqa bir fikri söyləməyə imkan yaradır: “cida” sözü müasir Azərbaycan dilin- də intensivliyini itirsə də, deyimlər daxilində mühafizə olunmaq- dadır: “cidanın ucu çuvaldan çıxır” (“gizli bir şey qalmadı” mə- nasında), “cidanı çuvalda gizlətmək olmaz” (əsasən, baş vermiş hadisəni bilənlərin sayı çox olduqda işlədilir: baş vermiş hadisəni bilənlərin sayı çoxdur → cida çuvaldan uzundur → “cidanı çuval- da gizlətmək olmaz”). Bu fakt da “Dədə Qorqud kitabı” məhz Azərbaycan dilində yazılıb” – hökmünü qüvvətləndirir. Başqa bir fakta diqqət yetirək: “Oğuznamə”də “sünü çuvala sığmaz” (süngü
1 Ə.Cəfəroğlu. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 2008, səh.262. 2 Ə.Abdullayev. Azərbaycan dili məsələləri. Bakı, 1992, səh.312. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 474
çuvala sığmaz) deyiminə rast gəlinir ki, bu da yuxarıda təqdim etdiyimiz “cidanın ucu çuvaldan çıxır”, “cidanı çuvalda gizlət- mək olmaz” kimi deyimlərlə eyni semantik yuvaya daxil olur, biri digərinin sinonimi kimi çıxış edir. Bu cəhət, heç şübhəsiz ki, monqol mənşəli “cida” ilə türk mənşəli “sünü” (süngü) sözlərinin sinonimliyi ilə bağlıdır.
M.Kaşğarinin “Divan”ında isə “sünqü” şəklində işlənib: “Kalkan, sünqün çumşalım” (qalxanla, süngü ilə vuruşaq) (I cild, səh.432, 433).“Kitab”dakı yazılış şəkilləri isə belə oxunub: sünü (O.Ş.Gök- yay), süηü (M.Ergin), sügü (Zeynalov-Əlizadə)... Bu oxunuş for- malarından “sügü”nü şərti olaraq qəbul edirik (çünki “süηü” for- ması da götürülə bilər). “Kitab”ın dilindəki silah adları sırasında “sügü” sözünün “qılıc”dan sonra verilməsinə təsadüf olunur ki, bu da diqqətçəkən məqamlardandır: “Qılıc və sügü və çomaq və sair cəng alətin geydirüb tonatdılar” (D-285). Bu detal, yəni “qılıc” sözündən sonra “sügü”nün işlədilməsi süngünün türk hərb tarixində bir silah növü kimi xüsusi yeri olduğunu qabarıq şəkildə göstərir. Birləşmə daxilində “”sügü”dən əvvəl işlədilmiş sözlər sün- günün səciyyəvi cəhətləri, xüsusən də onun nədən düzəldilməsi barədə dolğun informasiya verir: qarğu talı sügü (qarğı budağından süngü). “Qarğu talı sügüηü maηa vergil” (D-245); qarğu dillü uz sügü (qarğı dilli iti süngü). “Qarğu dillü uz sügimi qapdım..,” (D-207); qarğu talı altmış tutam sügü (qarğı budağından altmış tutam süngü). “Qarğu talı altmış tutam sügümi əlümə alurdım” (D-297). Bu nümunələrdə süngünün qarğıdan düzəldilməsi aydın şəkildə görünür: qarğıya iti dəmir ucluğun keçirilməsi = süngü. “Kitab”ın dilində “sügü” sözü daha çox I növ təyini söz birləşməsinin daxilində işlənib (yuxarıdakı nümunələrə bax). Bəzən isə qeyri-müəyyən təyini birləşmə daxilində çıxış edib: “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 475
sügüsü sınıq oğlan (süngüsü sınq oğlan). “Əlindəki sügüsü sınıq oğlan!”. Heç şübhəsiz ki, kafirlərin dilində müşahidə olunan bu cür ifadələr qəhrəmanın gücünü azaltmaq, onu aşağılamaq üçün işlədilib. “Kitab”da məişətlə bağlı “şiş”, “kabab şişi” anlamlı “sügi- lik” sözünün işlənməsinə də təsadüf olunur: sügilik. “Sügiligi oca- ğa bıraqdılar, qızdı” (D-226). Bu tip nümunələrdəki “sügilik” sö- zünün kök morfemi “sügü” ilə eyni fonetik-semantik şaxədə birlə- şir. Bu mənada “sügilik” sözünün “süngü” şəklində sadələşdiril- məsini düzgün hesab etmək olar: “Süngünü ocağa saldılar, qızar- dı” (Zeynalov-Əlizadə nəşri. Bakı, 1988, səh.226). Yekun olaraq qeyd edək ki, müasir ədəbi dilimizdə “süngü” sözü ilkin forma və semantikasına uyğun işlənir: süngü – tüfəngin ucuna taxılan kiçik qılınc biçimində dəlici silah; süngülü – süngü taxılmış...; “Süngü- lər açmayan yolu açdın//Qələmindən cavahirat saçdın” (A.Səh- hət)...
də “nizə” anlamlı “köndər” sözü doqquz dəfə işlənib: “köndər” (bir dəfə). “Aruza bir köndər urdı” (D-302); altmış tutam köndər (iki dəfə). “Altmış tutam köndəriηi nə ögərsən, mırdar kafər” (D- 41); ala köndər (iki dəfə). “Dürtüşərkən ala köndəriη ufanmasun!” (D-35); ala-ala köndər (bir dəfə). “Ala-ala köndərlər süsəldi” (D- 63); altmış tutam ala köndər (üç dəfə). “Altmış tutam ala köndərin qısdı, Aruza bir köndər urdı” (D-302). Qorqudşünaslıqda “köndər” və onun təyinedicisi kimi işlənmiş sözlərin məna yükü, əsasən, belə izah olunur: köndər (nizə), ala (iri, böyük), ala-ala (lap bö- yük), altmış tutam (altmış əl tutacağı ölçüdə uzunluğu olan). Bu- rada diqqətçəkən detallardan biri də budur ki, “altmış tutam ala köndər” ifadəsi həm də Dəli Dondarın bədii təyini daxilində işlə- nib: “...altmış tutam ala köndəriniη ucında ər bögürdən Qıyan Səl- cük oğlı Dəlü Donda çapar yetdi...” (D-60). “Kitab”dakı bu cür nümunələr qəhrəman silahı ilə tanınır, silahı ilə fəxr edir – tezisinin düzgün olduğunu qüvvətləndirir.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 476
S.Əlizadə nəşrində (Bakı, 1999) “köndər” sözü “göndər” şəklində təqdim olunub. Bu mənada “göndər” sözünü omonim və çoxmənalı sözlər başlığı altında şərh etmiş A.Məmmədovaya haqq qazandırmaq olar: “I göndər (nizə, mizraq), II göndər (göndərmək, yollamaq)” 1 .
Gürz. Qorqudşünaslıqda “gürz”ün məna yükü, əsasən, belə göstərilir: ağır çəkili silah; baş tərəfi enli, ağır dəyənək; dəmirdən bir çomaq; topuz... Drezden nüsxəsində həm “güz”, həm də “gürz” şəklində işlənib: “Altı bərli güz ilə dəpəsinə qatı tuta urdı” (D- 64); “...bu güzi maηa veriη!” (D-72). Birinci nümunədəki “güz” sözü Vatikan nüsxəsində “gürz” şəklindədir (S.Əlizadə. Bakı, 2000, səh.52). Bu mənada “gürz” oxunuş forması məqbuldur, daha doğrusu, təhlil prosesində məhz “gürz” formasından istifadə olunmalıdır. “Kitab”da “gürz”sözünün işlənmə məqamları ilə bağlı aşağıdakıları söyləmək olar: − özündən əvvəl heç bir təyinedici sözün iştirakı olmadan işlənmə: gürz. “...gürzi maηa veriη!” (D-72); − özündən əvvəl müxtəlif mənalı təyinedici sözlərin iştirakı ilə, daha dəqiqi, təyini söz birləşmələri tərkibində əsas tərəf kimi işlənmə: altı bərli gürz (altı pərli gürz). “Altı bərli gürz ilə dəpəsi- nə qatı tuta urdı” (D-064); altmış batman gürz (altmış batmanlıq gürz)... Ol altmış batman gürzlə Qazılıq qocaya dəpərə tutub çaldı” (D-203)... Bu tip nümunələrdəki “batman” sözü ilə bağlı müxtəlif fikirlər var: bir batman = 60 kr; bir batman = 65, 556 kq.; − “gürz” sözü cümlənin semantikasını reallaşdıran ən əsas detallardan biri kimi çıxış edir: “Qanturalı gürzin gögə atar, enüb yerə düşmədin qarvar – tutar” (D-177). Bu, o deməkdir ki, Oğuz igidinin qəhrəmanlığı həm də “gürz tutma” jestinin ifadəsi kon- tekstində canlandırılıb. − gürz salmaq. “Altmış batman gürz salardı” (D-203). Qor- qudşünaslıqda “gürz salmaq” ifadəsinin məna yükü dəqiqləşdiril- məyib. Konkret desək: O.Ç.Gökyay tərtib etdiyi lüğətdə “gürz
1 A.Məmmədova. “Dədə Qorqud kitabı”nın leksikası. Bakı, 2009, səh.108. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 477
sallamaq” (əslində, gürz salmaq) ifadəsinin qarşısında heç nə yaz- mayıb (İstanbul, 2000, səh.217); Zeynalov-Əlizadə nəşrində “gürz salmaq” ifadəsi “gürz atmaq” şəklində sadələşdirilib: “Altmış batmanlıq gürz atardı” (Bakı, 1988, səh.192); “KDQ-nin izahlı lüğəti”nə “gürz salmaq” ifadəsi daxil edilməyib (Bakı, 1999, səh.150); V.V.Bartold “gürz salmaq” ifadəsindəki “salmaq” felini «потрясал” (silkələmək, titrətmək, sarsıtmaq) şəklində tərcümə edib (göstərilən mənbə: səh. 73)... Bu fikirlərin saf-çürük edilməsi bunları söyləməyə imkan verir: V.V.Bartoldun tərcüməsi mətnin semantik yükünə uyğun gəlmir; Zeynalov-Əlizadə nəşrindəki sa- dələşdirmə mətnə tam yapışıqlı görünmür. Türk dilləri, o cümlə- dən Azərbaycan dilindəki çoxmənalı “salmaq” felinə tarixi-linq- vistik prizmadan yanaşdıqda “gürz salmaq” ifadəsi “Kitab”ın di- lində “gürz endirmək” mənasında işlənib – qənaətinə gəlmək mümkündür. Bu qənaətin düzgünlüyünü belə arqumentləşdirmək olar: birincisi, “Kitab”ın dilindəki “sal qılıcın” ifadəsi “qılıncını endir” mənasında başa düşüldüyü kimi, “gürz salardı” ifadəsi də “gürz endirərdi” mənasında anlaşılır. Yeri gəlmişkən, Ə.Sadıqov “sal qılıcın” ifadəsini həm də “qılınc endirmək “ mənasında izah edib (KDQ-nin izahlı lüğəti. Bakı, 1999, səh.150); ikincisi, “Ki- tab”ın dilində “gürz” ismi ilə “enmək” felinin sintaktik-semantik bağlılığını əks etdirən cümlə modellərinə rast gəlinir. Məsələn, “Qanturalı gürzin gögə atar, enüb yerə düşmədin qarvar tutar” (D- 177). Bu cümlədə “gürz” və “enmək” sözlərinin assosiativliyi aydın şəkildə görünür; üçüncüsü, müasir dilimizdəki “gürz endir- mək” ifadəsini də təsadüfi hesab etmək olmaz: “Qollarını çırma- yıb, gürz endirir zindana” (Ə.Cəmil); dördüncüsü, “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”ndə “endirmək” çoxmənalı felinin birinci mənası kimi məhz “aşağı salmaq” ifadəsi göstərilir (II cild, Bakı, 1980, səh.206). Müq.et: salmaq – endirmək; gürz salmaq – gürz endirmək... “Kitab”dakı “gürz” sözü sonrakı dövr abidələrimizdə də müşahidə olunur: M.Füzulinin “Leyli və Məcnun” poemasında:
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 478
Cövşənlərü üstüxani – pəhlu. “Koroğlu” eposunda: “Dəmirçioğlu getdi, qılınc, qalxan, cida, gürz, toppuz götürdü, Koroğlunun yanına qayıtdı”... Nəhayət, onu da qeyd edək ki, “gürz” sözü müasir ədəbi dilimizdə “ağır, iri çəkic” mənasında işlənir: zindana gürz endir- mək...
izahlara rast gəlinir: dəyənək, toppuz, toxmaq... (O.Ş.Gökyay), başı iri və yumru ağac (“Kitabi-Dədə Qorqud”un izahlı lüğəti”. Bakı, 1999, səh.194). Burada bir məqam yada düşür: “Kitab”da cəmi bir dəfə Qaraca çobanın dilində işlənmiş “dəgənək” (Qızılcıq dəgənəgimcə gəlməz maηa!) “çomaq” sözünün sinonimi kimi çıxış edir. Təsadüfi deyil ki, bir sıra lüğətlərdə də bu sözlər, əsasən, biri digərinin sinonimi kimi verilir. Məsələn, “KDQ-nin izahlı lüğəti”ndə: “dəgənək = başı toppuz çomaq”; “çomaq = başı iri və yumru ağac” (Bakı, 1999, səh.72, 194)... “Çomaq”la bağlı digər cəhətləri belə ümumiləşdirmək olar: birinci növ təyini söz birləşməsinin əsas tərəfi kimi çıxış edir: qaba çomaq (iri çomaq, iri toppuz). “Güni gəldi, qaba çomaq altında yoğradım səniη içün (D-129); iri çomaqla döyüş zamanı başa geyinilən parlaq zirehin əzdirilməsinə işarə edilir: “Başımda qunt işıqlar saqlardım səniηçün// Güni gəldi, qaba çomaq altında yoğradım səniη içün” (D-129); qəhrəmanın igidliyi məhz “çomaq” kontekstində canlan- dırılır: “Çala bilən yigidə oqla qılıcdan bir çomaq yeg” (D-4); xə- rac kimi göndərilmiş əşyalar sırasında “çomaq” da var: “Toquz tü- mən Gürcüstanıη xəracı gəldi; bir at, bir qılıc, bir çomaq gətür- dilər” (D-235). Əvvəlki səhifələrdə qeyd etdiyimiz kimi, bu cür nümunələr əşyavi yazının tarixini öyrənmək baxımından əhəmiy- yətlidir; döyüş silahlarının adları sırasında “çomaq” sözünə də rast gəlinir: “Qılıc və sügü və çomaq və sair cəng alətin geydirib tonat- dılar” (D-285). Fikrimizcə, “çomaq” sözünün məhz “qılıc” və “sü-
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 479
gü”dən sonra verilməsi çomağın heç də adi silahlardan biri ol- madığını sübut edir; “çomaq” bir silah kimi “gürz”ə bərabər hesab oluna bilər. Bu cəhətə Qazanla Beyrəyin qarşılaşmasını əks etdi- rən parça kontekstində diqqət yetirək: “Beyrək: “Mərə kafər, necə onı-bunı sorarsan maηa?” – dedi. Qazanıη üzərinə at saldı. Pərlü gürzini əlinə alub Qazanı çaldı. Qazan kəndüyi bildirmədi, qar- vadı Beyrəgi biləgindən tutdı-tartdı, çomağını əlindən aldı. Beyrə- giη ənsəsinə bir çomaq urdı” (D-121). Yuxarıdakı tezisi dəqiqləş- dirsək, belə bir nəticə alınar: çomaq gürzdən üstündür. Amma belə bir nəticəni eynilə qəbul etmək olmaz: birincisi, ona görə ki, təqdim etdiyimiz parçada silahın yox, qəhrəmanın gücü qabardılır. Bu mənada “Kitab”ın “müqəddimə” hissəsində verilmiş “çala bilən yigidə oqla qılıcdan bir çomaq yeg” deyimi sanki yuxarıda təqdim etdiyimiz tipli parçalardan süzülüb gəlib, onların məntiqi nəticəsi kimi çıxış edir; ikincisi, “çomaq”la “gürz” bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənməyən silahlardır. O.Ş.Gökyayın mülahi- zələri də dediklərimizi qüvvətləndirir: “Gürz ilə çomak arasında, savaş silahı olmak bakımından bir ayrım yoktur. Ancak çomak, benim bildiqime göre, madenden degildir. Kökü ilə birlikte çıkarılan ağacların kökleri yontularak gürzdə olduğu gibi bir topuz haline konur” (İstanbul, 2000, səh.CCCLXIV); çomağın səciyyəvi cəhətləri daha çox “qaba çomaq” deyil, “altı pərlü çomaq” (altıkünclü iri, həm də ağır çomaq; toppuz birləşməsində ifadə edilir: “...Dölək Uran altı pərlü çomağilə at dəpüb, gəlüb yuqarı- dan aşağa kafəri qatı urdı, alımadı” (D-209)... Bütün bunlar “ço- maq” sözünün “Kitab”dakı leksik-semantik və üslubi-linqvistik xüsusiyyətləri ilə yanaşı, türk hərb tarixindəki yeri barədə də müəyyən təəssürat yaradır.
Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|