ƏZİzxan tanriverdi
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Döyüşdə silahdan istifadə.
|
510
Bu parçalarda “toy çadırı”nın qurulması aydın şəkildə ifadə olunub. Amma bəzi parçalarda “toy çadırının qurulması”nı mətnin ümumi semantik yükünə istinadən müəyyənləşdirmək mümkün- dür. Məsələn:
“...Alan sabah durmışsan, ağ ormana girmişsən, Ağ qovağın budağından yırğayuban keçmişsən. Can bacuğın əkmişsən, Oq cığırın qurmışsan, Adın gərdək qomışsan...” (D-110) Bu parçanı 2006-cı ildə “Dirəklər basdıraraq ox üçün nişan qoyma” başlığı altında təhlil süzgəcindən keçirmişdik. Burada həmin şərhlərin bir hissəsini təqdim etməyi gərəkli hesab edirik: “Adın gərdək qomışsan” cümləsi özündən əvvəl işlənmiş cümlə- nin semantik yükü ilə bağlanır, onun məntiqi nəticəsi kimi görü- nür. Bu mənada “can bacuğın əkmişsən//Oq cığırın qurmışsan” cümlələrində “gəlin otağının qurulmasına işarə olunur” – fikri daha real görünür. Deməli, Oğuzlar və Oğuz düşüncə tərzinə bələd olanlar “basdırılmış dirəklər və ox üçün qoyulmuş nişanlar” gördükdə onu “gəlin otağının qurulması və ya ona hazırlıq kimi başa düşüblər. F.Bayat yay və oxun türk mədəniyyətindəki rolun- dan bəhs edərkən yazır: “Yay - oxun folklor materiallarına daya- naraq deyə bilərik ki, yay – kişini, ox isə qadını bildirir... Toy gü- nü nişanlı oğlanın qız evinə ox atması oğlan tərəfin gəlini apar- mağa gəldiyini bildirirdi. Ox atmaqla özünə nişanlı tapmaq adəti- nin izləri transformasiyaya uğramış halda bizim sehrli nağılları- mızda da qalmışdır (Oğuz epik ənənəsi və “Oğuz Kağan” dastanı. Bakı, 1993, səh.161). Müəllifin müxtəlif mənbələrə istinadən söy- lədiyi fikirlər də “Kitab”dakı “Oq cığırın qurmışsan” cümləsinin ümumi semantik yükündə məhz “gəlin otağının qurulması” məna- sının əsas olduğunu təsdiqləyir” 1 . Yeri gəlmişkən, A.Hacıyev yu- 1 Ə.Tanrıverdi. “Dədə Qorqud kitabı”nın obrazlar aləmi. Bakı, 2013, səh.82. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 511
xarıdakı parçanın semantikasını düzgün müəyyənləşdirib: “Soyla- mada gərdəkqurma prosesinin nə vaxt, nədən və necə yerinə yetirildiyi əyani şəkildə təsvir olunmuşdur. Burada sübh tezdən yuxudan duraraq böyük meşəyə gedən (girən), uca qovaq ağacı- nın budağını yırğalayaraq qıran (“keçmək” feli “candan keçmək” ifadəsində olduğu kimi məcazi mənada işlədilib), yarıdan (“can- bacuq” məhz bu anlamı verən poetik ifadədir) əyən, atdığı oxun düşdüyü yerdə otaq (çadır) quran bəyin onu gərdək adlandırmasın- dan söhbət açılır” 1 . Müəllifin fikirləri də yuxarıda dediklərimizi qüvvətləndirir. Qeyd edək ki, qorqudşünaslıqda həmin “toy çadı- rı”nın kimin üçün qurulması barədə izahlara, demək olar ki, rast gəlinmir. Bəri başdan deyək ki, təqdim etdiyimiz sintaktik bütö- vün ümumi semantik tutumunda Beyrəyin Qazan xandan inciməsi açıq-aydın şəkildə müşahidə olunur. Beyrəyin Qazan xana “Adın gərdək qomışsan” – deməsi də birbaşa Qazan xanın Yalancıq üçün qurdurduğu “toy çadırı”nı işarələndirir. Bu öz təsdiqini boydakı hadisələrin dinamikası kontekstində də tapır. Semantik dinamikanı izləyək: − Bayındır xan Beyrəyin ölməsinə inanır: “...Mərə, bu nə kömləkdir?...Beyrəgi Qara Dərvənddə öldürmişlər, uşda nişanı, sultanım!” – dedi” (D-93); − Bayındır xan qanlı köynəyin Banıçiçəyə aparılmasını məsləhət görür: “...Biz bunı tanımazız. Adaqlusına aparıη, görsün. Ol yaxşı bilir. Zira ol dikübdir, yenə ol tanır”, - dedi” (D-94); − Bayındır xan Yalancıqla Banıçiçəyin toyunu təşkil etmə- yi Qazan xana həvalə edir. Bu, mətnin ümumi semantik yükündən bəlli olur: birincisi, ona görə ki, Qazan xan toy mərasimi ilə bağlı təşkil edilmiş “ox yarışı”na nəzarət edir (Qazan bəg baqub tamaşa edərdi. Adam göndərdi, Beyrəgi çağırdı); ikincisi, Beyrək Qazan xana “Adın gərdək qomışsan” – deməklə onu Yalancıq üçün qur- durduğu “toy çadırı”na görə qınayır; üçüncüsü, Qazan xanın di- lindən Beyrəyə ünvanlanmış sual cümləsində “çətirli otaq”a işarə
1 A.Hacıyev. “Dədə Qorqud kitabı”: oxunuşlar, açımlar. Bakı, 2007, səh.45. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 512
edilməsini təsadüfi hesab etmək olmaz: “...Çətirli otaqmı dilər- sən?” (D-111); dördüncüsü, Beyrək toy süfrəsində qarnını doyur- maq, həmçinin qız toyunda iştirak üçün məhz Qazan xandan icazə alır (Sultanım, məni qosaη da şülən yeməgiη yanına varsam. Qar- nım acdur, toyursaη...; ...Xanım, Qazan bəgdən maηa buyruq ol- dı. Maηa kimsə tolaşmaz...). Bütün bunlar bir daha təsdiq edir ki, haqqında geniş şəkildə bəhs etdiyimiz “toy çadırı” məhz Yalançı oğlu Yalancığa aiddir.
“Kitab”dakı ov və döyüş səhnələrinin semantikasından kifayət qədər bəhs edildiyinə görə burada yalnız konkret faktlar üzərində dayanmağı məqsədəuyğun bilirik. Bu mənada ovda silahdan istifadənin görünən və görünməyən tərəflərini aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar: − ovda əsas silah “yay-ox”dur: “Həman yayı biləgindən çıqarardı, buğanıη-sığınıη boynına atardı, çəküb turğızardı” (D- 237). Bu tip nümunələr “Kitab”ın dilində kifayət qədərdir; Ovda “qurd sinirli yay”dan istifadə olunub – qənaətinə gəlmək mümkündür. Amma bu da var ki, həmin qurd sinirli yay- dan atılan oxla keyik yox, Oğuz igidi vurulur: “Dərsə xan qurt sinirli qatı yayı əlinə aldı. Üzəngiyə qalqıb, qatı çəkdi, uz atdı: oğlanı iki talasınıη arasından urub çıqdı, yıqdı” (əvvəlki səhifələrə bax); − ovda “yay-ox”la yanaşı, qılınc da əsas silahlardan biri hesab olunur: “Keyiki qovardı gətürərdi, babasınıη ögində siηir- lərdi. Babam at səgirdişimə baqsun, qıvansun; ox atışıma baqsun, güvənsün, qılıc çalışıma baqsun, sevinsin!”...(D-22); − bir sıra cümlələrin ümumi semantik yükü “ovda bıcaq və ya xəncərdən istifadə olunub” – hökmünü söyləməyə əsas ve- rir: “...Arıq olsa, qulağın dələrdi, avda bəllü olsun deyü. Əmma semüz olsa, boğazlardı” (D-237). Buradakı “boğazlardı” felinin
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 513
semantikası assosiativ olaraq bıçaq və ya xəncər sözünü yada salır (bıçaqla, xəncərlə); − ovda yay kirişindən bir kəmənd kimi istifadə olunma açıq-aydın şəkildə görünür: “...Bəkil buηa at saldı. Buğanıη ardın- dan irdi. Yay kirişin boynına atdı...” (D-240). Burada Təpəgözlə bağlı bir epizod yada düşür: Basat Təpəgözün boynunu vurduqdan sonra onun başını dələrək yay kirişinə taxır: “...Dəpəgözüη kəndü qılıcilə boynını urdı. Dəldi, yay kirişinə taqdı..,” (D-234). So- nuncu nümunədəki “yay kirişi” bir kəmənd yox, elə “kiriş” və ya “bərk ip” mənasındadır. Amma bu da var ki, hər iki halda “yay kirişi” heyvanla (əslində, Təpəgöz də elə heyvan kimi bir şeydir) - buğa və Təpəgözlə bağlı işlədilib. Bu müstəvidə isə Təpəgöz heyvandan da heyvandır, vəhşilər vəhşisidir. Təqdim etdiyimiz bu tipli parçaları geniş şəkildə səciyyə- ləndirmiş K.Abdulla yazır: “Ov bir situasiya kimi ya bədbəxt bir hadisənin başvermə məkanına çevrilir, ya da bədbəxt hadisənin baş verməsini dolayısı ilə hazırlayan bir səbəb olur. Hər iki halda ov ya bədbəxt hadisə ilə bağlıdır, ya da onu şərtləndirir. Hər halda ovdan xeyir gəlmir” 1 . R.Kamal isə “Kitab”da təsvir olunan ov səh- nələrinə tam başqa bucaqdan yanaşıb. Məsələn, ov xronotopun- dan bəhs edərkən bir neçə tezis irəli sürür: “Ov xronotopu “Dədə Qorqud kitabı”nda ən vacib xronotop olub, ritual xronotopun davamıdır; ov xronotopu dinamik hərəkət üçündür. Oğuz bəyləri statikadan – ağban evlərdə, otaqlarda oturmaqdan, yeyib yatmaq- dan bezəndə ova çıxırlar; ov məkanı açıq məkandır. Kişinin açıq məkanda olması türk folklor düşüncəsi üçün səciyyəvi haldır...” 2 . Müəllif bu tipli tezislərin hər birini “Kitab”dan gətirdiyi nümunə- lərlə əsaslandırıb. Amma “Kitab”da ov səhnələri ilə bağlı olan parçaların heç də hamısına bu kontekstdə yanaşmaq olmaz. Məsələn, Qazan xanın dilindən verilmiş bir parçaya diqqət yetirək:
1 K.Abdulla. Mifdən Yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud. Bakı, 2009, səh.105. 2 R.Kamal. “Dədə Qorqud kitabı”nın xronotop strukturu. Dədə Qorqud günü. XIV sessiyanın materialları. Bakı, 2014, səh.54-55.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 514
“...Mən bu oğlanı alayım, ava gedəyim. Yedi günlik azuğla çıqayım. Ox atduğım yerləri, qılıc çalub baş kəsdügim yerləri göstərəyim. Kafər sərhəddinə Cızığlara, Ağlağana, Gökcə tağa aluban çıqayım. Sonra oğlana gərək olur, a bəglər!” – dedi” (D-126). Bu parça ilə bağlı bunları söyləmək olar: birincisi, həmin parça oğlu Uruza “Yay çəkmədüη, ox atmadıη//Baş kəsmədiη, qan dökmədiη...” – deyən Qazan xanın dilindən verilib; ikincisi, həmin parça atası Qazan xana “Qaçan sən məni alub kafər sərhəddinə çıqardıη, qılıc çalub baş kəsdiη? Mən səndən nə gördüm, nə ögrənim?” – deyən Uruz haqqındadır; üçüncüsü, parçanın mənasından bəlli olur ki, ov yerləri Oğuz türklərinin döyüşdə qalib gəldiyi, qələbə çaldığı yerlərdir; dördüncüsü, mətndə aydın şəkildə ifadə olunur ki, ata (Qazan xan), oğlunu (Uruzu) gələcək döyüşlərə hazırlayır... Araş- dırmalar göstərir ki, bu cəhət digər qədim türk mənbələrində də öz əksini tapıb. Burada Ə.Rəcəblinin qədim türk mənbələrinə, eyni zamanda bir sıra tədqiqatlara istinadən söylədiyi fikirləri xatırlatmaq yerinə düşür: “...Sürək ovu sürəkçidən (ovda heyvanları ovçuların üstünə qovan adamdan) və ovçudan xüsusi məharət və təlim tələb edirdi. Bu, həm də türküt üçün faydalı idi, çünki ov türkütü, bir növ, hərbi şücaətə hazırlayır, ona manevr etməyi öyrədirdi. Uğurlu ov türkütün əsas ərzağı olan çoxlu miqdarda ət verirdi. Heç də təsdüfi deyildir ki, Çin salnaməçisinin yazdığına görə, türkütlər hətta müharibə vaxtı belə ovla məşğul olurdular” 1 .
Döyüşdə silahdan istifadə. Qorqudşünaslıqda yay – ox, qılınc, sapand, süngü, gürz və s. kimi silahlardan, onların təyinatı üzrə istifadəsindən müəyyən qədər bəhs olunsa da, yaxın və uzaq məsafəli döyüşlərdə (eləcə də qala qapıları yaxınlığında olan döyüşlərdə) silahlardan istifadə kimi məsələlərə, demək olar ki, münasibət bildirilməyib. Bu mənada aşağıdakılara diqqət yetirək: − uzaq məsafədən olan döyüşlərdə yay-ox və sapanddan istifadə: yay-ox. “Azğun dinlü kafər buηaldı, oxa girdi. Qoulan kimsə oğlanıη bədəvi atın oxlatdılar” (D-133); “...kafərlər at dəpdi- lər, ox səpdilər” (D-41); “üç yeləkli qayın oqlar atıldı, dəmrəni
1 Ə.Rəcəbli. Ulu türklər. Bakı, 2003, səh.139. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 515
düşdi” (D-63)... Bu tipli nümunələr onu deməyə əsas verir ki, uzaq məsafəli döyüşlərdə həm Oğuzlar, həm də kafirlər əsas silah kimi məhz yay-oxdan istifadə ediblər; sapan. “Ərənlər əvrəni Qaraçuq çoban sapanıη ayasına taş qodı, atdı” (D-41); “Elə olsa, sultanım, Qaraca çoban sapan çatlatdı. Dünya aləm kafəriη gözinə qaranηu oldı” (D-57); Döyüşlərdə kafirlərin sapanddan istifadəsi müşahidə olunmur; − yaxın məsafədən olan döyüşlərdə qılınc, köndər, gürz və s. silahlardan istifadə: qılıc. “Sağ yanını qılıcladı, yerə saldı”; köndər. “Aruza bir köndər urdı” (D-302); gürz. “Altı bərli gürz ilə dəpəsnə qatı tuta urdı” (D-64)...; − qala qapılarının sındırılmasında qalxan və gürzdən istifadə: “Uruz atdan endi, aydır: “Hay atamıη altun qədəhindən şərab içən, məni sevən atdan ensün! Bunıη qapusına birər gürz uralım!” – dedi. On altı yigit sıçrayub atdan endilər. Qalqan yapındılar. Gürzlərini umuzlarına urdılar. Qapuya gəldilər; birər gürz urub qapuyı ovatdılar, içərü girdilər...” (D-284). Qarşı tərəfin zərbəsindən qalxanla qorunaraq gürzlə qala qapılarını sındıran Oğuz igidləri yenilməzdir. Digər tərəfdən, qalanın belə bir üsulla alınması qədim türk hərb sənətinin yüksək səviyyədə olduğunu bir daha sübut edir. Yuxarıda göstərdik ki, “Kitab”da uzaq və yaxın məsafəli döyüşlərin təsvirinə daha çox rast gəlinir. Maraqlıdır ki, həmin döyüş taktikası hunlar üçün də xarakterik olub. Belə ki, “hun ordusu düşmənlə müəyyən məsafədən vuruşurdu. Mahir oxçular düşməni uzaqdan oxa tutaraq onun səflərini dağıdırdılar. Ehtiyac olduqda isə qısa nizə və qılıncla yaxın döyüşə girirdilər. Müəyyən məsafədən vuruşma hun döyüş taktikasının əsasını təşkil edirdi” 1 .
“Kitab”ın ümumi məzmunu döyüşlərin ağır və qanlı keçdiyini iki bucaqdan təsdiqləməyə imkan verir: bunlardan birincisi, top kimi kəsilən başlardısa, ikincisi, sınıq-salxaq vəziyyətə düşmüş silahlardır. Burada diqqəti ikincinin təsvirinə yönəldək: “...Böyük uzun nizələr sancılıb süstəldi. Böyük iti polad qılınclar çalındı, tiyəsi korşaldı. Üç lələkli qayın oxlar atıldı, dəmir ucluğu
1 Ə.Əsgər, M.Qıpçaq. Türk savaş sənəti. Bakı, 1996, səh 128. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 516
düşdü...” (Zeynalov-Əlizadə nəşri, Bakı, 1988, səh.148). Bu cür parçaların semantikası yuxarıda irəli sürdüyümüz tezisin düzgün- lüyünü arqumentləşdirir. “Kitab”a silah adları və döyüş səhnələri kontekstində yanaşma aşağıdakıları da söyləməyə imkan yaradır: − Oğuz igidini məhv etmək üçün ilk olaraq onun atı oxla vurulur: “Qoulan kimsə oğlanıη bədəvi atın oxlatdılar. At yıxıldı” (D-133); − oxu ərdən ərə keçirməkdə israrlı olan Oğuz igidi ən ma- hir oxçu statusunda çıxış edir: “Qarğu talı sügüηi maηa vergil// Köksündən ər sancayım səniη içün!” (D-246); − Oğuz igidinin yaya söykənmiş vəziyyətdə durması onun ayıq-sayıq dayanmasını, bir növ, döyüşə hazır olmasını işarələn- dirir: “Oğlı Uruz qarşısında yay söykənib turardı” (D-123); − sağına-soluna iki qoşa yay çəkən Oğuz igidinin bənzəri yoxdur: “Sağına-soluna eki qoşa yay çəkərdi” (D-173); − Oğuz igidi Qaraca çoban sapandla kafirlərin ordusunu məğlub edir: “Qaracıq çoban kafəriη üç yüzini sapan taşilə yerə bıraqdı” (D-41); − at belində döyüşənlərdən biri məhz köndər vuranın zər- bəsindən yerə düşür: “Aruza bir köndər urdı... At üzərindən yerə saldı” (D-302); − Buğacıq Məlik altı pərli gürzlə öldürülür:”Altı bərli gürz ilə dəpəsinə qatı tuta urdı” (D-64); − Oğuz igidi süngüsünü yerə sancırsa, bu, onun əmrə tabe olduğunu, eyni zamanda pusquda durduğunu işarələndirir: “Ol zamanda oğul ata sözin iki eləməzdi. İki eləsə, ol oğlunı qəbul elə- məzlərdi. Uruz geη yaqadan sügüsin sancdı, turdı” (D-131-132); − taraqqadan qarşı tərəfi qorxutmaq məqsədi ilə istifadənin izlərinə təsadüf olunur: “...taraqa çatladıη oğlanı qorqudıη” (D- 247).
Bu sistemdə “qılınc”ın rolu daha qabarıq göründüyü üçün onunla bağlı olan detalları ayrılıqda təqdim edirik: “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 517
− “döyüşə hazıram” anlamlı raport “çal qılıcıη” ifadəsi ilə başlanır: “Çal qılıcıη, xanım Qazan, yetdim” (D-151); − “başın kəs” əmri qılıncla reallaşdırılır: “Qaragünə atdan endi. Aruzıη başın kəsdi” (D-302); − Şöklü Məliyin də başı qılıncla kəsilir: “...ğafillücə qara başın alub kəsdi” (D-64): On iki min kafir də məhz qılıncla öldürülür: “On iki bin kafər qılıcdan keçdi” (D-66); −Təpəgöz kimi bir vəhşinin başı qınsız qılıncla, həm də öz qılıncı ilə kəsilir: “...Dəpəgözüη kəndü qılıcilə boynını urdı” (D- 234); − qılıncla başın yox, sağ oyluğun kəsilməsi rəqibini əzabla öldürməkdən başqa bir şey deyil: “Aruz qara polad uz qılıcın tartub Beyrəgiη sağ oyluğın çaldı, qara qana bulaşdı” (D-297); − Oğuz cəmiyyətində döyüşdən boyun qaçırma mümkün- süzdür: “Bəglər, Taηrı bizə bir kür oğul vermiş. Varayın, anı anası yanındın alayın, qılıcla paralayayın...” (D-134-135); − düşmən bayrağını qılınclayaraq yerə salan Oğuz qadınının tayı-bərabəri yoxdur: “Boyı uzun Burla xatun qara tuğın kafəriη qılıcladı, yerə saldı” (D-153); − qılıncının dəstəyi qan olan təkcə Oğuz kişisi deyil, həm də Oğuz qadınıdır: “Qılıcınıη balcağı qan odaya gəldi” (D- 194). Bütün bunlar, bir tərəfdən, türkün hərb sənətinin çox qədim və zəngin bir tarixə malik olduğunu sübut edirsə, digər tərəfdən də türkün döyüş üçün doğulduğunu və elə döyüşə-döyüşə də bu dünyadan köç etdiyini əyani olaraq göstərir... Silah adları türk poetik təfəkküründə Qorqudşünaslıqda xüsusi olaraq vurğulanır ki, “Kitab”-da obrazlılığa xidmət etməyiən dil vahidi yox dərəcəsindədir. Araş- dırmalar onu da deməyə əsas verir ki, “Kitab”dakı səs, söz, birləş- mə, cümlə və sintaktik bütövlərin semantikası, obrazlılıq yaratma imkanları müxtəlif bucaqlardan işıqlandırılıb. Yeri gəlmişkən, “Kitab”ın dilində işlənmiş silah adları da daha çox atalar sözləri (“Çala bilən yigidə oqla qılıcdan bir çomaq yeg!”...), andlar (“qılı- “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 518
cına toğranmaq, oxına sancılmaq”), oxşama səciyyəli parçalar (“Dünlügü altun ban evimiη qəbzəsi oğul!”...), frazeoloji vahidlər (oxını yarmaq, oxa düşmək...) daxilində bu və ya digər dərəcədə öyrənilib. Konkret desək, silah adlarının assosiativliyi ilə yaradıl- mış bədii təsvir və ifadə vasitələri ayrılıqda təhlilə cəlb edilməyib. Düzdür, əvvəlki səhifələrdə bu problemə müəyyən qədər aydınlıq gətirməyə çalışmışıq. Məsələn: “cida” sözünə həm də təşbeh daxi- lində münasibət bildirmişik (“...buynızı almas cida kibi”); “q” ilə başlanan “qılıc” sözünün assosiativliyi ilə yaradılmış alliterasiya- ların mətndəki rolunu müəyyənləşdirmişik (“Qara polat uz qılı- cum qının toğrar” – qara – qılıc – qın: q – q – q); yaxud inversiya ilə işlənmənin “yay-ox”la bağlı olan mətnlər üçün səciyyəvi olduğunu dəqiqləşdirmişik. Bir sözlə, əvvəlki səhifələrdə silah adlarının hər birinin obrazlılıq yaratma imkanlarından ayrıca bəhs etmişik. Bu da onların bədii təsvir və ifadə vasitələri tərkibində işlənmə səviyyəsini birbaşa əks etdirmir. Bu mənada silah adla- rının assosiativliyi ilə yaradılmış bədii təsvir və ifadə vasitələrinin aşağıdakı sistem üzrə təqdimini məqsədəuyğun hesab edirik:
yarmaz oqçısı olur”: ol, oqçı, olmaq – o → o → o; Buradakı assonans “o” ilə başlanan “oqçı” sözünə görə reallaşıb. Qeyd edək ki, belə assonanslar “Kitab”ın dilində yox dərəcəsindədir. Bu da təsadüfi deyil. Çünki “Kitab”dakı silah adlarının əksəriyyəti sa- mitlə başlanır: qılıc, gürz, sapan, sügü, çomaq, taraqa..., daha də- qiqi, bu sistemdə “o” ilə başlanan “ox” sözü istisnalıq təşkil edir.
cum qının toğrar”: qara, qılıc, qın - q→q→q; “Qara qılıc quşan- dı”: qara, qılıc, quşanmaq - q→q→q; “y”-nın alliterasiyası. “Ya- lançı oğlı Yalancıq yay ufandığına qatı qaqdı”: Yalançı, Yalancıq, yay - y→y→y; “Yedi kiş ilə qurulurdı mənim yayım!”: yedi, yay - y→y→y; Bu sistemə, yəni “q” ilə başlanan “qılıc” və “y” ilə başlanan “yay” sözünün assosiativliyi ilə yaradılmış alliterasiyalar cərgəsinə alliterativ tipli qafiyələnməni də daxil etmək olar: Qaraca çoban – sapan: çoban→sapan; Dondar-köndər: dar→dər.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 519
Bu isə o deməkdir ki, qəhrəmanın adı ilə ona məxsus silahın adı alliterativ tipli qafiyələr kimi çıxış edir. Epitet. yüzi dönməz qılıc. “Yüzi dönməz qılıcum ələ al- dım”; qara polat uz qılıc. “Qara polat uz qılıcum əlümə alayın- mı?”; sum altunlu ox. “Qayın talı yeləgindən sum altunlu mənim oxım!”; alla qollu sapan. “...ala qollu sapanın əlinə aldı”... Bu epi- tetlərdə qılıc, ox və sapan sözlərinin məntiqi mərkəz funksi- yasında çıxış etdiyi açıq-aydın şəkildə görünür. Təşbeh. başı top kibi kəsilmək. “...başlar kəsildi top kibi” (burada “qılıc” sözü ellipsisə uğrayıb); “Qurulu yaya bəηzər çatma qaşlum!”; “Ala qollı sapanımca gəlməz maηa”; “İldız kibi parla- yıb gələn kafəriη cidasıdır”... Bu cür təşbehlərin yaranmasında qılıc, sapan və cida kimi sözlərin rolunu inkar etmək olmaz.
oxum kişin dilər”. Bu cür metaforaların poetik çəkisi əvvəlki səhifələrdə geniş şəkildə işıqlandırılıb.
lıclar kəsən qılını kəsdirmədi”; “Çobanın üçyaşar tana dərisindən sapanıη ayasıydı... Hər atanda on iki batman taş atardı”; “Qayın oxı atanlar kar qılamadı”; “Qarğu cida oynadanlar ildirəmədi”... “Kitab”ın dilində bu cür mübaliğələr intensivliyi ilə fərqlənir.
Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|