ƏLƏKBƏr сabbarli heydəR ƏLİyev və naxçivan tariXİ
Yüklə 20,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
II FƏSİL 87 HEYDƏR ƏLİYEV: NAXÇIVANIN MUXTARİYYƏT STATUSU VƏ ƏRAZİ BÜTÖVLÜYÜ PROBLEMİ 2.1. Heyd ər Əliyev Naxçıvana muxtariyyət statusunun verilm əsinin tarixi əhəmiyyəti haqqında Az ərbaycan Respublikasının ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvanın muxtariyyət statusu 1918-1920-ci illərdə bütövlükd ə torpaqlarımıza və xalqımıza qarşı erməni ekspansiyası ilə bağlıdır. Həmin illər Naxçıvan üçün çox ç ətin və mürəkkəb tarixi dövr olmuşdur. Belə ki, Rusiyada çarizm devrildikd ən sonra imperiyanın bir çox əyalətlə- rind ə olduğu kimi, Naxçıvan bölgəsində də ikihakimiy- y ətlilik hökm sürmüş, yaranmış mürəkkəb vəziyyətdən istifad ə edən ermənilər Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hiss əsi olan bu diyara yiyələnmək üçün cəhdlər etmişlər. 1918- ci ilin mayında Azərbaycan dövlət müstəqil- liyini elan etdi, Az ərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandı. Bu zaman C ənubi Qafqazda tarixdə ilk dəfə Azərbaycan torp aqları hesabına yaradılan erməni dövləti ölkəmizə qarşı əsassız ərazi iddiaları irəli sürməyə, Azərbaycan torpaqlarını zorla ələ keçirməyə başladı. Daşnaklar Naxçı- van, Z əngəzur, Qarabağ torpaqları hesabına işğal etdikləri ərazilərini genişləndirmək, eyni zamanda bölgədə marağı olan dövl ətlərin himayəsindən istifadə edərək Türkiyənin bir sıra şərq vilayətlərini ələ keçirmək niyyətində idilər. Az ərbaycan Cümhuriyyəti ilə Türkiyə arasında 1918-ci il iyunun 4-d ə bağlanmış Batum müqaviləsinə əsasən Türkiyənin göstərdiyi hərbi yardım Azərbaycanın istiqlalının qələbəsində, eyni zamanda, xalqın erməni və rus işğalına qarşı mübarizəsində mühüm rol oynadı. Hələ Az ərbaycan hökuməti Tiflisdən Gəncəyə köçməmiş, Nuru 88 pa şanın komandanlığı ilə Azərbaycana gəlmiş türk qoşun- ları Gəncədə yerləşib gözləyirdilər. Bu zaman erm əni qulduru Andronik Ozanyan bolşeviklərlə əlaqəyə girərək Naxçıvanı və Zəngəzuru ələ keçirm ək üçün hücuma keçmiş, Şərur-Dərələyəz və Naxçıvan qəzalarında qanlı qırğınlar törətmişdi. Belə bir v əziyyətdə bölgəni kütləvi qırğından yalnız Türkiyə xilas ed ə bilərdi. 1918-ci il mayın sonlarında bölgə əhalisi K ərim xan İrəvanlının başçılığı ilə Mehmet Vehbi paşanın yanına nümayəndə heyəti göndərib hərbi qüvvə ilə kömək etm əyi xahiş etdi [34, s. 103-104]. 1918-ci il iyunun əvvəllərində 9-cu və 11-ci Türk diviziyaları Uluxanlıdan Naxçıvana hərəkət etdilər [215, s. 75-76]. 1918- ci ilin iyun ayının 4-də türk hərbi hiss ələrinin Naxçıvana daxil olmasından qorxuya düşən Andronik öz qaniç ən dəstəsi ilə geri çəkildi. Naxçıvan Milli Şurasının sədri Cəfərqulu xan, onun oğlu Kalbalı xan, R əhim xan, Kamran xan, Cabbarağa Vəzirov və başqalarının səyləri ilə yerli inzibati komitə bərpa olundu. 1918- ci il avqust ayının əvvəlində Azərbaycanın Naxçıvan və Təbriz bölgələri K.Qarabəkir paşanın 1-ci Qafqaz kolordusunun t əsir dairəsində idi. Avqustun 7-də K.Qarab əkir qərargahını Təbrizdən Naxçıvana köçürdü. Bu zaman erm ənilər Naxçıvana növbəti hücum ərəfəsində idil ər. K.Qarabəkir paşanın gəlməsi Qafan tərəfdən Naxçı- vana hücuma ha zırlaşan ermənilərin qarşısının alınması istiqam ətində ciddi tədbirlər görülməsi ilə müşayiət olun- du [48, s. 195]. Sentyabrın 15-də türk qoşunlarının köməyi ilə Az ərbaycan ordusu Bakını rus-erməni qəsbkarlarından azad etdi. Az ərbaycan hökuməti Gəncədən Bakıya köçdü. Bu x əbər Naxçıvanda böyük sevinclə qarşılandı. Oktyab- 89 rın 22-də K.Qarabəkir Cənubi Azərbaycanı tərk edərək oktyabrın 25-də Culfaya, sonra isə Naxçıvana gəldi. Lakin c əmi 6 gün sonra, oktyabrın 31-də K.Qarabəkir paşa I kolordu q ərargahının ləğv olunduğu, özünün isə İstanbula çağrıldığı barədə əmr aldı. Bu onunla əlaqədar idi ki, 30 oktyabr 1918-ci ild ə I Dünya Müharibəsinin nəticələrini r əsmiləşdirən Mudros müqaviləsi bağlanmışdı və məğlub t ərəf kimi Türkiyəyə qarşı da bir sıra sərt tələblər qoyul- muşdu. Türk ordusu bir həftəyə Bakını, bir aya Cənubi Qafqazı tərk etməli, müharibədən əvvəlki sərhədlərə ç əkilməli idi. Bu səbəbdən Türkiyə tutduğu ərazilərdən, el əcə də Naxçıvandan geri çəkildi. Nuru paşa Azərbay- candan qo şunları çağırdığı kimi, K.Qarabəkir paşa da 1918-ci il noya brın 1-də qərargahı ilə Naxçıvandan qatarla Qarsa yola düşdü [34, s. 106]. Mudros müqaviləsinin şərt- l ərini eşidən K.Qarabəkir çox narahat olmuş və demişdi ki, “Qırx illik əsarətdən altı ay öncə qurtulan və erməni zülmünd ən ağır yaralar alan... türk-müsəlman əhalisinin ya şadığı bu bölgələr biz 1914-cü il sərhədlərinə çəkilincə yenid ən erməni-gürcü zülmünə məruz qalacaqdır. Buna çar ələr düşünüb, tədbirlər görməliyik” [236, s. 18]. Türk qoşunlarının Naxçıvanı tərk etməsindən əvvəl 1918- ci il noyabr ayında Osmanlı Türkiyəsinin ordu generalı Mustafa Kamalın məsləhəti ilə Şərq cəbhəsi komandanı, ordu generalı Kazım Qarabəkir paşa tərəfin- d ən Naxçıvanda müstəqil hakimiyyəti olan Araz-Türk Respublikası yaradıldı [164, s. 111-112]. Bu respublikanın inzibati əraziləri Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz, Ordubad, S ərdərabad, Uluxanlı, Vedibasar, Qəmərli, Mehri nahiyə- l əri və s. ərazilər daxil olmaqla, 16.000 km 2 - ə çatırdı, əhalisi isə 1 milyon nəfərə yaxın idi [75, s. 29]. K.Qarabə- kir Araz- Türk Respublikasının silahlı qüvvələrinin yara- 90 dılmasına da kömək göstərmiş, polkovnik Xəlil bəy bu hökum ətdə Türkiyə təmsilçisi təyin olunmuşdu. Bu dövlət qurumunun c əmi dörd ay yaşamasına baxmayaraq, qısa müdd ətdə onun hökuməti bölgənin azərbaycanlı əhalisinin qüvv ələrinin düşmənə qarşı mübarizə naminə səfərbər edilm əsində və ərazilərin ermənilər tərəfindən işğalının qarşısının alınmasında mühüm rol oynadı. 1919-cu il in yanvarında Naxçıvanda ingilis general- qubernatorluğu elan edildi. Bu zaman Naxçıvanı faktiki olaraq C əfərqulu xan idarə edir, Kalbalı xan isə si- lah lı qüvvələrə komandanlıq edirdi. Bölgənin müdafəsində türkl ərin burada qoyub getdiyi 300 nəfər əsgəri və 5 zabiti yaxından iştirak edirdi [165, s. 61]. K.Qarab əkir Naxçıvan bölgəsini daim diqqət mər- k əzində saxlayırdı. Naxçıvana hücuma keçən ermənilərin qarşısını almaq üçün onun əmri ilə 1919-cu il iyulun 17- d ən 18-ə keçən gecə Bəyazit qarnizonundan yüzbaşı Xəlil b əyin başçılığı ilə 4 zabit və 7 əsgərdən ibarət bir qrup Naxçıvanda müdafiəni təşkil etmək üçün yola salınmışdı. Bu iş elə təşkil edilmişdi ki, guya Xəlil bəy və yoldaşları f ərarilik edərək ordudan özləri qaçmışlar. Bu yolla Naxçı- vana silah, c əbhə ləvazimatı, təcrübəli zabitlər göndərildi ki, onların da bölgənin müdafiəsində əhəmiyyətli rolu oldu. K.Qarab əkir 1919-cu ildə Ərzurum konfransından sonra mayor Veys əl bəyə və Şərqi Anadoludakı 11-ci diviziya komandiri Cavid b əyə göndərdiyi məktubda yazırdı: “Hər tərəfdən məhzur bir haldayıq, yalnız Azər- baycana açıq Naxçıvan pəncərəsi var. Onun qapanmama- sını istəyirəm” [241, s. 4]. Bu zaman ingilisl ər Naxçıvanın erməni idarəçiliyi- n ə verilməsi siyasətini yürüdürdülər. 1919-cu il mayın 1- d ə Britaniya komandanlığı adından general Devi Şərur və 91 Ordubad daxil olmaqla, bü tün Naxçıvan bölgəsinin Ermə- nistana verildiyini Nax çıvan Milli Şurasına bildirdi. Bu x əbər xalqın qəti etirazına səbəb oldu. 1919-cu il mayın 14-d ə general Devi və Ermənistanın baş naziri Q.Xatisov Naxçıvana gəldilər. Milli Şuranın və xalqın qəti etirazına baxmayaraq daşnak Varşamyan Naxçıvana general-quber- nator t əyin edildi. Azərbaycan ordusunun buradakı zabit- l ərini Naxçıvanı tərk etməyə məcbur etdilər. Milli Şuranın s ədri vəziyyət barədə Azərbaycan hökumətinə məlumat ver ərək bildirdi ki, biz ermənilərə tabe olmuruq, tezliklə Az ərbaycan qoşunları tərəfindən Zəngəzurun tutulmasını v ə Azərbaycanla birləşməyi gözləyirik. Azərbaycan höku- m əti bütün vasitələrlə Naxçıvanın ermənilər tərəfindən ilhaqına mane olmağa çalışsa da, 1919-cu il iyunun 21-də erm əni qoşunları ingilislərin köməyi ilə Naxçıvan bölgə- sini işğal etdilər. Vedibasar, Şərur, Şahtaxtı, Naxçıvan, Ordubad, Z əngəzur hücumlara məruz qaldı. Az ərbaycan hökumətindən gözlənilən yardımı ala bilm əyən Naxçıvan əhalisi ermənilər əleyhinə ümumxalq mübariz əsinə qalxdı. 3 günlük qanlı döyüşlərdə Kalbalı xanın rəhbərliyi ilə xalq qoşunu ermənilərə sarsıdıcı zərbə vurdu, avqustun 30-da Nax çıvan şəhəri ermənilərdən tə- mizl əndi. Bu döyüşlərdə Naxçıvandakı azsaylı türk əsgər- l əri və zabitləri qəhrəmancasına vuruşdular [34, s. 109]. Erm ənilər qovulduqdan sonra Azərbaycan höku- m əti S.Cəmillinskini Naxçıvana general-qubernator təyin etdi. O, burada d ərhal idarəetmə strukturları yaratmağa başladı. Xəlil bəy bölgə qoşunlarına komandan təyin edildi. Kalbalı xan həm komandan müavini, həm də Naxçıvan qoşun dəstəsinin komandiri oldu. 1919-cu ilin iyul- avqustunda Naxçıvandakı Ameri- ka polkovniki C.Rey C əfərqulu xanla və Xəlil bəylə 92 danışıqlar apararaq burada Amerika general-qubernator- luğu yaratmaq haqqında fikirlərini bildirdi. Avqustun sonunda polkovnik V.Has kel Paris sülh konfransı və Antanta Mütt əfiqlər Şurası adından Azərbaycan höku- m ətinə bildirdi ki, Naxçıvan və Şərur-Dərələyəzdə ABŞ general-qubernatorlu ğu yaradılır [72, s. 86]. Lakin həm Az ərbaycan hökumətinin sədri N.Yusifbəylinin, həm də Naxçıvanın yerli hakimiyyət nümayəndələrinin və əhalisinin qətiyyətli mövqeyi nəticəsində burada ABŞ general- qubernatorluğu yaratmaq cəhdləri iflasa uğradı və bir müdd ət sonra onlar Naxçıvanı tərk etməli oldular. 1919- cu ilin noyabrında ermənilər yenidən Naxçı- vana hücum a başladılar. Ordubadın bir neçə kəndini ələ keçir ən ermənilər əhaliyə divan tutdular. Xəlil bəyin gönd ərdiyi taborlar və Kalbalı xanın dəstələri düşmənə qarşı rəşadətlə döyüşərək hücumun qarşısını aldılar. Nax- çıvanın müdafiəsindəki xidmətlərinə görə Kalbalı xan Türkiy ənin yüksək hərbi ordeninə layiq görüldü. Azər- baycan hökum əti də Naxçıvanın müdafiəsindəki xidmət- l ərinə görə ona general-mayor rütbəsi verdi. 1920- ci ilin martında K.Qarabəkirin qərarı ilə Naxçıvandakı türk qüvvələrini gücləndirmək üçün Əli Teymur b əyin başçılığı altında 50 nəfərdən ibarət türk bölüyü gönd ərildi [13, s. 20]. Belə şəraitdə martın 21-də daşnak qoşunları Naxçıvan üzərində irimiqyaslı hücuma keçdil ər. Türk zabiti Zob bəyin, Kalbalı xanın, Xəlil b əyin, Nuru bəyin, Naci bəyin, Ədib bəyin başçılığı ilə döyüşən taborlar erməniləri məğlub edərək geri oturtdular [115, 2010, 9 fevral]. 1920- ci ilin payızında Şərq cəbhəsində uğurlu əməliyyatlar keçirən K.Qarabəkir sentyabrın 29-da Sarıqa- mışı, oktyabrın 1-də Kağızmanı, oktyabrın 30-da Qarsı, 93 noyabrın 7-də Gümrünü, noyabrın 12-də İqdırı azad etdi. N əhayət, noyabrın 25-də ermənilər təslim olaraq danışıq- lara başladılar. 1920-ci il dekabrın 2-də Türkiyə ilə daşnak hökum əti arasında Gümrü müqaviləsi bağlandı. 18 madd ədən ibarət olan bu müqavilənin 2-ci və 12-ci mad- d ələri Naxçıvanla bağlı idi. Bu müqavilə ilə bir sıra ərazilər Türkiyənin himayəsinə verilmiş və Ermənistanın bu ərazilərə iddia irəli sürməyəcəyi təsbit edilmişdi [239, s. 19-23]. Lakin el ə müqavilənin imzalandığı gün daşnak hökum əti süqut etdi, əvəzində isə Ermənistanda sovet hakimiyy ətinin qurulduğu elan edildi. Bununla bel ə, K.Qarabəkir paşa Veysəl bəyə gön- d ərdiyi 26 dekabr 1920-ci il tarixli teleqramda Ermənistan v ə Azərbaycanın Naxçıvana müdaxilə etməsinin doğru olmadığını və bu iki ölkənin Naxçıvana fövqəladə komis- sar t əyin edə bilməyəcəyini və belə şərait yaranarsa, Naxçıvanı öz parçası kimi dəyərləndirən türk hökuməti t ərəfindən lazımi tədbirlər görüləcəyini bildirmişdi [114, s. 392]. Erm ənistan İnqilab Komitəsi 1920-ci il dekabrın 28- d ə verdiyi bəyanatla Naxçıvanı müstəqil sovet respub- likası kimi tanıdığını və ona qarşı ərazi iddialarından imtina etdiyini bildirdi. Çox keçm ədən 1921-ci ilin əvvəllərində Naxçıvan ölk əsində Naxçıvanın və yerli xalqın aqibətini əbədilik h əll edən referendum keçirildi. Bu referendum Naxçıvanın bundan sonra da Az ərbaycanın himayəsində qalmasını t əmin etdi [182, v. 79]. Bu, Zəngəzurdan sonra Naxçıvanı q əsb etmək istəyən ermənilərə qarşı böyük bir zərbə idi. Sonradan referendumun n əticələri Moskva və Qars müqavil ələri ilə möhkəmləndirildi. M.K.Atatürk ə görə “Türk qapısı”, K.Qarabəkir paşaya görə “Şərq qapısı” olan Naxçıvan strateji əhəmiy- 94 y ətli bölgə kimi Türkiyə, Rusiya və Türkiyə-Ermənistan görüşmələrində mühüm yer tutmağa başladı [235, s. 52]. Naxçıvanın muxtariyyət statusu alması çox ağır, gərgin bir dövrd ə gərgin mübarizə nəticəsində olmuşdur. Bu mübari- z ədə Türkiyənin və böyük M.K.Atatürkün də rolu olmuş- dur. Bel ə ki, 1921-ci ilin martında Türkiyə ilə Rusiya arasında imzalanmış Moskva müqaviləsi Naxçıvana muxtariyy ət statusunun verilməsində müstəsna rol oynadı. Naxçıvanın muxtariyyət statusunun yaranması və t əmin edilməsinin səbəb və nəticələrinə dair fikirlərini açıqlayan, bu prosesdə tarixi hadisələrin inkişaf dinamika- sını təhlil edən Heydər Əliyev deyirdi: “...Bəli, o vaxt erm ənilər Naxçıvana iddia edirdilər, Naxçıvanı öz torpaq- ları kimi hesab edirdilər və Naxçıvanı Ermənistanın t ərkibinə daxil etmək istəyirdilər. Burada da müəyyən tarixi nöqt ələrdən istifadə edirdilər. Çünki çar Rusiyası C ənubi Qafqazı ələ keçirəndən sonra Azərbaycana məxsus olan Naxçıvan xanlığı və İrəvan xanlığı 1848-1849-cu ill ərdə ləğv edilmişdi. İrəvan quberniyası yaranmışdı. Naxçıvan qəzası da quberniyanın tərkibində idi. Onlar bundan istifad ə edərək Naxçıvanı Ermənistana qatmaq c əhdləri göstərirdilər. O vaxt kəskin bir mübarizə gedirdi. Bu mübariz ənin nəticəsində Azərbaycanın o vaxtkı hökum əti çox ciddi mövqe göstərərək həmin Qars müqavil əsində Naxçıvanın statusunu müəyyən etmiş və Naxçıvana muxtariyyət verilməsi haqqında qərar qəbul etmişdir” [58, ХIХ c., 2006, s. 152]. Naxçıvanın muxtariyyət statusunun təmin edilmə- sind ə sovet Azərbaycanının Ədliyyə komissarı, görkəmli diplomat Behbud ağa Şahtaxtinskinin Moskvada apardığı danışıqlar V.Leninin Naxçıvan məsələsinə münasibətini d əyişməsinə və nəticə etibarilə Naxçıvana Azərbaycanın 95 t ərkibində muxtariyyət statusu verilməsinə ciddi təsir etmişdi. Ümumiyyətlə, Azərbaycanın Ədliyyə komissarı, Naxçıvan İnqilab Komitəsinin və Xalq Komissarları Sovetinin s ədri, Azərbaycanın Rusiyada səlahiyyətli nü- may əndəsi kimi məsul vəzifələrin öhdəsindən ləyaqətlə g ələn, çox böyük nüfuz sahibi olan B.Şahtaxtinskinin Naxçıvanın muxtariyyət statusu qazanmasında çox böyük xidm ətləri olmuşdur. O, 1921- ci il martın 1-də Leninə göndərdiyi mək- tubda Naxçıvan, Zəngəzur, Dağlıq Qarabağ ərazilərinin g ələcəyindən duyulan narahatlığı çatdırmış, bu mahalların milli t ərkibi və coğrafiyasına dair arayışlar əlavə etmiş, Nax çıvan bölgəsi ilə bağlı faydalı təkliflər vermişdi [165, s. 304]. B .Şahtaxtinskinin Naxçıvanla bağlı təklifləri V.Leninin diqq ətini cəlb etmiş və məktub müzakirə üçün Siyasi Büroya gönd ərilmişdi. Martın 16-da Siyasi Büroda h əmin məktuba baxılmış, B.Şahtaxtinskinin təklifi nəzərə alınmaqla Azərbaycanın himayəsində Naxçıvan Sovet Respublikasının təşkili barədə qərar qəbul olunmuşdu. B.Şahtaxtinskinin Moskvaya gəlmiş Türkiyə nümayəndə- l əri ilə apardığı danışıqlar da uğurla nəticələnmişdi. Bir ay davam etmiş danışıqların yekunu 1921-ci il martın 16-da RSFSR-lə Türkiyə arasında imzalanmış “Dostluq v ə qardaşlıq haqqında müqavilə”də öz əksini tapdı. Beləliklə, 1921-ci il martın 16-da Rusiya ilə Türkiyə arasında bağlanan Moskva müqaviləsi bir çox prinsipial m əsələlərlə yanaşı, Naxçıvan bölgəsinin də taleyinə aydınlıq gətirdi. Müqavilənin 3-cü maddəsinə uyğun olaraq Naxçıvanın qəyyumluğunu heç bir zaman üçüncü dövl ətə güzəştə getməmək şərti ilə muxtar bölgə kimi Az ərbaycanın tərkibində qaldı [71, s. 16]. Müqavilə 1921- ci il martın 20-də RSFSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi, 96 h əmin il iyulun 21-də isə Türkiyə Böyük Millət Məclisi t ərəfindən təsdiqləndi [165, s. 305] və Naxçıvanın taleyinin h əll olunmasında böyük rol oynadı. 1921- ci il oktyabrın 13-də Rusiya nümayəndələ- rinin iştirakı ilə bir tərəfdən Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan ın, digər tərəfdən Türkiyənin imzaladıqları Qars müqavil əsinə əsasən Naxçıvanın ərazisi, sərhədləri daha da d əqiqləşdirildi, gələcək siyasi-hüquqi statusu qəti olaraq mü əyyənləşdirildi. Bölgənin bütün dövlətləri tərə- find ən imzalandığından Naxçıvanın ərazi bütövlüyünün qorunması və möhkəmləndirilməsi, onun muxtariyyət statusunun t əsbit edilməsində Qars müqaviləsi həlledici rol oyna dı. Bu müqavilənin tarixi əhəmiyyəti ondan ibarət idi ki, Erm ənistan Naxçıvanı Azərbaycan torpağı kimi qeyd- şərtsiz qəbul etdi. Müqavilənin 5-ci maddəsində deyilirdi: “Türkiy ə hökuməti, Azərbaycanın və Ermənis- tanın sovet hökumətləri razılığa gəlirlər ki, Naxçıvan vilay əti bu müqavilənin III əlavəsində göstərilən sərhədlər daxilind ə Azərbaycanın qəyyumluğu altında muxtar ərazi t əşkil edir” [70, s. 132]. Bel əliklə, Naxçıvan əhalisinin ardıcıl və ciddi mü- bariz əsi, Azərbaycan və Türkiyə diplomatlarının məqsəd- yönlü f əaliyyətləri, B.Şahtaxtinskinin diplomatik gedişləri, müraci ət və təklifləri sayəsində, beynəlxalq Moskva və Qars müqavil ələri ilə Naxçıvan diyarı Azərbaycanın t ərkibində muxtar ərazi kimi qəbul edildi [41, s. 41]. Naxçıvanın tarixi taleyini, yəni onun tarixən olduğu kimi, Az ərbaycanın tərkib hissəsi olaraq qalması imkanlarını h əmin müqavilələr reallaşdırdı. Bu müqavilələrlə Rusiya, Türkiy ə, Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan Naxçıvanı Az ərbaycanın tərkibində muxtar qurum kimi tanımış və onun statusuna beyn əlxalq hüquqi təminat vermişlər. 97 Heyd ər Əliyev Naxçıvanda muxtariyyətin təşkili uğrunda mübarizə aparmış tarixi şəxsiyyətlərin bu səylə- rini Az ərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizə kimi qiym ətləndirərək deyirdi: ”Naxçıvan Muxtar Respublika- sının yaranması Azərbaycan xalqının, respublikanın həya- tında tarixi hadisədir. Bu respublikanı vaxtilə yaradanlar çox müdrik, uzaqgör ən insanlar olublar, Azərbaycan tor- paqlarının ayrı-ayrı iddiaçılar tərəfindən parçalanmasının qarşısını alıblar” [130, s. 12]. T əbii ki, o dövrdə yaranmış beynəlxalq şərait, bölg ədəki real qüvvələr nisbəti, habelə 1918-1920-ci ill ərdə torpaqlarımıza qarşı erməni təcavüzü ilə müşayiət olunan h ərbi-siyasi hadisələr nəzərə alınaraq, Moskva və Qars müqavil ələrində Naxçıvan məsələsinin qoyuluşu və onun Az ərbaycanın xeyrinə həll edilməsi böyük tarixi nailiyy ət kimi qəbul olunmalıdır. Heydər Əliyev həmin müqavil ələrə öz münasibətini bildirərək deyirdi: “Bu müqavil ələrin əhəmiyyəti çox böyükdür. Şübhəsiz ki, biz Sovetl ər İttifaqının tərkibində olanda bu müqavilələr tamam unudulmuşdu... Çünki buna ehtiyac yox idi. Hamı Sovetl ər İttifaqının tərkibində idi. Sovetlər İttifaqının tər- kibind ə olarkən Naxçıvan Muxtar Respublikasının Kons- titusiyası da var idi. 1926-cı ildə, 1937-ci ildə də, 1978-ci ild ə də Naxçıvan Muxtar Respublikasının Konstitusiyası q əbul olunmuşdur. Ona görə də heç kəs arayıb-axtarmırdı ki, Qars müqavil əsi, yaxud Moskva müqaviləsi nədir, n ədən ötrüdür. Buna heç ehtiyac da yox idi. Amma hesab edir əm ki, Sovetlər İttifaqı dağılan zaman Naxçıvana qarşı yen ə də xəyanətkar əllər uzanan zaman biz bu müqavil ələrin Azərbaycan üçün nə qədər əhəmiyyətli oldu ğunu dərk edə bildik” [58, XIV c., 2005, s. 78-79]. Az ərbaycanın tərkibində Naxçıvan diyarının mux- 98 tariyy ət təşkil etməsi bölgənin spesifik ərazi mövqeyi – geosiyasi şəraiti ilə bağlı idi. Çünki üç tərəfdən Ermənis- tanla h əmsərhəd olması Naxçıvanı Azərbaycanın digər torpaqlarından ayırırdı. Həmçinin o, cənubda və cənub q ərbdə İran və Türkiyə ilə həmsərhəd idi və ərazi baxı- mından Azərbaycandan aralı düşmək Naxçıvanın inzibati idar əçiliyini qəza və ya rayon hüquqlarında təşkil etməyə imkan vermirdi [165, s. 313]. Ona gör ə də Naxçıvan diya- rına muxtar respublika statusunun verilməsi milli mənsu- biyy ətinə görə yox, daxili və xarici amillərə, coğrafi mövqeyin ə, geosiyasi vəziyyətinə, beynəlxalq müqavilə- l ərə əsasən mümkün olmuşdur. Coğrafi-siyasi vəziyyəti tarixi z ərurət kimi Naxçıvana muxtar hüquqların verilmə- sini şərtləndirmiş və ona özünüidarə hüququnun tanınma- sına yol açmışdır. Naxçıvan diyarının muxtariyyət statusunun tam reallaşması bir neçə mərhələdən ibarət olmuşdur. Əvvəlcə, 1921- ci ilin martın 16-dan Naxçıvan Sovet Sosialist Respublikası şəklində, 1923-cü ilin iyunun 16-dan Naxçıvan Muxtar Diyarı, 1924-cü il fevralın 9-dan Az ərbaycan SSR MİK-in dekreti ilə Naxçıvan MSSR adlan dırılmışdır [232, 2004, 2 mart]. Naxçıvanın muxtariyyət statusunun hüquqi bazası- nın yaradılması 1924-cü ilin aprelində Azərbaycan MİK t ərəfindən təsdiq edilmiş Naxçıvan MSSR haqqında Əsas- nam ənin qəbulu ilə başlanmışdır. Əsasnaməyə görə, Naxçıvan Azərbaycan SSR-in tərkib hissəsi kimi, ona muxtar respublika şəklində daxil olurdu [68, s. 16-17]. Bu Əsasnamə Muxtar Respublikanın ictimai, siyasi, iqtisadi h əyatını tənzimləyən əsas qanunverici akt olmuşdur. Bununla da Naxçıvan özünün qanunverici orqanları, icra hakimiyy əti olan muxtar quruma çevrilmişdi. Naxçıvanın 99 Az ərbaycanla qarşılıqlı münasibətləri Azərbaycan Konsti- tusiya sı ilə müəyyənləşirdi. 1926- cı il aprelin 18-də qəbul edilmiş Naxçıvan MSSR-i n I Konstitusiyasında muxtariyyətin əsasları ali hüquqi s əviyyədə təsbit olundu. Bu Konstitusiyanın 52-ci madd əsində göstərilirdi: “Naxçıvan SSR Azərbaycan SSR-in t ərkib hissəsidir və onun protektoratlığındadır” [32, s. 316]. Muxtariyy ətin sonrakı konstitusiyalarında da Naxçıvan Azərbaycanın tərkibində muxtar respublika kimi t əsbit olunmuşdur. Heyd ər Əliyevin Azərbaycana rəhbərliyinin bütün dövrl ərində Naxçıvanın muxtariyyət statusunun möhkəm- l əndirilməsi üçün mühüm işlər görülmüşdür. 1973-cü il avqustun 28-d ə Azərbaycan KP MK Bürosunda “Naxçı- van MSSR-in 50 illiyi haq qında” məsələ müzakirə edilmiş v ə 8 bənddən ibarət qərar qəbul edilmişdi. Heydər Əliyevin imzaladığı qərarda Naxçıvanın muxtariyyətinin ildönümünün qeyd edilm əsi ilə bağlı yubiley tədbirlərinin 1974- cü ilin may ayında keçirilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Lakin Sov. İKP MK katibliyinin “Naxçıvan MSSR-in yaranmasının 50 illiyi haqqında” 19 mart 1974-cü il tarixli q ərarına uyğun olaraq Azərbaycan KP MK Bürosu 6 sentyabr 1974-cü ild ə oktyabrın 4-də bayram edilməsi haqqında ikinci qərar qəbul etməli olmuş [124, s. 124], Heyd ər Əliyevin təşəbbüsü ilə 1974-cü ildə Naxçıvan muxtariyy ət statusunun 50 illiyi dövlət səviyyəsində geniş qeyd olunmuşdu. 50 illik yubiley t ədbirlərində şəxsən iştirak edən Heyd ər Əliyev deyirdi: “...Naxçıvan ölkəsinin tarixən t əşəkkül tapmış siyasi və coğrafi mövqeyi ona gətirib çıxardı ki, Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin 1924-cü il 9 fevral tarixli dekreti il ə Naxçıvan ölkəsi 100 Az ərbaycanın tərkibində Muxtar Sovet Sosialist Respub- likasına çevrildi. Kommunist partiyasının və sovet dövləti- nin görk əmli xadimlərindən N.Nərimanov, Q.Musabəyov, S.Ağamalıoğlu, H.Sultanov və b. Naxçıvan MSSR-in ya- radılması və inkişaf etdirilməsi yolunda çox zəhmət ç əkdilər” [11, 1974, 5 oktyabr]. Heyd ər Əliyevin Naxçıvana rəhbərliyi dövrü, eləcə d ə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti vəzifəsində işlədiyi illər Naxçıvanın muxtariyyət statusunun möhkəm- l əndirilməsində mühüm dövr oldu. Belə ki, 1991-ci il yanvar a yının 11-də Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Naxçı- van MR Ali M əclisi Moskva və Qars müqavilələrinin iştirakçısı olan dövlətlərə bəyanat verərək onları muxtar respublikanın ərazi bütövlüyünün erməni təcavüzü nəticə- sind ə pozulması faktına münasibət bildirməyə çağırdı. Bu, Naxçıvanın muxtariyyətinin beynəlxalq müqavilələrlə qorunması faktını ön plana çəkməklə, muxtar respublikanı h ərbi müdaxilə təhlükəsindən diplomatik yolla qorumaq istiqam ətində mühüm səylər idi [47, s. 38]. 1992- ci ilin may ayında ermənilərin Naxçıvana qarşı hərbi təcavüzü genişlənəndə Heydər Əliyev 1921-ci ild ə imzalanmış Moskva və Qars müqavilələrinin Naxçı- vanın muxtariyyət statusunun hüquqi təminatı üçün böyük əhəmiyyət daşıması faktını düzgün qiymətləndirərək Tür- kiy ə Baş naziri S.Dəmirəllə və xarici işlər naziri H.Çətinlə telefon əlaqəsi saxlamış, onlara erməni təcavüzü barədə m əlumat vermişdi. Bunun nəticəsində Türkiyənin Nazirlər Kabineti Erm ənistanın Naxçıvana təcavüzü ilə bağlı 20 may 1992-ci il tarixli b əyanatla çıxış etmişdi [45, s. 57]. Müst əqilliyin ilk illərində Azərbaycanda bəzi siyasi qüvv ələr Naxçıvanın muxtariyyət statusu daşımasını Azər- baycanın unitar dövlət quruluşu ilə ziddiyyət təşkil etdiyi- 101 ni əsas gətirərək, Naxçıvanın statusunun ləğv olunması t ələbi ilə çıxış edirdilər. Bu savadsız və zərərli mövqe Heyd ər Əliyevi narahat etdiyindən, Naxçıvan MR Ali M əclisi Rəyasət Heyətinin 1992-ci il iyunun 17-də keçiri- l ən iclasındakı çıxışında o, Naxçıvanın muxtariyyət statu- sunun d əyişdirilməsi ilə bağlı təkliflərin ermənilərin işğal- çı siyasəti ilə üst-üstə düşdüyünu bildirərək demişdi: “Nax çıvanın statusunun dəyişdirilməsinə yönəldilən hər hansı cəhdin, onun ərazisinə edilən hər cür qəsdin qarşısı q ətiyyətlə alınacaqdır” [128, s. 770]. Naxçıvanın muxtariyyət statusunun tarixən hansı əsaslarla formalaşdığını, bu statusun əslində Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə xidmət etdiyini anlamayan bir sıra siyasi işbazlar unitar dövlətin tərkibində öz konstitusiyası olan ikinci bir qurum ola bilm əz iddiası ilə çıxış edirdilər. Əgər onlar Naxçıvan MR-in meydana gəldiyi tarixi şəraitə, daxili və beynəlxalq vəziyyətə ötəri də olsa, nəzər salsaydılar, tarixi sənədləri diqqətlə öyrənsəydilər, onlara aydın olardı ki, Naxçıvan Muxtar Respublikasının yaran- m ası ümumi, hamı tərəfindən qəbul olunmuş, heç bir konstitusiya prinsipl əri əsasında deyil, 1918-1921-ci ill ərdə yaranmış mürəkkəb, ziddiyyətli daxili və beynəl- xalq şəraitin, siyasi mühitin nəticəsidir. Heyd ər Əliyev Naxçıvanda fəaliyyət göstərdiyi dövrd ə, eləcə də prezident olduğu illərdə Naxçıvanın muxtariyy ət statusunun siyasi-hüquqi cəhətdən daha da möhk əmləndirilməsi istiqamətində apardığı mübarizəni davam etdirdi. 1995-1999-cu ill ər Naxçıvanın muxtariyyət statusunun hüquqi c əhətdən möhkəmləndirilməsi baxımın- dan yaddaqalan oldu. Bel ə ki, 12 noyabr 1995-ci ildə ümumxalq s əsverməsi yolu ilə qəbul olunmuş Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının “Naxçıvan Muxtar Res- 102 pub likası” adlanan VIII fəsli (134-141 maddələr) Naxçı- vanın muxtariyyət statusuna həsr olundu. 134-cü maddə- nin I-III b əndlərində deyilir: “Naxçıvan Muxtar Respub- likası Azərbaycan Respublikasının tərkibində muxtar dövl ətdir. Naxçıvan Muxtar Respublikasının statusu bu Konstitusiya il ə müəyyən edilir. Naxçıvan Muxtar R espublikası Azərbaycan Respublikasının ayrılmaz tərkib hiss əsidir” [18, s. 59]. Heyd ər Əliyevin təşəbbüsü ilə Azərbaycan Respub- lika sının Konstitusiyası əsasında Naxçıvan MR-nın yeni Konstitusi yası hazırlandı. 1998-ci il yanvarın 14-də Prezident Heyd ər Əliyevin sədrliyi ilə keçirilən iclasda Konstitusiya layih əsi geniş müzakirə olundu. O, iclasda Naxçıvanın muxtariyyət statusunun əhəmiyyətini bir daha qabardaraq deyirdi: “...Naxçıvanın muxtariyyəti tarixi nailiyy ətdir, biz bunu qoruyub saxlamalıyıq. Naxçıvanın muxtariyy əti Naxçıvanın əldən getmiş başqa torpaqlarının qaytarılması üçün ona xidmət edən çox böyük amildir. Biz bu amili qoruyub saxlamalıyıq. Naxçıvan muxtariyyəti Naxçıvanla, Azərbaycanla Türkiyənin sərhədi üçün tarixi hadis ədir... Naxçıvan muxtariyyətini qoruyub saxlama- lıyıq və Naxçıvana ona lazım olan hüquqlar verilməlidir” [10, 1998, 17 yanvar]. 6 f əsil, 50 maddədən ibarət Naxçıvan Muxtar Respublikasının yeni Konstitusiyası Ali Məclisin 1998-ci il aprelin 28-d ə keçirilən sessiyasında qəbul olundu və h əmin il dekabrın 29-da Azərbaycan Respublikasının Milli M əclisi tərəfindən təsdiq edildi. 1999-cu il yanvar ayının 8-d ə dərc edilərək qüvvəyə mindi. Naxçıvanın muxtariyyət statusuna qarşı çıxanların iddialarının əksinə olaraq, Naxçıvan MR Konstitusiyasının ilk madd əsində deyilir: “Naxçıvan Muxtar dövləti Azər- 103 bay can Respublikasının tərkibində demokratik, hüquqi, düny əvi muxtar respublikadır. Naxçıvan Muxtar Respubli- ka sının statusunu Azərbaycan Respublikasının Konstitusi- ya sı, 16 mart 1921-ci il Moskva və 13 oktyabr 1921-ci il tarixli Qars beyn əlxalq müqavilələri müəyyən edir”. H əmin fəslin II maddəsində isə göstərilir ki, Naxçıvan MR Az ərbaycan Konstitusiyası ilə onun səlahiyyətinə aid edil ən məsələlərin həllində müstəqildir, Naxçıvan MR-nın m ənafeləri ilə bağlı bütün digər məsələlər Naxçıvan Muxtar Respublikası tərəfindən həll edilir, o şərtlə ki, bu m əsələlərin həlli Azərbaycan Respublikasının dövlət orqanlarının səlahiyyətlərinə aid edilməyib və Naxçıvan MR- nın səlahiyyətlərinə aid məsələlərin həllində o, Az ərbaycan Respublikasının ümumi mənafeləri ilə bağlı- dır [190, s. 11]. Bel əliklə, Naxçıvan MR Konstitusiyası heç bir madd ədə Azərbaycan dövlətinin unitarlığı prinsipi ilə ziddiyy ət təşkil etmir, ölkə coğrafiyasından ayrı düşmüş diyarın Azərbaycan ərazisi kimi mövcudluğunun hüquqi əsaslarını müəyyən edir və möhkəmləndirir [47, s. 41]. Az ərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin 1999-cu il fevralın 4-də “Naxçıvan Muxtar Respublikasının 75 illik yubileyinin keçirilm əsi” haqqında Fərmanında deyilir: “Naxçıvanın Azərbaycanın himayəsi altında olan muxtar ərazi statusu RSFSR ilə Türkiyə arasında 1921-ci ilin martında imzalanmış Moskva müqaviləsində, Rusiya, Az ərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan və Türkiyə arasında 1921- ci ilin oktyabrında imzalanmış Qars müqaviləsində t əsbit edildi. Naxçıvanın statusunun iki beynəlxalq müqavil ədə əks olunması həm o dövrdə, həm də Azərbay- ca nın indiki dövründə böyük siyasi əhəmiyyət kəsb edən bir fakt kimi qiym ətləndirilməlidir”. Fərmanda Naxçı- 104 vanın muxtariyyətini şərtləndirən başlıca tarixi-coğrafi amil d ə göstərilirdi: “İlk olaraq Azərbaycan torpağı Z əngəzur mahalı Ermənistan SSR-in tərkibinə qatıldı. Əslində isə ermənilərin planları daha geniş idi və onların tor paq iddialarının əsas hədəfi məhz Naxçıvan idi. Onlar Z əngəzurun Ermənistana ilhaq edilməsini bu yolda atılmış mü hüm addım hesab edirdilər. Beləliklə, Naxçıvanı Azər- baycandan ayıran Azərbaycan torpaqlarının – Zəngəzur ma halının Ermənistana verilməsi Naxçıvanın muxtariyyət m əsələsini zəruri etdi” [10, 1999, 5 fevral]. H əmin fərmanla yubileyin keçirilməsinin təşkili üçün yaradılmış Dövlət Komissiyasının 1999-cu il fevralın 9-da keçiril ən iclasında Heydər Əliyev 1992-1993-cü illərdə AXC-Müsavat hakimiyy əti funksionerlərinin Naxçıvanın muxtariyy ətinin ləğv olunması təklifi ilə çıxış etdiyini bildi- r ərək deyirdi: “O vaxt Xalq Cəbhəsinin həmin nüma- y əndələri Bakıdan gəlmişdilər, özü də Naxçıvanda doğulmuş adamlar idil ər. Onlar Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali M əclisində çıxış etdilər ki, “Naxçıvanın muxtariyyəti ləğv olunma lıdır”. Əlbəttə ki, onda mən də təəccüb etdim. Ali M əclisin deputatları da çox təəccüb etdilər və onlara cavab verdil ər... Azərbaycan dövlətinin unitar xarakterli olduğunu guya saxlamaq ist əyirdilər. Bunun üçün Naxçıvanın muxta- riyy ətini ləğv etmək lazım deyildir, Naxçıvanın ərazisinin hamısını qoruyub saxlamaq lazımdır” [130, s. 153]. 1999- cu ilin oktyabr ayında Naxçıvanda yüksək s əviyyədə keçirilən yubiley tədbirlərində Prezident Heyd ər Əliyevin şəxsən iştirak etməsi Naxçıvanın muxta- riyy ət statusunun daha bir göstəricisinə çevrilmişdi. Bu, ilk növb ədə Qars müqaviləsinin ləğvi ilə bağlı iddialarla çıxış edən Ermənistan dövlətinin rəhbərlərinə Azərbayca- nın rəsmi mövqeyinin nümayişi kimi, digər tərəfdən Nax- 105 çıvanın muxtariyyət statusunun əhəmiyyətini sübut edən diqq ətəlayiq fakt kimi qəbul oluna bilər. Prezident oktyab- rın 12-də Naxçıvan şəhərində muxtar respublikanın təşkil olunma sının 75 illiyinə həsr edilmiş təntənəli yubiley ic- lasında etdiyi çıxışda deyirdi: “Müstəqil Azərbaycan Respublika sının 1995-ci ildə qəbul etdiyi ilk Konstitusiya- sı əsasında, Azərbaycanın demokratik, hüquqi, dünyəvi dövl ət Konstitusiyasında Naxçıvan Muxtar Respublikasına Az ərbaycanın tərkibində dövlət statusu verilibdir. Bu status əvvəl də var idi, sadəcə, elan edilmirdi. Ancaq bizim əvvəl nə qədər böyük nailiyyətlərimiz olubsa da, nə q ədər böyük tarixi yol keçmişiksə də, Azərbaycan dövlət müst əqilliyini əldə edəndən sonra baş verən hadisələr hamısından qiymətlidir. Ona görə də bu gün biz Naxçıvan Muxtar Respubli kasının bir dövlət kimi 75 illik yubileyini qeyd edirik” [58, XXII c., 2007, s. 191]. Heyd ər Əliyevin Azərbaycan Prezidenti kimi Nax- çıvanla bağlı verdiyi sərəncamlar həm ölkənin ərazi bü- tövlüyü v ə təhlükəsizliyi baxımından, həm də Naxçıvanın statusunun hüquqi c əhətdən möhkəmləndirilməsi istiqa- m ətində çox mühüm və diqqətəlayiq hadisə kimi qiymət- l əndirilməlidir. Çünki Heydər Əliyevin 1991-ci il oktyab- rın 14-də Türkiyənin Samanyolu telekanalına müsahibə- sind ə dediyi kimi, “Naxçıvan Azərbaycanın ayrılmaz bir hiss əsidir, muxtar respublikadır. Naxçıvanın xüsusiyyəti ondan ibar ətdir ki, vaxtilə Azərbaycana qarşı ədalətsizlik edilib v ə Zəngəzur diyarının Ermənistana verilməsi ilə əlaqədar Naxçıvan Azərbaycanın əsas torpağından ərazi nöqteyi-n əzərindən ayrı düşübdür. Ona görə də burada muxtariyy ət dövründə yaşayış o qədər də asan olmamışdır. Ancaq Na xçıvanın muxtariyyətinin olması ərazi cəhətdən ayrı düşmüş Naxçıvanın inkişaf etməsinin əsas şərtlərin- 106 d ən biridir” [58, XXII c., 2007, s. 290]. Az ərbaycanın müstəqilliyi dövründə, Heydər Əliyevin ölkədə siyasi hakimiyyətə qayıdışından sonra, Naxçıvan özünün muxtariyyət statusunun verdiyi imtiyaz- lardan yararlana bilmiş, Ermənistan tərəfindən uzun müd- d ətdən bəridir ki, blokadada saxlanmasına baxmayaraq sür ətli inkişaf yoluna qədəm qoymuşdur. Hazırda bütün ölk ədə dövlət idarəçiliyində olduğu kimi, Naxçıvan Muxtar R espublikasında da Heydər Əliyevin müəyyənləş- dirdiyi milli dövl ətçilik siyasəti uğurla həyata keçirilir. N əticədə ötən dövrdə Naxçıvan bu gün hərtərəfli inkişaf etmiş, hər bir sahədə uğurlar əldə edilmiş, muxtariyyətin möhk əm siyasi və hüquqi bazası formalaşmışdır. Prezident İlham Əliyevin ölkəmizə rəhbərliyi döv- ründ ə də Naxçıvan xüsusi qayğı ilə əhatə olunmuş, muxtar respublikanın inkişafı istiqamətində böyük işlər görülmüş- dür. 2004-cü ild ə Naxçıvan Muxtar Respublikasının 80 illik, 2009-cu ild ə 85 illik, 2014-cü ildə 90 illik yubiley- l ərinin qeyd edilməsi və Prezidentin yubiley tədbirlərində iştirakı və çıxışları böyük və əlamətdar hadisə idi. Az ərbaycan Prezidenti nitqlərinin birində Naxçıvanın ölkə üçün siyasi-strateji əhəmiyyətini və müstəqillik tarixindəki rolunu yüks ək qiymətləndirərək deyirdi: “Naxçıvanın güclü olması Azərbaycanın güclü olması deməkdir. Naxçıvan strateji ərazidə yerləşir. Naxçıvanın çox böyük siyasi v ə strateji əhəmiyyəti vardır. Azərbaycanın müstə- qilliyinin əldə edilməsində Naxçıvanın və naxçıvanlıların çox böyük əhəmiyyəti olmuşdur” [176, s. 54]. Əlbəttə, bütün bunlar Naxçıvan Muxtar Respub- likasının Azərbaycanın müstəqillik tarixində nə qədər əhəmiyyətli rol oynadığını bir daha təsdiq edir. Yüklə 20,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|