ƏLƏKBƏr сabbarli heydəR ƏLİyev və naxçivan tariXİ
Heyd ər Əliyev Naxçıvan Muxtar Respublikasının
Yüklə 20,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.2. Heyd ər Əliyev Naxçıvan Muxtar Respublikasının 107 ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizədə Az ərbaycanın çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrinə malik Naxçıvan diyarı Şərqin elm, mədəniyyət, ticarət və s ənətkarlıq mərkəzlərindən biri kimi dünya sivilizasiyası- na d əyərli töhfələr verib. Bəlkə elə buna görədir ki, erm ənilərin işğalçılıq planlarında Naxçıvan həmişə öncül yerl ərdən birini tutub. XX əsrin əvvəllərində baş verən ictimai-siyasi prosesl ər sübut edir ki, ermənilər son iki əsrdə “Böyük Erm ənistan” yaratmaq xülyası ilə Naxçıvana da qarşı ərazi iddialarında olmuşlar. Belə ki, 1828-ci il martın 21-də rus çarı I Nikolayın fərmanı ilə keçmiş İrəvan və Naxçıvan xan lıqlarının ərazisində “Erməni vilayəti” adlanan inzibati əyalət yaradılmışdı. Fərmanda deyilirdi: “İranla bağlanmış müqavil əyə əsasən İrandan Rusiyaya birləşdirilən İrəvan v ə Naxçıvan xanlıqlarını bundan sonra “Erməni vilayəti” adlan dırmağı hökm edir və öz titulumuza daxil edirik. H əmin vilayətin quruluşu və onun idarə olunması qaydası haqqında ali senat lazımi fərmanları öz vaxtında alacaq- dır” [221, s. 362]. Vilayət idarəsinin rəisi vəzifəsinə A.Çavçavadze t əyin edildi. İdarənin üzvlüyünə iki rus h ərbiçisi, erməni və azərbaycanlılardan ibarət imtiyazlı t əbəqənin nümayəndələri daxil idi. Naxçıvan Rusiyaya birləşdirildikdən sonra onun əhalisinin tərkibində həm sayca, həm də etnik cəhətdən əsaslı dəyişiklik baş verdi. Əvvəllər butun bunlar çarizmin işğal etdiyi Azərbaycan ərazilərini xristianlaşdırmaq, daha d əqiq desək, erməniləşdirmək siyasətinin nəticəsi idi. Erm ənilərin Cənubi Qafqaza, eləcə də, Azərbaycana axını çoxpill əli proses olub, əsrlər boyu davam etmişdir. Nəticə- d ə Naxçıvana da xeyli erməni köçürülmüşdür. Çarizm 108 bütövlükd ə Şimali Azərbaycana, o cümlədən Naxçıvana köçürül ən ermənilərə böyük imtiyazlar verir, onların etno- demoqrafik mövqel ərinin möhkəmləndirilməsinə şərait yaradırdı [225, s. 31]. XX əsrin əvvəllərində yaranmış vəziyyətdən istifa- d ə edən ermənilər Naxçıvan ərazisində yaşayan azərbay- canlılara divan tutmağa başladılar. Erməni quldurları azər- baycanlıları öz dədə-baba torpaqlarından qovmaqla bu ərazilərə sahib olmağa çalışırdılar. Azərbaycanın başqa bölg ələrində olduğu kimi, Naxçıvanda da 1905-1907, 1918-1920-ci ill ərdə ermənilər azərbaycanlı əhaliyə qarşı soyqırım törətmişlər. 1918-1920-ci ill ərdə Naxçıvanı zorla Ermənistana birl əşdirmək cəhdləri bölgədə olduqca gərgin hərbi-siyasi v əziyyət yaratmışdı. 1918-1921-ci illərdə xarici dövlət- l ərin köməyindən istifadə edən Ermənistan hakimiyyəti Naxçıvana iddia edirdi. Lakin Naxçıvanın qeyrətli sakin- l əri bu iddianı rədd etdi. Bundan sonra ermənilər zor gücün ə, hərbi yolla Naxçıvanı ələ keçirməyə cəhd göstər- dil ər. Onların bu planları nəticəsiz qalsa da, ermənilər Az ərbaycana qarşı olan ərazi iddialarından əl çəkmək ist əmirdilər. Ermənilərin işğalçılıq planında Naxçıvan, Z əngəzur, Dağlıq Qarabağ və Şərur-Dərələyəz əraziləri daim ön planda olmuşdur. Çarizm dövründ ə olduğu kimi, sovet Rusiyası da işğalçı planlarını həyata keçirmək üçün erməniləri d əstəkləmiş, öz niyyətinin reallaşdırılmasında onlara fəal yardım etmişdir. Ermənilərin Azərbaycana qarşı ərazi iddialarını dəstəkləyən rəsmi Moskva Azərbaycan rəhbər- liyin ə təzyiqlər edirdi. Moskvanın təzyiqlərinə davam g ətirə bilməyən Azərbaycan rəhbərliyi 1920-ci il noyabrın 30-da Z əngəzurun Ermənistana verilməsi haqqında bəya- 109 natla çıxış etdi. Lakin həmin dövrdə Zəngəzurun Ermənis- tana verilm əsinə qarşı çıxışlar da olmuşdu. Çox təəssüf ki, bu m əsələ ilə bağlı aparılan müzakirələr heç bir nəticə ver- m ədi və nəticədə Zəngəzur mahalı iki hissəyə bölünərək onun 4505 km 2 -lik ərazisi Ermənistana verildi [52, s. 5-6]. N əticədə ermənilərin “torpaq iddiaları bolşevik işğalından sonra daha da gücl ənmiş, bu dəfə Azərbaycan Zəngəzur mahalını itirməli olmuşdu” Heydər Əliyev Zəngəzurun erm ənilərə verilməsinin taleyüklü bir hadisə olduğuna işarə edərək bildirirdi: “Əgər Zəngəzur mahalının Ermə- nistana verilm əsi olmasaydı, bəlkə də Naxçıvanın muxta- riyy əti də lazım deyildi və Azərbaycan vahid əraziyə malik olan bir ölk ə idi” [10, 1999, 12 fevral]. Z əngəzuru işğal edən ermənilər Naxçıvanı da ələ keçirm əyə ümid edirdilər. Bu baxımdan Naxçıvanın taleyi ciddi t əhlükə qarşısında idi. Naxçıvanın Ermənistana ve- rilm əsinə dair bəyanatdan sonra vəziyyətin kəskinləşdiyini gör ən Azərbaycan rəhbərliyi respublika inqilab komitəsi- nin üzvü v ə Ədliyyə komissarı B.Şahtaxtinskini Naxçıva- na gönd ərdi. Son dərəcə vətənpərvər və reallığı düzgün qiym ətləndirən çevik siyasətçi olan B.Şahtaxtinski yerli əhali ilə görüşlər zamanı məlum bəyanatla bağlı demişdi: “Az ərbaycan sizi torpaqlarınızla birlikdə Ermənistana satıb. Əgər mən Bakıda olsaydım, buna qəti surətdə razılıq verm əzdim… Siz torpaqlarınızla birlikdə öz müstəqilliyi- nizi saxlamaq ist əyirsinizsə, burada istinad edə biləcəyiniz yegan ə qüvvə Türkiyə qoşunlarıdır. Xalq bu qoşunların ətrafında sıx birləşməlidir. Sizin müstəqilliyinizi və torpa- ğınızı yalnız onlar qoruyacaqlar və sizi ağır fəlakətdən xilas ed əcəklər” [165, s. 299]. M əhz B.Şahtaxinskinin Naxçıvanda erməni istilası- na qarşı yerli əhalinin müqavimətini səfərbər etməsinin 110 n əticəsi olaraq Ermənistan İnqilab Komitəsi 1920-ci il dekabrın 28-də Naxçıvanı müstəqil sovet respublikası kimi tanımış və bu ərazi ilə əlaqədar iddialarından imtina etdiyini bildirmişdi [79, s. 11]. 1921- ci ilin yanvarında Naxçıvanda referendum keçirildi. Əhalinin 90%-dən çoxu Naxçıvanın muxtar respublika statusunda Az ərbaycanın tərkibində qalmasına s əs verdi [245, s. 137]. Bundan sonra, 1921-ci il mart ayının 16-da RSFSR ilə Türkiyə arasında imzalanan Moskvada müqavil əsində Naxçıvanın Azərbaycanın tərki- bind ə muxtar ərazi kimi qalmasının təsbit olunması bilavasit ə B.Şahtaxtinskinin və türkiyəli diplomatların apardığı diplomatik mübarizənin və Naxçıvanda 1921-ci ilin yanvarında keçirilən rəy sorğusunun mühüm nəticəsi kimi qiym ətləndirilməlidir. 1998- ci il yanvar ayının 14-də Azərbaycan Respub- likası Konstitusiya Komissiyasının iclasında çıxış edən Heyd ər Əliyev bu məsələyə öz münasibətini bildirərək deyirdi: “M əlumdur ki, 1920-ci ilin dekabr ayında Ermə- nistanda Sovet hakimiyy əti qurulan zaman Azərbaycan hökum ətinin adından bəyan edilmişdir ki, Zəngəzur və Naxçıvan qəzaları Ermənistanın tərkibinə verilir… Sonra erm ənilər həm Naxçıvana, həm də Dağlıq Qarabağa çox iddia etdil ər. Məhz buna görə də Naxçıvanın Azərbayca- nın tərkibində olması üçün 1921-ci ildə referendum keçirildi v ə Naxçıvan əhalisinin 90 faizi Naxçıvanın Az ərbaycanın tərkibində olmasına səs verdi… Fikirləşmək la zımdır, nə üçün Naxçıvanın statusu beynəlxalq müqavil ələrlə müəyyən olunubdu? Çünki o vaxtlar Naxçıvana göz dikənlər çox idi” [10, 1998, 17 yanvar]. Bir sözl ə, Naxçıvan bölgəsi XIX-XX əsrin əvvəllə- rind ə istər çarizmin milli və dini zülmü, istərsə də erməni- 111 l ərin bölgədə törətdikləri etnik təmizləmə ilə barışmamış, q əti və ardıcıl şəkildə azadlıq hərəkatı aparmışdı. Məhz bu tarixi ənənənin nəticəsi idi ki, Naxçıvan Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi kimi mövqeyini qoruyub saxla- mışdı [222, s. 191]. 1921- ci il oktyabrın 13-də RSFSR-in iştirakı ilə bir t ərəfdən Ermənistan, Azərbaycan və Gürcüstanın, digər t ərəfdən Türkiyənin imzaladıqları Qars müqaviləsi ilə Moskva müqavil əsinin şərtləri daha da möhkəmləndirildi [239, s. 41-47]. Bu müqavil ə ilə ermənilər Naxçıvanın dövl ət ərazi statusu ilə bağlı maddələri pozmayacaqları haqqında öhdəlik götürdü. Lakin c əmi bir neçə il sonra müqavilənin şərtləri kobud şəkildə pozularaq Cənubi Qafqaz MİK-nin 18 fevral 1929-cu il tarixli q ərarı ilə Naxçıvan Muxtar Respublikasının 657 kv km ərazisini əhatə edən 10 kəndi Erm ənistana verildi. Bunlar Ağxəc, Almalı, Oğbin, İtqıran, Sultanbəy kəndləri (Şahbuz), Qərçevan və Kilit torpaq larının bir hissəsi (Ordubad), Qurdqulağ, Xaçik, Horadiz (Şərur) idi [19, v. 2]. Bu isə 1921-ci ilin Moskva v ə Qars razılaşma şərtlərinin kobudluqla pozulması demək idi [174, s. 95]. 1930-cu ild ə isə Əldərə, Lehvaz, Astazur, Nüvədi v ə s. yaşayış məntəqələri Ermənistana verilmiş və həmin ərazidə Mehri rayonu yaradılmışdır. 1991- ci il fevralın 5-də Azərbaycan parlamentinin sessiyasında çıxış edən Heydər Əliyev qeyd edirdi ki, biz bu m əsələni Naxçıvan MR Ali Məclisində müzakirə etdik. M əlum oldu ki, təkcə 1929-cu ildən sonra Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisindən 625 km 2 torpaq sa- h əsi, yəni 9 kənd Ermənistana verilib. Bu isə 62 min hektar k ənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsi deməkdir. 112 Torpaq m əsələsinin xalqımızın tarixində əsas amil olduğu- nu bildir ən ulu öndər deyirdi: “Əsrlər boyu vətən, torpaq anlayışı xalqımızın ləyaqətini, mənliyini, şərəfini əks etdirmişdir. Xalq öz torpağının müqəddəsliyini qorumaq üçün onun uğrunda ölüm-dirim mübarizəsi aparmışdır, ulu babalarımız vətən torpağının hər bir qarışını namus sim- volu kimi qorumuş, onun yolunda canlarını və övladlarını qurban verm əkdən çəkinməmişdir” [20, iş 239, v. 96]. Sonralar Az ərbaycan Respublikası Konstitusiya Komissiyasının iclasında çıxış edən Prezident Heydər Əliyev məsələyə bir daha münasibət bildirərək demişdi: “T əəssüf etmək olar ki, Naxçıvan torpaqlarının bir qismi b əzi hallarda ermənilərin əllərinə keçib, ancaq Naxçıvan öz ərazisini əsasən qoruyub saxlamışdır… Zəngəzur mahalının, o cümlədən onun bir hissəsi olan Mehri, Qafan rayonlarının – Azərbaycan torpaqlarının 1920-ci ildə Erm ənistana verilməsi bizim tariximizdə Azərbaycan torpaqlarının əldən getməsinin çox ağır bir hadisəsidir” [58, XIV c., 2005, s. 75]. XX əsrin sonlarına doğru əsrin əvvəllərində baş ver ən ictimai-siyasi proseslər yenidən təkrarlandı. Erməni- l ərin qədim türk yurdu Naxçıvana ərazi iddiaları yenidən baş qaldırdı. 1980-ci illərin sonlarında milli zəmində münaqişələr başlayandan Naxçıvan özünün ağır günlərini yaşadı. Mərkəzin himayədarlığından istifadə edən erməni silah lı quldur dəstələri Naxçıvana da hücum etdilər. Şərur rayonunun K ərki kəndində gərgin vəziyyət yarandı. Yan- varın 15-də erməni yaraqlıları kəndi ələ keçirmək üçün gözl ənilmədən hücuma keçdilər. Bu zaman Kərkini cəmi 19 n əfər kənd sakini, 6 nəfər hərbiçi və 3 milis (polis – Ə.C.) işçisi qoruyurdu [156, s. 35]. Ermənilərin kəndə hücum x əbəri yayılan kimi Naxçıvanda olan daxili qoşun 113 bölm ələri, əlavə milis qüvvələri və könüllülər kərkililərə köm əyə getdilər. Qüvvələrinin qeyri-bərabər olmasına baxmayaraq, erm ənilərin ilk hücumunun qarşısı alındı. İki gün sonra yanvarın 17-də işğalçılar 3 min n əfərlik qoşunla yenidən kəndə hücum etdilər. 1990-cı il yanvarın 18-19-da Kərki kəndi SSRİ Müdafiə Nazirliyinin VII ordusunun köm əyi ilə işğal olundu [181, iş 0-08, v. 127]. T əqribən iki ilə yaxın ermənilərə qarşı layiqli, c əsarətli müqavimət göstərən Kərki kəndi məhz sovet ordusunun köm əyi ilə erməni işğalı altına düşdü. Az ərbaycan Respublikası Milli Məclisinin Naxçı- vana erm əni təcavüzünü pisləyən Bəyanatında deyilir- di: “Naxçıvan Muxtar Respublikasının Azərbaycanın t ərkibində olması ilə heç cür razılaşa bilməyən Ermənistan Naxçıvana ərazi iddialarından əl çəkməmiş, Moskvadakı himay ədarlarının köməyi ilə Naxçıvanın bir hissəsini qrorumağa nail olaraq, həmin ərazidə indiki Mehri rayo- nunu yaratmışdır. Beləliklə, Naxçıvan Azərbaycanın əsas ərazisindən tamamilə təcrid olunmuşdur. Nəhayət, 1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə sovet qoşunlarının Bakıya hücumu ərəfəsində erməni silahlı birləşmələri Nax çıvan Muxtar Respublikasının Kərki kəndini işğal etmişlər” [187, v. 23-24]. K ərki kəndini ələ keçirən ermənilər sovet qoşunla- rına arxalanaraq Sədərək kəndində sərhəddə yerləşən mebel sexi v ə şərab zavoduna doğru hücuma keçdilər. Qeyri-b ərabər döyüşdə naxçıvanlılar böyük əzmkarlıqla mübariz ə apardılar. Qəhrəman oğullarımız düşmənə ağır itki ver ərək, onların geri çəkilməsinə nail ola bildilər. Lakin düşmən heç cür sakit ola bilmir, Sədərəyi raket, top, pulemyot v ə avtomatlardan atəşə tutur və kəndi ələ keçirm əyə çalışırdı. Ermənilərin Sədərəyə hücumu zamanı 114 6 n əfər şəhid olmuş, onlarla adam yaralanmışdı [156, s. 35-36]. Erm ənilərin muxtar respublikaya yanvarın 18-25- d ə ilk mütəşəkkil hücumu zamanı sədərəkli iki azyaşlı uşaq – Elvin və Malik Nəsirovlar evlərinə düşən düşmən m ərmisindən həlak olmuşdular. Yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə Bakıda baş ver ən qanlı yanvar hadisələrinin törədilməsində məqsəd bir t ərəfdən xalqın azadlıq və istiqlaliyyət uğrunda mübariz əsini boğmaq idisə, digər tərəfdən Naxçıvanın erm ənilər tərəfindən işğal edilməsinə yol açmaq idi. Bu dövrd ə ermənilər və onların havadarı olan Rusiya h ərbiçiləri tərəfindən hərbi-siyasi və iqtisadi bloka- daya salınmış Naxçıvan ağır vəziyyətə düşmüşdü. Paytaxt Bakıdan real kömək göstərilməməsi azmış kimi, səriştəsiz r əhbərlərin məsuliyyətsizliyi və hakimiyyət uğrunda amansız mübarizə səbəbindən torpaqlarımızın taleyi hərra- ca qoyu lmuşdu. Bu baxımdan yalnız Naxçıvanda deyil, bütün Az ərbaycanda vəziyyət acınacaqlı idi. Düşmənin torpaqla rımızı bölüşdürmək planları reallaşmaqda, Naxçı- van C ənubi Qafqazın siyasi xəritəsindən Azərbaycan torpağı kimi yox edilmək ərəfəsində idi [143, s. 304-305]. Baş verən hadisələr Naxçıvan ictimaiyyətini ciddi narahat edirdi. Bel ə bir şəraitdə 1990-cı il yanvarın 19-da Naxçıvan MSSR Ali Sovetinin fövqəladə sessiyası keçiril- di. Naxçıvan MSSR Ali Soveti muxtariyyət statusundan istifad ə edərək SSRİ-yə qarşı kəskin etiraz formasını seçdi. Mütt əfiq respublikanın tərkibində olan muxtar res- publika Ali Soveti sovet rejimin ə qarşı yönəldilən və onun mü əyyən mənada iç üzünü açan cəsarətli bir qərar qəbul etdi. SSRİ-nin Əsas Qanununun (Konstitusiyasının) 81-ci madd əsinə əsaslanan Naxçıvan parlamenti Azərbaycan SSR-in, o cüml ədən onun tərkib hissəsi olan Naxçıvan 115 MSSR-in suverenliyi v ə ərazi bütövlüyü müdafiə edil- m ədiyindən, SSRİ-nin tərkibindən çıxdığını və özünü müst əqil respublika elan etdiyini bildirdi. Bunu onunla əsaslandırdı ki, Azərbaycan və Naxçıvanın ali qanunverici orqanlarının ittifaq orqanlarına dəfələrlə edilən müraciəti cavabsız qalmış, Ermənistanın təcavüzü nəticəsində muxtar respublika nın ərazi bütövlüyü və vətəndaşlarının h əyatı təhlükə qarşısındadır [129, s. 817]. SSRİ tarixində misli görünməmiş bu hadisə dünya ictimaiyy ətinin diqqətini Azərbaycana, onun tərkib hissəsi olan Naxçıvana cəlb etdi [8, s. 69]. 29 oktyabr 1996- cı ildə Heydər Əliyev Azərbaycan şairi və dramaturqu, böyük ədib Hüseyn Cavidin məqbə- r əsinin açılış mərasimində söylədiyi nitqdə naxçıvanlıların o vaxt bel ə bir addım atmalarına müsbət münasibət bildir ərək deyirdi: “1990-cı il qanlı yanvar hadisələrini xatırlayıram, Azərbaycan xalqına qarşı böyük cinayət, t əcavüz edilmişdi. Azərbaycan xalqı ayağa qalxdı. Xalqı- mız öz milli azadlığı, müstəqilliyi uğrunda mübarizəyə qalxdı. Naxçıvanlılar ön sırada idilər. Mən Moskvada olark ən Azərbaycana qarşı edilən bu cinayətə etiraz səsimi qal dırmış, xalqımla, millətimlə həmrəy olduğumu bildirdim v ə orada olan imkanlarla Azərbaycan xalqının müdafi əsinə çalışdım. Orada eşitdim ki, naxçıvanlılar bu d əhşətli faciə ilə əlaqədar ayağa qalxıblar, hətta o vaxt c əsarətli bir qərar qəbul ediblər: Azərbaycana qarşı edilən cinay ətə, təcavüzə görə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Sovetl ər İttifaqının tərkibindən çıxması haqqında qərar q əbul ediblər” [58, VII c., 1998, s. 469]. Yanvarın 27-də Azərbaycan SSR Ali Sovetinin R əyasət Heyəti Naxçıvan MSSR Ali Sovetinin Naxçıvanın SSRİ-nin tərkibindən çıxması haqqında qərarını ləğv etdi. 116 Lakin h əmin qərarın Naxçıvanın taleyi üçün böyük əhəmiyyəti oldu. Bu tarixi qərarı yüksək qiymətləndirən Heyd ər Əliyev qeyd edirdi: “Naxçıvanlıların bu cəsarətli addımı o vaxt Sovetlər İttifaqında yeganə bir addım idi. Bu, nax çıvanlıların nə qədər cəsarətli, qeyrətli, nə qədər azadlıqsevər və müstəqilliyinə nə qədər bağlı olduqlarını sübut etdi, nümayiş etdirdi” [204, s. 33]. 1990- cı ilin mart ayında ermənilər Kərməçataq k əndinə hücum edib 10-dan artıq evi yandırmışdılar. Bu hücumların qarşısı alınan zaman Naxçıvan VPK hüquq şöbəsinin müdiri Vəli Zeynalov şəhid olmuşdu. Bu müd- d ət ərzində Sədərək ermənilər tərəfindən dəfələrlə atəşə tutulmuş, burada 60 ev dağılmış, kəndə xeyli maddi ziyan d əymişdi. Eyni zamanda, təcavüz nəticəsində bir neçə insan h əlak olmuş, Şərur rayonunun bir neçə kəndindən əhali köçürülmüşdü. 1990- cı il iyun ayının 1-dən ermənilər Gorus rayonunda yerl əşən Üçtəpə radioteleötürücü stansiyasına g ələn xətləri kəsməklə Azərbaycan televiziyası verilişlə- rinin muxtar respublika ərazisində yayımlanmasını tama- mil ə dayandırdılar [219, iş 0-42, v. 8]. Sentyabr ayının 20- d ə səhər saat 5.00 radələrində isə Ermənistanın Sisiyan rayonu t ərəfindən 50-60 nəfərlik silahlı erməni quldur d əstəsi muxtar respublikanın Şahbuz rayonunun Batabat aşırımında yerləşən Biçənək teleradioötürücü stansiyasına basqın edərək stansiyanı tutmağa cəhd göstərdilər. Ermə- nistan ərazisindən edilən bu cinayətkar aksiyalar Naxçıvan MR əhalisinin yeni qəzəb və etiraz dalğasına səbəb olmuş, onsuz da mür əkkəb olan şəraiti daha da çətinləşdirmiş, muxtar respublikanın Ermənistanla sərhədindəki gərginli- yin k əskinləşməsinə səbəb olmuşdu [129, s. 555]. 1990- cı il aprelin 21-23-ü arasında ermənilər Şərur 117 rayonunun Günnüt k əndinə hücum edərək, kənddən oğurluq etməyə cəhd etmişlər. Lakin kəndi qoruyan milis əməkdaşları buna imkan verməmişlər. 1990-cı il martın 24-d ə Noraşen-Bakı sərnişin qatarı Mehri rayonundan keç ərkən ermənilər tərəfindən partladıldı. Ermənilərin diqq ət mərkəzində olan Naxçıvan dəfələrlə Ermənistan t ərəfindən silahlı hərbi təcavüzə məruz qalmış, muxtar respublikanın Sədərək, Günnüt, Havuş, Yuxarı Buzqov, Şada, Biçənək və bir çox sərhəd kəndləri dağıdılmış, on minl ərlə əhali çadırlarda məskunlaşmışdı. 1990- cı il mayın 24-də Naxçıvan VPK-nın büro iclasında Sədərək kəndinin Ermənistanla sərhəddə yerləş- m əsini, sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsi əhə- miyy ətini nəzərə alaraq Şərur rayonunun Sədərək və D əmirçi kənd xalq deputatları sovetlərinin bazasında S ədərək rayonunun yaradılmasının zəruriliyi haqqında q ərar qəbul olundu və bu məsələnin həlli ilə bağlı Az ərbaycan SSR Ali Sovetinə müraciət edildi [156, s. 41]. 1990- cı il avqustun 29-da Azərbaycan SSR Ali Soveti müraci əti dəyərləndirərək Sədərək qəsəbə, Kərki, Dəmirçi v ə Maxta kənd sovetlərinin bazasında Sədərək rayonunun t əşkili haqqında qərar qəbul etdi [120, 1990, 4 sentyabr]. 1991- ci il sentyabrın 3-də Naxçıvan MR Ali M əclisinin Sədri seçilən Heydər Əliyev bütün fəaliyyəti dövründ ə daim Naxçıvanın müdafiəsinin və təhlükəsizli- yinin t əmin olunması istiqamətində böyük işlər görmüş- dür. O, Naxçıvan əhalisinə müraciətlərinin birində qətiy- y ətlə vurğulayırdı: “Bir daha Naxçıvan əhalisinə bildirmək ist əyirəm ki, narahat olmasınlar, bizim öz torpaqlarımızı qorumağa qüdrətimiz var və bütün imkanlardan istifadə edib Naxçıvan Muxtar Respublikasında əmin-amanlığı t əmin edəcəyik” [135, s. 309]. 118 1992-ci il may ayının əvvəllərində Naxçıvan Mux- tar Respublikasında, o cümlədən, Azərbaycanın Ermənis- tanla s ərhədlərində gərginlik yenidən artdı. Mayın 18-də muxtar respublikanın Sədərək, Günnüt, Havuş, Yuxarı Buzqov, Şada, Biçənək və s. qəsəbə və kəndlərinə hücum- lar başlandı. Sədərəkdə qanlı döyüşlər 40 gün davam etdi. K əndlərə xeyli ziyan dəydi: evlər və inzibati binalar dağıdıldı. On minlərlə insan çadırlarda, meşələrdə ağır şəraitdə yaşamağa məcbur oldu [201, 2001, 15 sentyabr]. Heyd ər Əliyev, eyni zamanda, erməni təcavüzünün qarşısını almaq üçün Naxçıvanın məhdud daxili imkanla- rının səfərbər edilməsi, bütün idarə və müəssisələrin, ictimai-siyasi t əşkilatların, hər bir vətəndaşın Naxçıvanın müdafi əsinin təşkilinə, sosial-iqtisadi problemlərinin həlli- n ə cəlb edilməsi üçün yollar axtarırdı. Məhz onun tə- şəbbüsü sayəsində Naxçıvanın ağır, mürəkkəb günlərində 1992- ci il mayın 25-də Ali Məclisin Rəyasət Heyəti Naxçıvanın İnkişafı və Müdafiəsi Fondunun yaradılması haqqında mühüm qərar qəbul etdi [181, iş 0-39, v. 9-11]. Fondun işinin təşkil olunması, fondda toplanacaq vəsaitin istifad əsinə nəzarət üçün Heydər Əliyevin sədrliyi ilə komissiya ya radılmışdı. Naxçıvan MR Ali Məclisi bütün bu çətinlikləri n əzərə alaraq dəfələrlə Azərbaycan Respublikasının Prezi- dentin ə, parlamentinə, Nazirlər Kabinetinə müraciət edə- r ək Naxçıvanı blokadadan çıxarmaq üçün təcili tədbirlə- rin görülm əsini xahiş etmişdi. Azərbaycan Respublikası- nın Milli Məclisi iki dəfə – 1992-ci il iyulun 15-də və 1992-ci il avqustun 18-d ə Naxçıvan MR-da vəziyyət haq- qında məsələ müzakirə edərək müvafiq qərarlar qəbul etmişdi. Lakin bu qərarlar Azərbaycanın nazirlikləri tərə- find ən yerinə yetirilməmiş, bəzi rəhbər vəzifəli şəxslər, 119 muxtar res publikanın əhalisinin taleyinə biganə münasi- b ət bəsləmişdilər [181, iş 0-48, v. 5]. Az ərbaycan Prezidenti İlham Əliyev o dövrdə ölk ənin ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvana bəslənilən ögey münasib ətin əsas səbəblərinə toxunaraq deyirdi: “1990- cı illərin əvvəllərində Bakıda rəhbərlikdə olan qüvv ələrin antinaxçıvan siyasətini biz yaxşı xatırlayırıq. Onlar n əinki Naxçıvana kömək etmir, hətta Naxçıvanı da işğala məruz qoymağa hazır idilər. Nəyə görə? Çünki Naxçıvana o vaxt Heydər Əliyev kimi dahi şəxsiyyət r əhbərlik edirdi… Bir tərəfdən ermənilər, erməni qəsbkar- ları Naxçıvana hücum edirdilər. Digər tərəfdən, Azərbay- can r əhbərliyində oturan xainlər, milli satqınlar istəyirdilər ki, Naxçıvanı Azərbaycandan tamamilə ayırsınlar. Amma naxçıvanlılar öz liderləri ətrafında, Heydər Əliyevin ətrafında birləşmişdilər. Naxçıvanlılar ermənilərə tutarlı cavab verdil ər, onları yerində oturtdular, öz torpaqlarını müdafi ə etdilər” [77, s. 15]. Lakin ulu önd ər Heydər Əliyev muxtar respublika- nın mövcud daxili imkanlarından maksimum istifadə etm əyə çalışmaqla kifayətlənmir, eyni zamanda qonşu dövl ətlərlə – Türkiyə və İranla iqtisadi əlaqələr yaradaraq z əruri tədbirlər həyata keçirirdi. Belə ki, Türkiyə Respublikası hökumətinin dəvəti ilə Naxçıvan MR Ali M əclisinin Sədri Heydər Əliyev 1992-ci il mart ayının 22- 24-d ə Türkiyədə səfərdə olmuş, Ankarada Türkiyə Res- publikasının Prezidenti Turqut Özal tərəfindən qəbul edil- mişdi. Aparılan danışıqların nəticəsi olaraq 1992-ci il mart ayının 24-də Ankarada Türkiyə Respublikası ilə Naxçıvan MR arasında əməkdaşlıq protokolu imzalanmışdı [181, iş 0-13, v. 19-21]. Bundan sonra Naxçıvan MR Ali Məclisinin Sədri 120 Heyd ər Əliyev 22-26 avqust 1992-ci il tarixlərində İran İslam Respublikasının Xarici işlər naziri Əli Əkbər Vilay ətinin dəvəti ilə İranda səfərdə olmuş [181, iş 0-19, v. 5], avqustun 24-d ə Tehranda İran hökuməti ilə Naxçı- van MR ara sında protokol imzalanmışdı. Protokola əsasən, İran ərazisindən Naxçıvanla Bakı arasında şose yolu açılmışdı [20, iş 1, v. 3-14]. Muxtar respublika bu dövrd ə mütəmadi olaraq Erm ənistan silahlı qüvvələrinin hücumuna məruz qalır, ağır günlərini yaşayırdı. 1992-ci ilin may ayının 18-də Naxçıvan MR-in Sədərək rayonunun ərazisinə ermənilərin böyük qüvv ə ilə hücumu zamanı Heydər Əliyev təcili olaraq Ali M əclisdə müzakirələr aparır və təxirəsalınmaz t ədbirlər görürdü. Atəşə atəşlə cavab verməklə müdafiənin t əşkili ilə məşğul olur, həm diplomatik-siyasi xarakterli t ədbirlər, həm də zəruri müdafiə tədbirləri həyata keçirir- di. Erm ənilərin növbəti mütəşəkkil hücumu zamanı, 1992- ci ilin may ayında Heydər Əliyev dünya ictimaiyyətinə t əcavüzlə bağlı müraciət etdi, Türkiyənin dövlət və höku- m ət rəhbərləri ilə əlaqə yaradaraq Qars müqaviləsində olan öhd əliklərin yenidən rəsmi şəkildə tanınmasına nail oldu. Bu s iyasi gedişlər lazımi reaksiyaya səbəb oldu və b əzi xarici dövlətlərin ölkəmizdəki diplomatik missiyala- rının, eləcə də xarici mətbuat orqanlarının nümayəndə- l ərinin Naxçıvana səfərləri başladı. Heydər Əliyev bunun- la bağlı deyirdi: “Mən şəxsən gündə bir neçə dəfə onlarla görüşmüşəm, vəziyyət haqqında məlumat vermişəm. Onlar da çox operativ h ərəkət edərək məlumatları bütün dünya informasi ya orqanlarına çatdırmış və bunun nəticə- sind ə dünya ictimaiyyətində böyük bir ciddi rəy yaran- mışdır” [135, s. 366]. Aparılan ciddi diplomatik və opera- tiv informasiya t ədbirlərinin nəticəsində mayın 27-nə 121 q ədər dünyanın 57 dövləti rəsmi şəkildə Ermənistanın Naxçıvana hərbi təcavüzünü pisləyən bəyanatlar vermişdi [228, 1992, 28 may]. Bundan başqa təcavüzün qarşısının alınması m əqsədi ilə dəfələrlə Naxçıvan MR Ali Məclisinin Sədri Heyd ər Əliyev tərəfindən hətta Ermənistan prezidenti L.Ter-Petrosyanla əlaqə saxlanılmış, müvafiq teleqramlar vurulmuşdu. 1993-cü il mayın 14-də Heydər Əliyevlə Erm ənistan Ali Soveti sədrinin I müavini Ara Saakyan arasında baş tutmuş görüşdə atəşin dayandırılması haqqında bəyannamə imzalanmışdı [129, s. 638]. Az ərbaycanın qədim diyarı olan Naxçıvan məhz müdrik siyas ətçi Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında özünü uğurla müdafiə etdi, torpaqlarının bir qarışını belə düşmə- n ə vermədi. Böyük liderin öz sözləri ilə desək: “…Bizim xalqımız XX əsrdə çox faciələrlə rastlaşıbdır. Bunların iç ərisində Naxçıvanın başına gələnlər bəlkə Azərbaycanın başqa bölgələrindən daha da dəhşətli, faciəli olubdur. Eyni zamanda, onu da qeyd etm ək lazımdır ki, keçmiş zamanlarda olduğu kimi, 1980-ci illərin sonunda, 1990-cı ill ərdə bütün çətinliklərə, məhrumiyyətlərə baxmayaraq, nax çıvanlılar yenə də çox dəyanətli olublar” [58, XII c., 2004, s. 84]. Yalnız mahir siyasətçi və strateq Heydər Əliyevin müdrikliyi v ə qətiyyəti Naxçıvanı düşmən işğalından xilas etdi, onu Az ərbaycana tərkib hissəsi kimi qoruyub saxlaya bildi. M əhz Heydər Əliyevin qətiyyətli siyasəti Naxçıvanı Dağlıq Qarabağın və Azərbaycanın digər işğal olunmuş rayonlarının acı aqibətindən qorudu, “Azərbaycanın bu q ədim torpağını xilas edən Heydər Əliyev özünə Naxçıvan boyda əbədi həmişəyaşar abidə ucaltdı” [128, s. 9]. Az ərbaycandan, demək olar ki, tamamilə təcrid 122 olunmuş, heç bir yardım almayan, blokada şəraitində yaşayan Naxçıvan yalnız Heydər Əliyevin titanik səyləri n əticəsində öz ərazi bütövlüyünü qoruyub saxladı və erm əni silahlı qüvvələrinin təcavüzünün qarşısını ala bildi [91, s. 106]. Prezident İlham Əliyev Heydər Əliyevin Naxçıvan- la bağlı bu dövrdəki xidmətlərini yüksək qiymətləndirərək deyirdi: “1990- cı illərdə Ermənistanın işğalçılıq siyasəti Naxçıvana da istiqamətləndirilmişdi. Ermənilərin məqsəd- l əri Naxçıvanı da işğal etmək idi. Əgər o vaxt naxçıvanlı- lar ulu önd ər Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə burada müqa- vim ət göstərməsəydilər, o müdafiəni təşkil etməsəydilər, düşmənə çox sanballı və çox möhkəm zərbə vurmasay- dılar, Naxçıvanın taleyi çox təhlükəli ola bilərdi… Naxçı- van lılar Heydər Əliyevi qorudular. O isə öz növbəsində, Naxçıvanı qorudu” [77, s. 16-17]. Tarixi t əcrübə sübut edir ki, bütün xalqlar və mill ətlər müəyyən taleyüklü mərhələlərdə “nə etməli?” sualı qarşısında qalırlar. Bu yerdə yalnız ağıl, zəka, iradə v ə uzaqgörənlik rol oynayır. Bu xüsusiyyətləri özündə c əmləşdirən xarizmatik liderlər olduqda məhz onlar m ənsub olduqları xalqın problemlərini həll etmək üçün meydana atılır və başladıqları mübarizəni qalibiyyətlə başa vururlar. Bu baxımdan Naxçıvanın tarixinin ən çətin günl ərində Heydər Əliyev öz ağlı, zəkası, uzaqgörənliyi il ə mübarizə meydanına atıldı. Bütün səyini, gücünü Naxçıvanın ərazi bütövlüyünün qorunması istiqamətində ged ən gərgin mübarizəyə sərf etdi. O, daim öz xalqının g ələcəyini düşünmüş, tutduğu yoldan heç vaxt dönm əmişdir. Heydər Əliyev həmişə sadə xalqla bir olmuş, onun problemlərini həll etməyə çalışmışdır. Naxçıvanın bütün kommunikasiya növlərindən və 123 enerji daşıyıcılarından məhrum olduğu günlərdə məhz Heyd ər Əliyevin varlığı heç bir qüvvənin naxçıvanlıların irad əsini sındırmasına imkan verməmiş, insanlar hər bir ç ətinliyə sinə gərərək torpaqlarını göz bəbəyi kimi qo- rumağa çalışmışlar. Tarixi-siyasi amillər və coğrafi şərait s əbəbindən “… Bu gün Naxçıvan böyük Azərbaycan torpaqlarından kənarda bir adaya bənzəyir. Bunun səbəbi n ədir? Qoy bütün Azərbaycan xalqı bilsin ki, bu adadan o t ərəfdəki – şərqdəki, yəni Naxçıvanla Azərbaycan arasın- dakı torpaqlar da Azərbaycan torpaqları idi… Çox mürək- k əb tarixi şəraitdə… bütün bu böyük regionda yalnız Nax- çıvanda buranın qəhrəman övladları doğma torpağı tərk etm ədilər, bu qədim diyarı Vətən üçün saxladılar. Mən düşünürəm ki, bu gün Azərbaycanın hər bir yerində, türk dünya sında qəhrəmanlıq, vətənpərvərlik dərsi keçiriləndə Naxçıvan nümunə göstərilməlidir…” [146, s. 18-19]. Az ərbaycanın bu strateji bölgəsi, onun mərd, zəh- m ətkeş, taleyin ümidinə qoyulmuş əhalisi ağır məhru- miyy ətlər və olmazın əzab-əziyyətlər bahasına olsa da, Heyd ər Əliyevin uzaqgörən, tədbirli və dözümlü siyasəti n əticəsində böyük siyasi təxribatlardan, satqınlıq və xəya- n ətlərdən xilas ola bildi. Həmişə olduğu kimi, Naxçıvanda da Heyd ər Əliyev xalqla bir olmağın, onun ağrı və əzablarına şərikliyin, millət, yurd təəssübkeşliyinin canlı örn əyiydi və onun uca rəhbər şəxsiyyəti bütün əzəməti ilə Az ərbaycanın hər yerindən görünürdü [203, s. 63]. Naxçıvanda xalqla rəhbərliyin vəhdəti düşmənə rə- şadətlə sinə gərərək torpaqları qoruyub saxlamağa kömək etdi. Bu dövrd ə Heydər Əliyevin siyasi bacarığı, uğurlu diplomatik gedişləri və Türkiyə Cümhuriyyətinin rəhbərli- yi il ə yaratdığı düşünülmüş əlaqələrlə Ermənistanın hərbi t əcavüzünü dünya ictimaiyyətinin pisləməsinə, Naxçıva- 124 nın isə xilasına nail oldu [46, s. 59]. Naxçıvan dünya şöh- r ətli siyasətçi Heydər Əliyevin cəsarəti və uzaqgörənliyi n əticəsində düşmən tapdağına çevrilməkdən xilas ola bildi. Ümummilli liderin q əbul etdiyi qərarlar, gecə- gündüz yorulmaq bilm ədən apardığı siyasət blokadaya alınmış Naxçıvanı yaşatdı. Bir sözl ə, Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə Naxçıvan yaşayır və döyüşürdü. Bu, xalqın xilaskarını və böyük s ərkərdəsini sevindirməyə bilməzdi. Çünki XX yüzilliyin sonlarındakı xilaskarlıq və sərkərdəlik missiyasını Heydər Əliyev kimi böyük bir şəxsiyyət aparmışdır [222, s. 106]. Heyd ər Əliyev 1993-cü il aprelin 3-də “Rossiyskiy fer- mer” q əzetinin müxbirləri ilə söhbətində deyirdi: “Öz adıma artıq heç bir şey çıxmayaraq, deyə bilərəm və h əyatda fəxr etməyə həqiqətən dəyər ki, mən həmin müdd ət ərzində Naxçıvanı müharibədən qorudum”. Naxçıvan Muxtar Respublikasının 85 illiyinə həsr olunmuş təntənəli mərasimdə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Naxçıvanın erməni təcavüzündən xilasında Heydər Əliyevin rolunu belə dəyərləndirirdi: “Heyd ər Əliyevin amalı tam başqa idi. Onun məqsədi naxçıvanlıları qorumaq, Naxçıvanı qorumaq, erməni hücumlarının qarşısını almaq və muxtar respublikanın uğurlu inkişafını təmin etmək idi. O vaxt naxçıvanlılar Heyd ər Əliyevin rəhbərliyi altında böyük qəhrəmanlıq və şücaət göstərmişdilər. Ermənistan tərəfindən edilən hücumlara çox layiqli cavab verilmişdi və düşmən yerinə oturdulmuşdu. O anlarda, o aylarda, o illərdə Naxçıvanın taleyi çox acınacaqlı ola bilərdi” [176, s. 49]. Heyd ər Əliyev Azərbaycan Respublikasının Prezi- denti işlədiyi dövrdə də Naxçıvanın müdafiəsinin qayğısına qaldı, bu diyarın inkişafı üçün böyük şərait 125 yaratdı. Azərbaycan torpaqlarının, o cümlədən Naxçıva- nın erməni təcavüzündən xilası üçün sülh danışıqları apardı, vacib qərarlar qəbul etdi. Sabaha böyük ümidlə baxan Heyd ər Əliyev qətiyyətlə bildirirdi ki: “Mən hesab edir əm ki, əldən gedən torpaqlar nə vaxtsa qaytarılmalıdır. Az ərbaycanın tarixi torpaqları qayıtmalıdır. Xalqımız da daim bilm əlidir ki, bizim tarixi torpaqlarımız hansılar olubdur, hansılar nə vaxtsa əlimizdən gedibdir, nəyə görə əlimizdən gedibdir və şübhəsiz ki, bunlar qayıtmalıdır. Biz d ə qaytara bilməsək, gələcək nəsillər bunları qaytara- caqlar” [58, XIV c., 2005, s. 82]. Bir sözl ə, Heydər Əliyevin müdrik fəaliyyəti, böyük dövl ətçilik təcrübəsi və xalqın ona olan sarsılmaz inamı və dəstəyi sayəsində Naxçıvan erməni işğalından xilas edildi. Yüklə 20,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|