ƏLƏKBƏr сabbarli heydəR ƏLİyev və naxçivan tariXİ
Heyd ər Əliyev Naxçıvanın görkəmli yetirmələri
Yüklə 20,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.3. Heyd ər Əliyev Naxçıvanın görkəmli yetirmələri haqqında Naxçıvan tarixən Şərqin ticarət, sənətkarlıq, elm və m ədəniyyət mərkəzi kimi tanınmaqla yanaşı, həm də öz görk əmli yetirmələri ilə diqqəti cəlb etmişdir. Qədim Az ərbaycan torpağı olan bu diyar tarixin bir çox mərhə- 179 l ələrində dünya siyasətinə, elminə, mədəniyyətinə nadir si- malar b əxş etmiş, həmin görkəmli şəxsiyyətlər isə öz növb əsində Naxçıvanı dünyada layiqincə təmsil etmişlər. Orta əsrlər dövründə Naxçıvan diyarının görkəmli yetirm ələri həyatın və fəaliyyətin bütün sahələrində öz sözl ərini demiş, Azərbaycan dövlətçiliyini, elmini, mədə- niyy ətini dünyaya tanıtmışlar. Tarixi məxəzlərdən məlum olur ki, XI əsrin 60-cı illərində Yaxın Şərqin bir sıra ölk ələrindən Naxçıvana çoxlu alim və mütəfəkkirlər top- laşmışdı. Bu, hər şeydən əvvəl, Naxçıvan şəhərinin həmin dövrün feodal dövl əti olan Naxçıvanşahlığın mərkəzinə çevrilm əsi ilə əlaqədar idi. Naxçıvan hakimi Əbu Duləf elm v ə mədəniyyət xadimlərinə xüsusi rəğbət bəsləmiş və onları saray ətrafında toplamışdı. Elm ə və mədəniyyətə göstərilən diqqət Azərbaycan Atab əyləri – Eldənizlər dövründə daha da genişlənmişdi. Eld ənizlər ölkədə və o cümlədən müəyyən dövrdə dövl ətin mərkəzi şəhəri olmuş Naxçıvanda elm və m ədəniyyətin inkişafını himayə etmişlər. Ərəb alimlərin- d ən Yaqut əl-Həməvi “Mucəm əl-buldən” əsərində Naxçıvan şəhərindən çoxlu alim çıxdığını və onların ən- N əşəvi soyadı ilə məşhur olduqlarını göstərir. X-XI əsrlərdə Naxçıvan Həddad ən-Nəşəvi, Əbu Əbdullah ən- N əşəvi, Əbu Abbas ən-Nəşəvi, Əhməd ən-Nəşəvi və b. bu kimi müt əfəkkirlər yetirmişdir [158, s. 142-143]. XI əsrin I yarısında yaşamış Azərbaycan filosofları iç ərisində naxçıvanlı Əbu Ömərin xüsusi yeri vardır. Me- marlıq sənətinin görkəmli nümayəndələri Əmirəddin Mə- sud Naxçıvani, Əhməd ibn Əyyub əl-Hafiz Naxçıvani, Cə- mal əddin Naxçıvani, Əcəmi Naxçıvani Naxçıvan şəhə- rind ə və ətrafında ucaltdıqları abidələr-türbələr, saraylar, m əscidlər, karvansaralar, körpülər ilə ad-san qazanmışlar. 180 Orta əsrlər Naxçıvan memarlıq məktəbinin banisi Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani orta əsr Azərbaycan memarlığına yeni istiqamət vermiş, ona incəlik və dinamiklik g ətirmiş, Yaxın Şərq memarlığına güclü təsir göst ərmişdir. Əcəminin müəllifi olduğu Naxçıvan şəhərindəki Möminə xatın və Yusif Küseyr oğlu türbələri dövrümüz ədək gəlib çatmış böyük memarlıq abidələridir. Şərqin böyük dühaları ona “Şeyxül-mühəndis” (“Mühən- disl ərin başçısı”) fəxri adı vermişdilər. Bu diyarın başqa bir görkəmli yetirməsi Azərbay- can xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev memar Əcəmi sənətinə yüksək qiymət vermiş, adının əbədiləş- dirilm əsinə, onun əsərlərinin gələcək nəsillər üçün qorunub saxlan ılmasına xüsusi diqqət yetirmişdir. Onun diqq ət və qayğısı sayəsində 1976-cı ildə memar Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvaninin 850 illik yubileyi ölkəmizdə geniş qeyd olunmuşdur [120, 1976, 18 dekabr]. Belə ki, Heyd ər Əliyevin şəxsi təşəbbüsü ilə Azərbaycan KP MK Bürosu 12 mart 1976- cı il tarixli iclasında yubileyin həmin ilin oktyabrında keçirilməsi, bu məqsədlə təşkilat komit əsinin yaradılması, geniş yubiley tədbirlərinin keçirilm əsi barədə qərar qəbul etmişdi [28, iş 39, v. 229]. H əmin qərara uyğun olaraq Naxçıvan şəhərində Əcəmi yaradıcılığına həsr edilmiş ayrıca elmi sessiya da ke- çirilmişdi [124, s. 121]. Az ərbaycan ərazisində Şəmsəddin Eldəniz t ərəfindən əsası qoyulan Azərbaycan Atabəyləri dövləti xeyli müdd ət Naxçıvandan idarə olunmuşdur. Məhəmməd Cahan P əhləvanın dövründə Naxçıvan hakimi Qızıl Aslan, onun ölümünd ən sonra isə arvadı Zahidə xatın diyarın inkişafında müstəsna rol oynamışlar. Möminə xatın, C əlaliyyə, İnanc xatın, Zahidə xatın, Məleykə xatın, 181 Sülaf ə xatın kimi ağıllı və müdrik qadınlar Eldənizlər x ənədanının idarə edilməsində, Naxçıvanın ictimai-siyasi h əyatında, öz iqta mülklərinin qorunmasında müstəsna xidm ətlər göstərmişlər [231, s. 53-58]. XIII-XIV əsrlərdə Eldənizlər dövlətinin süqutu, monqol istilaları və monqol ağalığından sonrakı dövrdə yadellil ərin ardıcıl basqınları ilə səciyyələnən tarixi şəraitin mürəkkəbliyinə baxmayaraq, Naxçıvan sosial- iqtisadi v ə mədəni cəhətdən inkişaf etməkdə idi. Həmin dövrd ə Naxçıvan, Ordubad, Culfa şəhərləri Azərbaycanın şəhər həyatında mühüm yer tuturdu. Bu dövrd ə Naxçıvanda görkəmli dövlət, elm və m ədəniyyət xadimləri fəaliyyət göstərirdi. Əslən naxçıvanlı olan görkəmli Azərbaycan alimi Nəsrəddin Tusi dünya nın elm korifeyləri sırasında indi də öz layiqli yerini tutur. O, dövrünün böyük ensiklopedisti, müt ə- f əkkiri, filosofu, ictimai-siyasi xadimi kimi tanınmışdı. N.Tusi 1259-cu ild ə Marağa rəsədxanasını təşkil etmişdi. Bu, onun Az ərbaycan və dünya elmi və mədəniyyəti tarixind ə ən mühüm xidmətlərindən biridir. Dahi alimin nücum, ilahiyyat, f əlsəfə, siyasət, əxlaq, məntiq, riyaziyyat, astronomiya, maliyy ə, musiqi və b. sahələrə aid san ballı əsərləri vardır. Heyd ər Əliyevin təşəbbüsü ilə 1981-ci ildə N.Tusi- nin 780, 2000-ci ild ə isə 800 illik yubileyləri keçirilmiş, şərəfinə medal təsis edilmiş, abidələri ucaldılmış, portreti yaradılmış, bir sıra elm, təhsil və mədəni-maarif müəssisə- l ərinə və küçələrə N.Tusinin adı verilmişdir. Azərbaycan dövl ətinin təşəbbüsü ilə N.Tusinin 800 illik yubileyi beyn əlxalq mədəniyyət təşkilatı olan YUNESKO-nun q ərarı ilə dünya miqyasında qeyd edilmişdir [170, s. 192]. N.Tusi dünya elm v ə mədəniyyəti tarixində mühüm 182 xidm ətlər göstərmişdir. Buna görə də onu fövqəladə qabiliyy ətinə, dərin zəkasına və misilsiz xidmətlərinə görə “b əşər ustadı” və “on birinci əql” sahibi adlandırmışlar. N.Tusinin övladla rı da elm yolunu tutmuş, onun nəslindən olanlar is ə Naxçıvanda elm, ədəbiyyat və incəsənət sah əsində tanınmış mədəniyyət xadimlərindən olmuşlar. B əhs olunan dövrdə Naxçıvan Şərqin elm və m ədəniyyət mərkəzlərindən biri olaraq qalırdı. Naxçıvanın görk əmli elm və mədəniyyət xadimləri Azərbaycanda, Hülakul ər və C əlairilər dövlətlərinin müxtəlif vilay ətlərində və dünyanın bir çox ölkələrində tanınır, öz m əqsədyönlü fəaliyyətləri və əsərləri ilə məşhurlaşmış- dılar. Onların arasında münəccimlər, filosoflar, ilahiyyat- çılar, tarixçilər, dilçilər, hüquqşünaslar (fəqihlər), riyaziy- yatçılar, həkimlər və b. mütəfəkkirlər var idi. Müsəlman Şərqində tanınmış alim, filosof və mütəfəkkirlərdən Əkmələddin Naxçıvani, Kəmaləddin Naxçıvani, Nəcməd- din Naxçıvani, Həsən Naxçıvani və onlarla başqalarının elmi f əaliyyəti Naxçıvanda elmin və mədəniyyətin yüksək inkişafından, naxçıvanlı alimlərin qazandıqları şöhrətdən x əbər verir. Bu dövrdə Səncər ibn Abdulla ən-Naxçıvani n əsli öz yetirmələri ilə şöhrət qazanmış, elmin inkişafında böyük xidm ət göstərmişdir. Onun oğlanları, nəvə və n əticələrindən Hinduşah Naxçıvani, Məhəmməd ibn Hinduşah Naxçıvani, Kəmaləddin ibn Məhəmməd Naxçıvani, Seyfəddövlə Naxçıvaninin əsərləri, elmi və dövl ətçilik fəaliyyətləri dövrün ən görkəmli elm adamları v ə mütəfəkkirləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. F əxrəddin Hinduşah ədəbiyyat, fəlsəfə, astronomi- ya, riyaziyyat v ə musiqi sahəsində mütəxəssis idi. O, fars v ə ərəb dillərində gözəl şeir nümunələri yaratmışdı. F.Hinduşah, eyni zamanda, “Məvaivid əl-ərəb” adlı 183 ədəbiyyat antologiyasının, “Təcarüb əs-sələf” və “Əs- Sihah əl-Əcəmiyyə” adlı 4000 sözü əhatə edən farsca- türkc ə lüğətin də müəllifidir. Hinduşah Naxçıvaninin fars dilind ə qələmə aldığı “Təcarüb-əs-sələf” əsəri Azərbayca- nın, o cümlədən bəzi Yaxın Şərq ölkələrinin ictimai-siyasi tarixinin öyr ənilməsində mühüm mənbədir [84, s. 117]. Şəmsəddin ibn Fəxrəddin Hinduşah ən-Naxçıvani dilçilik, ədəbiyyatşünaslıqla məşğul olmuş, “Sihah əl- furs” lüğətini tərtib etmişdi. Məhəmməd ibn Fəxrəddin Hin duşah Naxçıvani isə XIV əsrin ən görkəmli alimlə- rind ən biri və məşhur dövlət xadimi olmuşdur. Onun 1360- cı ildə yazdığı “Dəstur əl-katib fi təyinül-məratib” əsəri bu gün də öz elmi əhəmiyyəti baxımından maraq do- ğurur. Əsər cəlairi hökmdarı Sultan Şeyx Üveysə ithaf edilmişdir [197, s. 76]. Bunun səbəbini İ.Mollayev özünün “Orta əsr Azərbaycan mütəfəkkirləri təlim-tərbiyə haqqında” kitabında belə açıqlayır: “Azərbaycanda tez-tez d əyişilən sülalələr öz dövrlərində yaşayan görkəmli alim- l ərə eyni münasibət bəsləmədiklərindən, davam edən hərc- m ərcliyə görə Məhəmməd ibn Hinduşah öz yaşayışını t əmin etmək, edam və təqiblərdən qorunmaq üçün “Dəs- tur” əsərini də Cəlairilər sülaləsinin hökmdarlarından olan Şeyx Üveysə ithaf edir...” [163, s. 170-171]. Mahiyy ətcə ictimai-siyasi, didaktik-tərbiyəvi, f əlsəfi-etik məzmun kəsb edən bu əsər XIV əsrdən başlayaraq, yalnız Şərq aləmində deyil, hətta Qərbi Avropada tarix d ərsliyi kimi istifadə edilmiş və o dövrün m əktəblərində tədris vəsaiti olmuşdur. Dövrünün m əşhur alimi, ictimai xadimi, tarixçisi, ədibi, şairi kimi M.H.Naxçıvani yalnız Yaxın və Orta Şərqdə deyil, Qərbi Avropada da böyük şöhrət qa- zanmışdı. Onun Leyden, Britaniya, Paris, Vyana, İstanbul 184 milli kitabxanala rında mühafizə olunan “Dəstur əl-katib fi t əyinül-məratib” adlı əsərinin əlyazmalarının müxtəlif sur ətləri bir daha təsdiq edir ki, M.H.Naxçıvani öz dövründ ə böyük şöhrət sahibi olmuşdur. XV əsrdə yaşayıb-yaratmış Baba Nemətullah Naxçıvani Azərbaycan fəlsəfi və ictimai fikir tarixində özün əməxsus yer tutmuşdur. O, çox kamil bir alim olub orta əsr sxolastik “Nəqşbəndiyyə” təriqətinin aparıcı şəxslərindən, rəhbərlərindən biri olmuşdur. Hürufiliyin banisi v ə Azərbaycanın ən nəhəng sufi- l ərindən biri olan Fəzlullah Nəimi Naxçıvanda, Astrabad- da anadan olmuş və hürufilik təlimini də ilk dəfə buradan ya ymışdır. Hürufilər teymurilərə qarşı mübarizədə əhə- miyy ətli rol oynamışlar. S əfəvi I Şah Abbasın dövründə vəzir təyin edilmiş Hat əmbəy Ordubadi böyük Səfəvi imperiyasının idarə olunmasında, siyasi və iqtisadi həyatında mühüm rola malik olmuşdur. Ordubad şəhəri soyurqal kimi Hatəmbəyə bağışlanmış, o isə burada geniş quruculuq işləri aparmış v ə ordubadlıları vergilərdən azad etmişdi. XVII əsrdə bacarıqlı təbib kimi tanınmış, “t əbiblərin rəisi” kimi şöhrət qazanmış İbrahim Zeynəddin eyni zamanda fiqh elmi sah əsində ciddi və maraqlı t ədqiqatları ilə seçilmişdir. M əşhur türk səyyahı və salnaməçisi Övliya Çələbi d ə XVII əsrdə Naxçıvanda “gözəl alim və şairlər”in yaşadığını qeyd edirdi. Naxçıvan diyarı öz məşhur soyları və bu soyların görk əmli yetirmələri ilə tanınır: Kəngərlilər, Naxçı- vanskil ər, Şahtaxtinskilər, Bəktaşilər, Əliyevlər, Mirişlilər, V əzirovlar, Təhmasiblər və onlarla başqaları. Bu və digər soyların hər biri Azərbaycan dövlətçiliyinə, siyasətinə, 185 h ərbinə, elminə və mədəniyyətinə nadir və bənzərsiz simalar b əxş etmişdir. Bu c əhətdən Kəngərlilərin Naxçıvanın, bütövlükdə Az ərbaycanın siyasi, hərbi, iqtisadi, elmi və mədəni h əyatında tarixi xidmətləri əvəzsizdir. XVIII əsrdə K əngərli tayfasının başçısı Heydərqulu xan, sonuncu Naxçıvan xanı Ehsan xan, Kəngərli nəslinə mənsub olan, lakin m əlum səbəblərdən Naxçıvanskilər kimi məşhur olan İsmayıl xan, Kalbalı xan, Hüseyn xan, Cəfərqulu xan, C əmşid xan kimi sərkərdələr öz cəsurluqları və hərbi t əşkilatçılıq istedadları ilə rus və sovet ordusunda böyük şöhrət qazanmışdılar. Görkəmli hərb xadimi Cəmşid Naxçıvanski 1921-1931-ci illərdə Azərbaycanın ilk milli atıcı diviziyasının komandiri olmuş, yüksək ixtisaslı hərbi kadrlar hazırlanmasında əhəmiyyətli rol oynamışdı [198, s. 23]. Heyd ər Əliyev hələ hakimiyyətinin birinci m ərhələsində görkəmli hərbi xadim C.Naxçıvanskinin adını əbədiləşdirmişdi. Onun adını daşıyan hərbi lisey açılmış, Naxçıvanda ev muzeyi yaradılmış, Bakıda və Naxçıvandakı küçələrə onun adı verilmişdi. Naxçıvanın görkəmli yetirmələri, tarixi şəxsiyyət- l əri içərisində Şahtaxtinskilərin özünəməxsus yeri və rolu vardır. Şahtaxtinskilərin elmi zəkası və hünəri özünü XIX- XX əsrlərdə xüsusilə göstərmişdir. Hələ XIX əsrin II yarısında Şahtaxtı kəndindən olan iki qardaş – İsa Sultan v ə Əbülfət Şahtaxtinskilər əvvəl Rusiyada, sonra isə Avropa nın Heydelberq, Paris, Sürix kimi məşhur elm və t əhsil mərkəzlərində təhsil almış, görkəmli alim, jurnalist, ictimai xadim v ə hərbiçi kimi tanınmışlar. Onlardan da əvvəl Leypsiq universitetində, sonra isə Parisdə təhsil alan Şahtaxtinskilərin daha bir görkəmli nümayəndəsi M əhəmməd ağa Şahtaxtılı idi. Akademik İ.Həbibbəyli 186 M.Şahtaxtılının fəaliyyətinə yüksək qiymət verərək qeyd edir: “...Tarix M.Şahtaxtılının görkəmli siyasi xadim olduğunu da təsdiqləyir. O, mənsub olduğu xalqı Avropa ölk ələri səviyyəsinə çıxarmaq üçün aydın proqram əsasında ardıcıl fəaliyyət göstərən, geniş dünyagörüşə malik, v ətənpərvər, cəsarətli Azərbaycan oğlu idi. Nə özünd ən əvvəl, nə yaşadığı dövrdə, nə də ondan sonra Az ərbaycan xalqını bu qədər böyük ölkədə – Rusiya, Almaniya, Fransa, Türkiy ə və İranda layiqincə təmsil edən ikinci bir az ərbaycanlı ziyalı tapmaq çətindir” [97, s. 158]. Diplomat v ə dövlət xadimi Behbud ağa Şahtax- tinski, akademikl ər Həbibulla Şahtaxtinski, Toğrul Şah- taxtinski, M əhəmməd Şahtaxtinski, professorlar Adilə və Z əhra Şahtaxtinskayalar, ictimai-siyasi xadim Həmid bəy Şahtaxtinski, xalq rəssamı Elmira Şahtaxtinskaya, beynəl- xalq s əviyyəli diplomat Aleksis (Ələsgər) Şahtaxtinski və b. bu soyun v ə Naxçıvan diyarının yetirmələri kimi Şahtaxtinski soyadı daşıdıqları ilə fəxr etmişlər. Şahtaxtin- skil ərin ölkəmiz və xalqımız qarşısındakı tarixi xidmətləri n əzərə alınaraq 9 fevral 2010-cu ildə Naxçıvan Muxtar R espublikası Ali Məclisinin Sədri Vasif Talıbov tərəfin- d ən Kəngərli rayonunun Şahtaxtı kəndində “Şahtax- tinskil ər muzeyi”nin açılması haqqında Sərəncam verilmiş v ə çox keçmədən muzey fəaliyyətə başlamışdır [137, s. 3]. XX yüzillikd ə Naxçıvan şəhərinin ictimai-siyasi və m ədəni həyatında mühüm rol oynayan nəsillərdən biri də B əktaşilər nəslidir. XIV-XX yüzillklər boyu Naxçıvanda yaşayan Bəktaşi nəsli başlıca olaraq müəllimlik, mirzəlik, m əmurluq etmiş, öz bilik və xeyirxahlıqları ilə əhali arasında hörmət və nüfuz qazanmışdır. XX əsrin əvvəllərində bu nəslin görkəmli nümayən- d ələrindən biri Mirzəli bəy Bəktaşi olmuşdu. 1918-1920- 187 ci ill ərdə Naxçıvan tarixinin dramatik zamanlarında Mirz əli bəy yurdun erməni qəsbkarlarından qorunmasında v ə Araz-Türk Respublikasının fəaliyyətində mühüm rol oynamışdır [84, s. 82]. Az ərbaycanda elm, mədəniyyət, ədəbiyyat və inc əsənətin inkişafında Məhəmməd Tağı Sidqi, Cəlil M əmmədquluzadə, Məmməd Səid Ordubadi, Əliqulu Q əmküsar, Hüseyn Cavid, Bəhruz Kəngərli, Əziz Şərif, Kazım Ziya, Yusif Məmmədəliyev, İslam Səfərli, M əmməd Araz, Hüseyn Razi, Hüseyn İbrahimov və bu diyarda doğulmuş yüzlərlə digər elm, ədəbiyyat və m ədəniyyət xadimlərinin böyük xidmətləri olmuşdur. M.T.Sidqi ədəbiyyatın böyük bilicisi idi. O, özünün ədəbiyyata dair ideyalarını yaymaq üçün öz çayxanasında bir ədəbi məclis yaratmışdı. Ordubad ziyalıları buraya yığılıb mütərəqqi fəaliyyətə başlamışdılar. Az sonra Sidqi h əmin məclisi evində təşkil etmiş və onu “Əncümani- Şüəra” adlandırmışdı. Beləliklə, əsası 1838-ci ildə gör- k əmli Azərbaycan şairi Şıxəli Naib tərəfindən qoyulmuş “Əncüməni-Şüəra” ədəbi məclisini məhz Sidqi bərpa e tmişdi. 1894-cü ilə qədər fəaliyyət göstərən həmin məclis ədəbi aləmə Fəqir Ordubadi, Əliqulu Müznib, Usta Zeynal N əqqaş, Əhmədağa Şəmi, Qüdsi Vənəndi, Məşədi Həsən D əbbağ, Molla Hüseyn Bikəs kimi tanınmış simalar bəxş e tmişdir. Məhəmməd Tağı da həmin məclisdə “Sidqi” t əxəllüsünü götürmüş və o vaxtdan da bu təxəllüslə yazıb- yara tmışdır [5, s. 207]. Həm də maarifçi kimi şöhrət qazanan M.T.Sidqi sonralar Naxçıvana dəvət olunmuş və o, 1894-cü ild ə Naxçıvan ziyalılarının köməyi ilə “Tərbi- y ə” məktəbini təsis etmişdi. Bu məktəb Azərbaycan mək- t əbi tarixində ilk milli məktəblərdən biridir [97, s. 125]. M əşhur romanlar ustası Məmməd Səid Ordubadi, 188 şair və dramaturq Hüseyn Cavid, alovlu publisist və satirik Əliqulu Qəmküsar, tərcüməçi-alim Əziz Şərif, məşhur r əssam B.Kəngərli, incəsənət xadimi Rza Təhmasib, əməkdar müəllim Həsən Səfərli və bir çox başqaları ilk t əhsillərini Sidqinin “Tərbiyə” məktəbində almış, ərəb, fars, rus dill ərini həmin məktəbdə öyrənmişlər. M.T.Sidqinin ən böyük xidmətlərindən biri də qızlar üçün yeni üsullu dünyəvi təhsil verən məktəbin açılması idi. O, 1896-cı ildə Naxçıvanda “Qız məktəbi” yarada bilmişdi [33, s. 326]. Sidqi yalnız Azərbaycanda deyil, dünyada ilk “Pedaqogika” d ərsliyinin müəllifi kimi d ə tanınır. Böyük dramaturq v ə publisist Cəlil Məmmədqulu- zad ə 1906-cı il aprelin 7-də “Molla Nəsrəddin” satirik jur- na lının birinci nömrəsini çıxarmaqla Yaxın və Orta Şərqdə satirik jurnalistikanın əsasını qoymuş, qüdrətli mətbuat m əktəbi yaratmışdır. Heydər Əliyev C.Məmmədquluzadə yaradıcılığını həmişə diqqətdə saxlamış, 1999-cu ildə Naxçıvan şəhərində yazıçının ev muzeyinin açılışında iştirak etmiş və nitq söyləmişdi. Mirzə Cəlil yaradıcılığına yüks ək qiymət verən Heydər Əliyev haqlı olaraq qeyd edirdi: ”Əgər Cəlil Məmmədquluzadə kimi şəxsiyyət dünyaya g əlməsəydi, öz fəaliyyətini göstərməsəydi, əgər “Molla N əsrəddin” jurnalı yatmış insanları qaranlıqdan çıxarmağa çalışmasaydı, əgər onun “Ölülər” əsəri insanların gözünü real dünyaya açmasaydı, xalqımız bu q ədər inkişaf edə bilməzdi” [130, s. 240]. M əmməd Səid Ordubadi özünün bütün zəngin ədəbi yaradıcılığında xalqımızın tarixi keçmişini, qəhrə- man lıq salnaməsini, azadlıq mübarizlərini ardıcıl tədqiq və t əsvir edən, bu sahədə misilsiz nailiyyətlər qazanan s ənətkarlardandır. O, ədəbiyyatın bütün janrlarında yazıb 189 yaratsa da, m əhz tarixi romanları ilə şöhrət tapmış və haqlı olaraq Az ərbaycan ədəbiyyatında tarixi romanın banisi hesab edilir. Heyd ər Əliyevin təşəbbüsü və göstərişi ilə Orbubad şəhərində M.S.Ordubadinin ev muzeyi yaradıl- mışdı. 1980-ci ildə Ordubadda olarkən ədibin ev muzeyin- d ə olmuş, muzeyin eksponatları Heydər Əliyevə xoş təsir ba ğışlamışdı [126, s. 120]. Naxçıvan ədəbi mühitinin yetirdiyi böyük simalar- dan biri d ə Hüseyn Cavid olmuşdur. XX əsrdə nəinki Az ərbaycan poeziyası və fəlsəfi fikrində, həm də Yaxın Şərq və Cənubi Qafqazda H.Cavidə bənzər şəxsiyyət yetirm əmişdir. H.Cavidin ədəbi irsinin təbliği və nəşri sah əsində Heydər Əliyevin böyük xidmətləri olmuşdur. Onun t əşəbbüsü ilə 1981-ci ildə Cavidin anadan olmasının 100 illiyi haqqında qərar qəbul edilmiş [31, pr. № 17], 1981-ci ild ə ölməz sənətkarın cənazəsi Sibirdən Azərbay- cana g ətirilib doğulduğu Naxçıvanda torpağa tapşırılmışdı. Heyd ər Əliyev H.Cavid ədəbi irsini çox yüksək qiymət- l əndirir və deyirdi: “Hüseyn Cavid Azərbaycan xalqını, onun m ədəniyyətini, ədəbiyyatını, elmini yüksəklərə qaldıran böyük şəxsiyyətlərdən biridir. Hüseyn Cavidin yaratdığı əsərlər Azərbaycan xalqının milli sərvətidir. Onlar bu gün üçün, g ələcək nəsillər üçün dərslik kitabıdır” [89, s. 37]. Ulu önd ər Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə həm Naxçıvan şəhərində, həm də Şahtaxtı kəndində görkəmli Az ərbaycan dramaturqu və şairi H.Cavidin ev muzeyi yaradılmışdır. Heyd ər Əliyev Naxçıvanda ədəbiyyatın, ədəbi fikrin inkişafı, təbliği sahəsində göstərdiyi özünəməxsus misilsiz xidm ətlərindən biri də şair və yazıçıların dövlət s əviyyəsində yubileylərinin keçirilməsi və adlarının əbədiləşdirilməsidir. Belə ki, Heydər Əliyevin dövlət 190 başçısı kimi qərar və sərəncamları ilə 1972-ci ildə M.S.Ordubadinin 100, 1981-ci ild ə 110, 1980-ci ildə Ə.Qəmküsarın 100, Ə.Şərifin 85 illik yubileyləri həm Nax çıvanda, həm də Bakıda böyük təntənə ilə qeyd edil mişdi [123, s. 189-229]. Bir sözl ə, Heydər Əliyev həmişə Naxçıvanda ədəbi mühitin v əziyyəti ilə maraqlanmış, görkəmli ədiblərin əsərlərinin nəşrinə, səhnələşdirilməsinə şərait yaratmışdır. M əhz onun qayğısı və diqqəti nəticəsində hələ 1970-1980- ci ill ərdə Naxçıvan şair və yazıçılarının 64 kitabı, 7 almanaxı nəşr edilmiş, 17 pyesi tamaşaya qoyulmuşdu [184, v. 97]. Naxçıvan diyarının dahi və tarixi şəxsiyyətləri, görk əmli yetirmələri içərisində Əliyevlər ailəsi, bu ailənin ən müxtəlif sahələrdə özlərini təsdiq etmiş görkəmli nümay əndələri – akademiklər Həsən Əliyev, Zərifə Əliyeva, Cəlal Əliyev, müxbir üzvlər Aqil Əliyev, Rəfiqə Əliyeva, xalq rəssamı Hüseyn Əliyev, xüsusilə Azərbay- can xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev və Az ərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev özün əməxsus yer tuturlar. Naxçıvanın görkəmli yetirmələri içərisində dövlət xadiml ərinin xüsusi yeri var. Azərbaycanın idarə edilmə- sind ə, dünya dövlətləri arasında layiqli yerini tutmasında dövl ət başçılarının böyük xidmətləri olmuşdur. Görkəmli dövl ət xadimi Heydər Əliyev Azərbaycanın simvoluna çevrilmiş və bu dahi insanın adı ilə Azərbaycan sinonimə çevril ərək, adətən adı qoşa işlədilmişdir. Dünya tarixinin dahi şəxsiyyətlərindən, Azərbaycanın böyük siyasi lideri v ə dövlət xadimi, müstəqil Azərbaycan dövlətinin memarı v ə qurucusu olan Heydər Əliyev ümumdünya tarixinin nadir şəxsiyyətlərindən biri, Naxçıvan diyarının dünyaya 191 b əxş etdiyi məşhur tarixi simadır. Bu diyarın yetirmələ- rind ən bəhs edərkən Heydər Əliyev deyirdi: “Naxçıvan h əmişə böyük şəxsiyyətlərlə fərqlənmiş və bu şəxsiyyət- l ər, alimlər, münəccimlər, şairlər, memarlar, dövlət xadim- l əri olmuşlar. Naxçıvan həmişə Azərbaycanın yüksək ziyalı yetişdirən bir diyarı olmuşdur” [58, ХХII c., 2007, s. 80]. Heyd ər Əliyev hakimiyyətdə olduğu illərdə Az ərbaycanı sosial-iqtisadi, ictimai-siyasi və mədəni c əhətdən inkişaf etmiş ölkəyə çevirmək üçün böyük islahatlar v ə tədbirlər həyata keçirmişdir. XX əsrin son q ərinəsində və 1993-2003-cü illərdə, müstəqil dövlət quruculuğu illərində Azərbaycanın hərtərəfli inkişafı məhz onun adı, şəxsiyyəti, dövlətçilik təfəkkürü, idarəetmə m əharəti və yorulmaz fəaliyyəti ilə sıx bağlı olmuşdur. T əbiət və aldığı təlim-tərbiyə, habelə keçdiyi həyat yolu bu dahi şəxsiyyətə alicənablıq, qüvvətli ruh, geniş ürək, d ərin ağıl, dəmir iradə, coşqun enerji, zəngin idarəçilik t əcrübəsi qazandırmışdı. O, özünün yalnız müsbət çalarlarla z əngin ictimai-siyasi fəaliyyət təcrübəsi ilə bey- n əlxalq miqyasda nüfuz qazanmış nadir bir dövlət xadimi idi. Heyd ər Əliyevin nüfuzu, şöhrəti ilk növbədə bu böyük şəxsiyyətin fitri istedadı, zəkası və fədakar əməyindən qidalanırdı. O, qeyri-adi və fenomenal şəxsiyyət idi. Bu dahi insanın qeyri-adiliyi onun şəxsi keyfiyyələri ilə üzvi sur ətdə bağlı idi. Onun böyük gücü isə dərin və universal biliyind ə idi. Heydər Əliyev qətiyyəti, uzaqgörənliyi, s əbrliliyi, müdrikliyi, əzmkarlığı, idarəçiliyi ilə onu tanıyanları heyrətləndirirdi. Az ərbaycan xalqı yüzlərlə dövlət başçıları, siyasət adamlar ı yetirmişdir və tariximizdə bunların hər birinin öz yeri, öz xidm ətləri vardır. Xalqımız və dövlətimiz üçün 192 Heyd ər Əliyevin etdiklərini bir çox başqa dövlət adamları ed ə bilməmişlər. Ona görə də məhz Heydər Əliyev siyasi tariximiz ə müstəsna olaraq qurucu və xilaskar kimi daxil olmuş görkəmli dövlət xadimi, ümummilli lider və xalq m əhəbbətini qazanan dahi bir şəxsiyyət kimi qalmışdır. Xalqımızın tarixi taleyində, mənəvi, siyasi və ictimai h əyatında onun qədər misilsiz xidmətlər göstərən dövlət adam ını təsəvvür etmək çətindir. Bu mənada, o, xalqımızın milli iftixarı, Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində özün əməxsus müstəsna yer tutan milli siyasi liderdir. Heyd ər Əliyev görkəmli siyasi və dövlət xadimi olmaqla yanaşı, həm də tarix, fəlsəfə, iqtisadiyyat, ədəbiy- yat v ə incəsənətin gözəl bilicisi, elmin və mədəniyyətin böyük himay ədarı idi. Onun bilavasitə təşəbbüsü və iştira- kı ilə ölkəmizin, eləcə də muxtar respublikamızın neçə- neç ə ədəbiyyat, incəsənət və elm xadimlərinin yubileyləri keçirilm iş, onların fəaliyyəti yüksək dövlət mükafatları və f əxri adlarla qiymətləndirilmiş, abidələri ucaldılmışdır. Böyük tarixi şəxsiyyətlərin yubileylərinin dövlət səviyyə- sind ə keçirilməsinin əhəmiyyətindən bəhs edən Heydər Əliyev deyirdi: “...Yubiley keçirərkən biz xalqımızın özünü tanımasını təmin edəcəyik və etməliyik. Xalq gərək daim öz kö künü xatırlasın, tarixini öyrənsin, milli mədə- niyy ətindən, elmindən heç vaxt ayrılmasın. Şübhəsiz ki, ...yubileyin keçirilm əsi indiki nəslin tariximizin nə qədər z əngin olduğunu və Azərbaycan xalqının dünya mədəniy- y ətinə necə töhfələr verdiyini dərk etməsinə şərait yarada- caq v ə hər bir azərbaycanlıda, ilk növbədə, gənc nəsildə milli iftixar, v ətənpərvərlik hisslərini daha da yüksəldə- c əkdir. Bunun özü müstəqil Azərbaycanda bizim üçün çox g ərəkli bir amildir” [228, 2010, 15 dekabr]. Heyd ər Əliyev bütün fəaliyyəti dövründə respubli- 193 kamızın görkəmli ziyalılarının dostu və qayğıkeşi idi. Dünya tarixind ə ziyalıya, elm və mədəniyyət xadiminə Heyd ər Əliyev qədər yaxın, əməkçi insanın fəaliyyətini onun q ədər yaxından duyan və qiymətləndirən dövlət adamlarının sayı heç də çox olmamışdır. Bütün bunlar ulu önd ər Heydər Əliyevi nəinki yalnız mənsub olduğu xalqa, beyn əlxalq aləmdə onu tanıyan bütün xalqlara sevdirmiş, ür əklərdə adına layiq əbədi abidə ucaltmışdır. Dünya şöhrətli alim, akademik Zərifə Əliyeva oftalmologiya sah əsində tanınmış görkəmli bir alim idi. Bel ə ki, çoxsaylı elmi məqalələri, 6 monoqrafiyası, dünya oftalmologiya sında ona şöhrət qazandırmışdır. Onun Az ərbaycan xalqı və elmi qarşısındakı əməyi qiymətlən- dirilmiş, adı əbədiləşdirilmiş, Naxçıvan Şəhər Poliklinika- sına adı verilmişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezi- denti Heyd ər Əliyev Naxçıvan Muxtar Respublikasının 75 illik yubileyi münasib əti ilə keçirilən bayram günlərində poliklinikada olmuş, xatirə kitabında öz ürək sözlərini belə ifad ə etmişdir: “Mənim ömür-gün yoldaşım mərhum Z ərifə xanımın adını daşıyan poliklinika ilə tanış olmaq, onun xatir əsinə həsr edilmiş guşəni seyr etmək məni h əyacana gətirdi. Xatirimdən heç vaxt çıxmayan, mənim üçün çox əziz olan insanın həyat və yaradıcılığını əks etdir ən guşə məni coşdurdu. Bunların hamısı onun insani keyfiyy ətlərinə, böyük ürəyinə, böyük elmi və həkimlik xidm ətlərinə layiqli abidədir. Bu xeyirxah işdə zəhmət ç əkənlərin hamısına təşəkkür edirəm” [58, ХХII c., 2007, s. 181]. Heyd ər Əliyevin siyasi və dövlətçilik məktəbinin layiqli davamçısı, onun işini və nurlu əməllərini, siyasi kursunu uğurla, novatorluqla, müasir dövrün tələblərinə uyğun davam və inkişaf etdirən Azərbaycan Prezidenti 194 İlham Əliyev qısa müddətdə özünü görkəmli və nüfuzlu dövl ət xadimi kimi təsdiq etmişdir. Dünyanın görkəmli dövl ət xadimləri, siyasət adamları, tanınmış elm və mədə- niyy ət nümayəndələri tərəfindən İlham Əliyevin dövlət r əhbəri kimi fəaliyyəti daim çox yüksək dəyərləndirilir. Pre zident İlham Əliyevin Azərbaycana rəhbərlik etdiyi dövrd ə ölkəmizin hərtərəfli inkişafına nail olunmuş, ölkə- mi zin nüfuzu xeyli artmış, inkişaf etmiş və aparıcı dövl ətlərlə bərabərhüquqlu ikitərəfli münasibətlər forma- laşdırılmışdır. H ələ 2003-cü il oktyabrın 1-də Heydər Əliyev prezident seçkil əri öncəsi xalqımıza müraciətində İlham Əliyevin şəxsi məziyyətlərini və peşəkar dövlət xadimi kimi keyfiyy ətlərini xatırladaraq qeyd edirdi: “İlham Əliyev yüksək intellektli, praqmatik düşüncəli, müasir dünya siyas ətini və iqtisadiyyatını gözəl bilən enerjili və t əşəbbüskar bir şəxsiyyətdir. Sizi əmin edirəm ki, İlham Əliyev bundan sonra da xalqımızın layiqli övladlarını öz ətrafında sıx birləşdirərək Azərbaycan dövlətinin inkişafı v ə xalqımızın firavanlığı yolunda çox işlər görəcək. İnanıram ki, mənim axıra çatdıra bilmədiyim taleyüklü m əsələləri, planları, işləri sizin köməyiniz və dəstəyinizlə İlham Əliyev başa çatdıra biləcək. Mən ona özüm qədər inanıram və gələcəyinə böyük ümidlər bəsləyirəm” [10, 2003, 2 oktyabr]. Bu gün ölk əmizin yüksək inkişafı Heydər Əliyevin fikirl ərinin uzaqgörənliyini bir daha təsdiq edir. Müstəqil Az ərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin dövl ət başçısı kimi fəaliyyətinin on bir ili arxada qalıb. Ölk əyə rəhbərlik etdiyi ilk onillikdə (2003-2013) İlham Əliyev Azərbaycanın dünya arenasında nüfuzunu daha da yüks əklərə qaldırıb, xalqın əsl liderinə çevrilib, onun 195 böyük m əhəbbət və etimadını qazanıb. O, artıq bütün dünyada q əbul olunmuş siyasi liderdir. Məhz buna görə 2013- cü ilin oktyabr ayının 9-da keçirilən prezident seçkil ərində Azərbaycan xalqı böyük etimad və etibar nümayiş etdirərək İlham Əliyevi üçüncü müddətə Az ərbaycan Respublikasının Prezidenti seçmişdir. Az ərbaycan Prezidenti kimi dövlətə rəhbərlik etmə- yin şərəfini də, məsuliyyətini də özünün gündəlik əməli f əaliyyətində uğurla birləşdirir. O, müstəqil Azərbaycan dövl ətini həm mükəmməl şəkildə idarə edir, həm də ist ənilən beynəlxalq və regional mötəbər tədbirlərdə ölk əmizi böyük ləyaqətlə təmsil etmək vəzifəsini yüksək s əviyyədə gerçəkləşdirir. Dünyada, beynəlxalq aləmdə qazandığı nüfuza görə Prezident İlham Əliyev 2005-ci ild ən başlayaraq müxtəlif ölkələr, nüfuzlu jurnallar, beyn əlxalq təşkilatlar tərəfindən o, mütəmadi olaraq “İlin adamı” kimi müxtəlif titul və mükafatlara layiq görülür. Az ərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçı- van dövl ətçilik ənənələri ilə həmişə seçilmiş, tarixin müxt əlif mərhələlərində Naxçıvanşahlıq, Azərbaycan Ata- b əylər dövləti, Naxçıvan xanlığı, Araz-Türk Respublikası, Naxçıvan MSSR, Naxçıvan Muxtar Respublikası kimi dövl ət qurumları ilə diqqəti cəlb etmişdir. Bu diyarın yetirm ələri içərisində Məhəmməd Cahan Pəhləvan, Qızıl Arslan, Hat əm bəy Ordubadi, I Kalbalı xan, Heydər Əliyev, İlham Əliyev, Vasif Talıbov və b. görkəmli dövlət xadiml ərinin fəaliyyəti xüsusilə diqqətəlayiqdir. 1995- ci ilin dekabr ayından muxtar respublikaya r əhbərlik edən Vasif Talıbovun Naxçıvan Muxtar Respub- likası Ali Məclisinin Sədri kimi 19 illik fəaliyyəti onun kamil dövl ət xadimi, bacarıqlı və qurucu rəhbər olduğunu t əsdiq etmişdir. Naxçıvan Muxtar Respublikası öz tarixi 196 boyu heç vaxt indiki in kişaf səviyyəsinə malik olmamış, burada indiki miqyas da abadlıq və quruculuq işləri aparılmamışdır. Bu inkişaf təkcə Naxçıvan şəhərinə yox, muxtar respublikanın bütün rayon, şəhər və kəndlərinə aiddir. Naxçıvan kimi coğrafi cəhətdən blokadada yaşayan bir diyarı, geostrateji baxımdan mürəkkəb bir ərazini uğurla idarə etmək muxtar dövlətin başçısından böyük s əriştə, bilik və bacarıq, səbr və təmkin, iradə və qətiyyət t ələb edir. Bu baxımdan Vasif Talıbov öz fəaliyyəti ilə muxtar respublikanın hərtərəfli inkişafına nail olmuş və özünü görk əmli dövlət xadimi kimi təsdiq etmişdir. Az ərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev Naxçıvana 1999-cu ild ə səfəri zamanı muxtar respublikada qısa müdd ətdə baş verən müsbət dəyişikliklərdən bəhs edərək de mişdir: “Vasif Talıbovu bu vəzifəyə seçəndə mən onun çox xüsusiyy ətlərini bilirdim. Amma, o, çox gənc idi. Daxil ən bir az fikirləşdim ki, gəncliyinə görə bəlkə də ağır, çətin olar. Ancaq bu dörd il müddətində, o, sübut etdi ki, v ətəninə, xalqına sədaqətli olan adam yaşından asılı olmayaraq b öyük işlər də görə bilər” [130, s. 271]. Heyd ər Əliyevin bu fikirlərindən 14 il ötür. Bu ill ərdə Vasif Talıbovun qətiyyətli mövqeyi, məqsədyönlü f əaliyyəti blokada şəraitində yaşamasına baxmayaraq Naxçıvanın uğurlu inkişafını təmin etmişdir. Ölkə Prezi- denti c ənab İlham Əliyev Naxçıvana səfəri zamanı qeyd etmişdir ki, “uzun illər ərzində Naxçıvan blokada şərai- tind ə yaşayır və bu blokada bu gün də davam edir. Amma buna baxmayaraq, Naxçıvan inkişaf edir. Naxçıvanda bö- yük quruculuq işləri aparılır və Naxçıvanın uğurlu inkişafı ölk əmizin gücünü göstərir... Mən bütün naxçıvanlıları bu böyük uğurlar münasibətilə təbrik etmək istəyirəm. Naxçı- van r əhbərliyinə və Naxçıvanın rəhbəri Vasif Talıbova öz 197 minn ətdarlığımı bildirmək istəyirəm” [176, s. 54]. Bel əliklə, tarixin bütün mərhələlərində Naxçıvan diyarı öz görkəmli yetirmələri, tarixi şəxsiyyətləri ilə Az ərbaycanın inkişafına, idarə olunmasına öz layiqli töh- f ələrini vermişdir. Bu diyarın Azərbaycana, dünyaya bəxş etdiyi ümummilli lider Heyd ər Əliyev xalqımızın və dövl ətçiliyimizin tərəqqisi və inkişafına nail olmuşdur. Hazırda Azərbaycanda və onun Naxçıvan Muxtar Respub- likasında bu dahi şəxsiyyətin dövlətçilik ənənələri, siyasəti v ə əməlləri uğurla davam etdirilir. Yüklə 20,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|