RELİKT FAUNA – əlverişli yaşama şəraitində (refiqiumlarda)
qalan keçmiş fauna.
RELİKT FLORA – əlverişli şəraitlərdə fraqmentlər şəklində qalan
qədim flora növlərinin məcmusu.
RELİKT GÖL – keçmiş dənizlərin qalığı – (məs., Xəzər gölü).
RELİKT TORPAQLAR – mənşəcə müasir fiziki-coğrafi şəraitdə
deyil, qədim torpaqəmələgəlmə prosesində törəmiş və dövrümüzədək
qalan torpaqlar. Dəmirli-manqanlı konqresiyaların olması, fitosenozların
müasir məhsuldarlığının humus ehtiyatı ilə uyğunsuzluğu, müasir torpaq
prosesləri ilə humusun fraksion tərkibinin uyğun gəlməməsi və s. relikt
əlamətlərdir. Azərbaycan Respublikasında R.t-a Kür-Araz və Lənkəran
ovalıqlarında təsadüf edilir.
RELİKTLƏR – relikt bitki və heyvanlar – keçmiş geoloji dövrlərin
müasir biosenozun tərkibinə daxil olan bitki və heyvan növləri, kiçik və
geniş ərazini tuta bilər. Üçüncü dövr, pleystosen, postpleytosen reliktləri
ayırırlar. Azərbaycan Respublikasında (əsasən Talış zonasında),
yalanqoz, şabalıdyarpaq palıd, dəmirağac, ipək akasiyası, azat ağacı,
bigəvər kolu, şümşəd kolu üçüncü dövr R.-idir.
RELYEF (fr. relief – qabarıqlıq) – Yer səthinin bütün alçaq hündür
formalarının məcmusu. R. formaları müsbət, yəni qabarıq, nisbətən
hündür (məs. ayrı-ayrı təpələr, tirələr, dağlar) və mənfi, yəni batıq,
nisbətən alçaq (məs. qapalı çökəklik, uzunsov çay dərələri və s.) ola
bilər. Formalarının iriliyindən asılı olaraq yer qabığının R.-ini dörd
qrupa bölürlər: meqarelyef, makrorelyef, mezorelyef və mikrorelyef.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
376
Yer qabığının ən böyük qabarıq və batıq formaları, yəni materik
massivləri və okean çökəklikləri meqaformaları: sıra dağlar, dağlararası
çökəkliklər və okeanların dərin çuxurları makroformaları; alçaq-
hündürlüyü bir neçə metrdən artıq olmayan formalar isə mikroformaları
əmələ gətirir. R. müxtəlif endogen və ekzogen qüvvələrinin yer qabığına
birlikdə təsiri nəticəsində əmələ gəlir. Endogen qüvvələr yer səthində
böyük müsbət və mənfi formalar yaradır. Ekzogen qüvvələr (yəni axar
sular, külək, hərəkət edən buzlar və s.) süxurları dağıdaraq, onları alçaq
yerlərə yayır, yer səthini bir səviyyəyə salmağa çalışır.
Antropogen və biogen R. formaları da ayırırlar.
RELYEFİN EOL FORMALARI (yun. külək allahı Eolun
adından) – küləyin dağıdıcı və ya akkumlyativ fəaliyyəti nəticəsində
əmələ gələn müxtəlif relyef formaları. Bu formalar eol sütunlardan,
barxanlardan, dyunlardan, qum təpələrindən, qum tirələrindən və s.-dən
ibarətdir. R.e.f. əsasən arid iqlim şəraitində, yəni səhralarda əmələ gəlir.
RELYEFİN YARUSLUĞU – Yüksəkliyə qalxdıqca relyef tipinin
ardıcıl dəyişməsi. İqlim zonallığı (şaquli R.y.) və ya dağın inkişaf
tarixilə əlaqədardır.
REMONTANT BİTKİLƏR – ildə bir neçə dəfə çiçəkləyib meyvə
verən (bəzi qızılgül sortları, sitruslar və s.) bitkilər.
REOBENTOS (yun. rheos - axın) – çay bentosu.
REOFİLLƏR, POTAMOFİLLƏR, POTAMOBİONTLAR –
güclü axan çayları üstün tutan orqanizmlər.
REOFİTLƏR – güclü axan çayların və dənizlərin dalğadöyən
zolağını üstün tutan bitkilər (məs., litoderma, su mamırı). Adətən
lentvarı formada və ya kolcuqların dibinə möhkəm yapışmış halda olur.
REPELLENTLƏR, ANTİFİDANTLAR (lat. repelles – özündən
qovan) – bitki ilə qidalanan zərərli cücüləri qorxutmaq üçün işlədilən
qorxulu kimyəvi preparatlar. R.-dan meşə və meyvə bağlarını
gəmiricilərdən, dovşanlardan və s.-dən qorumaq üçün istifadə olunur.
REPRODUKSİYA (re... və lat. produco – istehsal edirəm) –
Orqanizmin özü kimi orqanizmlər yaratması; heyvanlarda doğum,
bitkilərdə isə spor və toxum məhsuldarlığı ayırırlar. Reproduksiyanın
sürəti növün biotik potensialından asılıdır. O, vahid zamanda (
Δt) yeni
əmələ gələn (meydana gələn) fərdlərin sayı ilə (
ΔN) ölçülür.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
377
RESURS ÜSTÜNDƏ RƏQABƏT – iki populyasiya arasında
rəqabət, bu zaman onların biri qida resursunun çatışmazlığı şəraitində
qida uğrunda digərinə əlverişsiz təsir göstərir.
RESURSŞÜNASLIQ (frans. Resourse – köməkçi vasitə) – inteqral
resursları və onları təşkil edən təbii resurların ayrı-ayrı növlərini
öyrənən kompleks elmi fənn.
RETROQRESSİYA (lat. retro – geri və gressio - hərəkət) – təbii
və ya antropogen faktorların təsiri ilə biosenozun tədrici parçalanması
(dağılması) ilə əlaqədar dəyişməsi prosesi.
REUTİLİZASİYA (re... və frans. Utilistion – istifadə etmək) – 1)
bir təsərrüfat sahəsinin tullantılarının digər sahələrdə əsas məhsul kimi
işlədilməsi; 2) istifadə olunmuş məhsulu yenidən işləmək yolu ilə həmin
məhsul növünü və ya ona yaxın məhsulu əldə etmək (məs., metal
qırıntılarından yenidən metal almaq).
REZERVATLAR – Mühafizə olunan ərazilərin (təbiət abidələri,
yasaqlıq və qoruqlar) ümumi adı.
REZİSTENTLİK, MÜQAVİMƏTLİK (lat. resistentia) –
müqavimət göstərmək – orqanizmin (populyasiya, biosenoz) müxtəlif
faktorların (məs., zəhər, çirkləndirici, parazit, xəstəlik) təsirinə qarşı
davamlığı.
RƏQABƏT (biologiyada) – yarış, eyni və ya müxtəlif növdən olan
orqanizmlər arasında qarşılıqlı münasibət; bu zaman onlar eyni yaşayış
vasitəsi və çoxalma şəraiti üçün yarışırlar. R. qrupdaxili və qruparası
olur. Qrupdaxili R. populyasiya fərdlərinin arasında özünün və nəslinin
həyatını qorumaq uğrunda gedir. Qruparası R. populyasiyalar arasında
gedir və bir populyasiyanın digərini sıxışdırıb çıxarmasilə nəticələnir.
Növarası R. ən yaxın növlər arasında daha kəskin müşahidə olunur: bir
növ üçün şəraitin əlverişli tərəfə dəyişməsi zamanı R. onun başqa növü
sıxışdırıb aradan çıxarmasına səbəb olur.
RƏQİBLƏR (KONKURENTLƏR), KOMPETİTORLAR – bir-
birilə və ya yad növlərlə (fərdlərlə) rəqib münasibətdə yaşayan növlər,
bitki, heyvan, və mikroorqanizmlərin ayrı-ayrı fərdləri.
RƏNGLİ AEROFOTOŞƏKİLÇƏKMƏ – yer səthi landşaftının
(və ya digər obyektlərin) havadan təbii rənglərə şəklinin çəkilməsi:
spektrin göy, yaşıl və qırmızı hissəsində çox qatlı plenka üzərinə
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
378
elektromaqnit dalğalarının qeyd edilməsi. Daha çox informasiya almaq
üçündür və deşifrlənməni asanlaşdırır.
RİPAL ORQANİZMLƏR (lat. ripa – çayın sahili) – çayların sahil
zonasında məskunlaşan orqanizmlər (qamış, bentos yosunları, bir çox
malyusklar, xərçəngkimilər, bir çox həşəratların sürfələri və s.).
RİTROBİOLOGİYA (lat. rhytos - axan) –limnologiyanın,
patomologiyanın bölməsi: xırda çayların mülayim sürətlə axan dağ
çaylarının həyatını tədqiq etməklə məşğuldur.
RİZOBENTOS (yun. rhiza – kök və bentos) – rizoidlərdə
(yosunların kökşəkilli törəmələri) yaşayan su orqanizmləri qrupu.
RİZOBİONT – bitki və göbələklərin kökətrafı hissəsində yaşayan
orqanizmlər.
RİZOİDLƏR – kök sistemi inkişaf etməmiş bitkilərdə sap və ya lif
şəklində kökformalı əmələgəlmələr (törəmələr).
RİZOSFER – bilavasitə bitki köklərinə yapışmış və yüksək
miqdarda mikroorqanizmlərə malik olan qatı (2-3 mm). Rizosferin
mikroflorasının tərkibi torpaq tipindən, bitkinin növü və yaşından
asılıdır. Rizosferin mikroorqanizmlərinin təsiri çoxtərəflidir: onlar
torpaqda bitki tərəfindən çətin mənimsənilən birləşmələri asan
mənimsənilən hala çevirir, bioloji aktiv maddələri sintez edir, bitkilərlə
simbioza girir, toksinlər ayırır, denitrifikasiyada iştirak edir və s.
RODENTİSİDLƏR (lat. rodens - gəmirici) – gəmiriciləri (siçan,
siçovul) məhv etmək üçün işlədilən pestisidlər (xloropikrin, sink-fosfat,
strixin, kükürd anhidridi və s.).
RODOLOGİYA – botanikanın gülləri öyrənən bölməsi.
RUDEFİTLƏR – Alaq otları.
RUDERAL ORQANİZMLƏR – Çınqıl, tikinti tullantıları,
çəpərlərin, yolların kənarlarında bitən bitkilər. Ruderal bitkilərə
dəlibəng, batbat, gicitkən, ağ pıtraq, pıtraq və s. daxildir. Ruderal
bitkilərin insandan və heyvandan qorunması üçün uyğunlaşmalara
(zəhərli maddələr, tikanlar, dalayıcı tüklər və s.) malikdir, segetal
bitkilərlə birlikdə alaq bitkiləri qrupunu təşkil edir. Bir sıra ruderal
cücülər də məlumdur.
RUDİMENTLƏR (lat. rudimentum – rüşeym) – təkamül
prosesində əhəmiyyətini itirmiş, məhv olma dərəcəsindəki orqanlar.
RÜTUBƏT – fiziki cisimlərdə suyun miqdarı. R. atmosferdəki nisbi
R.-dən, maddələrin təbiətindən və məsaməlilik dərəcəsindən, bərk
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
379
cisimlərin daxili və xarici ölçülərindən asılıdır. R. adətən faizlə ifadə
olunur. R. maddənin quru hissəsinin vahid həcminə düşən suyun
miqdarı (mütləq R.) ilə də xarakterizə edilir.
RÜTUBƏT DÖVRANI – atmosferlə Yer səthi arasında daim baş
verən rütubət mübadiləsi. Buxarlanma, su buxarının atmosferdə bir
yerdən digər yerə aparılması, onun atmosferdə kondensasiyası,
yağıntıların düşməsi və axım proseslərindən ibarətdir.
RÜTUBƏTLİK AMİLİ – orqanizm və ya orqanizm sisteminə
(ekosistemə) təsir göstərən mühit əmələgətirən su komponenti.
RÜTUBƏTLİK ƏMSALI – Atmosfer yağıntılarının cəminin
buxarlanmanın miqdarı, yəni müəyyən bir ekosistemdə torpağın
səhindən buxarlanmanın potensial miqdarına nisbəti (buxarlandırıcı adlı
xüsusi cihazın köməyi ilə ölçülür). R.ə. illik yağıntının cəmini illik
buxarlanmaya bölməklə hesablanır. Optimal əmsal vahidə yaxındır. A.
Kovdanın R.ə.-na görə
aşağıdakı fasiyalar ayırmaq olar:
Superhumid
– 1,5-3
Semiarid
– 0,7-0,5
Humid
– 1,2-1,5
Arid
– 0,5-0,3
Normal
– 1,0
Ekstraarid
– 0,2
RÜTUBƏTLİK ŞKALASI – L.Q.Ramenski (1938) tərəfindən
hazırlanan bitkinin su ilə təmin olunmasını qiymətləndirən ekoloji şkala:
1-səhra: 2-səhra-bozqır: 3-quru bozqır rütubətliyi: 4-orta bozqır
rütubətliyi: 5-rütubətli bozqır: 6-quru və azrütubətli çəmən, meşə: 7-
nəmli çəmən: 8-bataqlıq-çəmən: 9-bataqlıq: 10-sulu sahil rütubətliyi.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
380
S
SABİTLƏŞMİŞ (STABİLLƏŞMİŞ) EKOSİSTEM – kulminasiya
inkişaf səviyyəsinə (suksessiyalar) çatmış ekosistem: bu zaman mövcud
enerji axını vahidinə maksimum biokütlə düşür və orqanizmlər arasında
maksimum miqdarda simbiotik əlaqələr yaranır.
SADƏ MEŞƏLİK – ağacları bir yarusda (mərtəbədə) yerləşən
meşəlik.
SAF SU HÖVZƏSİ – duzluluğu 0,5%-dən aşağı olan su hövzəsi.
SAF SULAR – tərkibində həll olan mineral maddələr az olan (0,5-
1q/l) sular.
SAHƏNİN MƏHSULDARLIĞI (məhsulu) – bu və ya digər
sahədən vahid zamanda əhali üçün əldə edilə bilən faydalı məhsulun
miqdarı. Ümumi və istismar S.m. ayrılır.
SAHƏNİN (TƏSƏRRÜFAT SAHƏSİNİN) TUTUMU – qeyri
məlum uzun zaman ərzində təsərrüfat sahəsinin müəyyən miqdarda
əhalini və ya heyvanları (ev və ya vəhşi) normal yaşayış şəraiti ilə təmin
etmək qabiliyyəti. Bəzən S.t. mövsüm üçün (müəyyən vaxt üçün)
götürülür (mövsümi S.t.).
SAHİL – quru ilə sututar (dəniz, göl, su anbarı), yaxud quru ilə
suaxar (çay, müvəqqəti məcra axını) arasında qarşılıqlı əlaqə zolağı.
SAKİTLİK ZONASI – müəyyən təsərrüfat fəaliyyəti və rekreasiya
rejimi təyin olunan ovçuluq, balıqçılıq, yaşıl zona, meşə-park sahələri.
Bu, əsasən, kütləvi surətdə vəhşi heyvanlar artan yerlərdə ayrılır. S.z.-da
adətən yad adamların olması, orada yaşayan heyvanların yaşayışının
pozulmasına yönəldilən fəaliyyət növləri qadağan edilməlidir.
SANİTAR HİDROBİOLOGİYASI – ümumi hidrobiologiyanın
bölməsi; suyun keyfiyyətinin formalaşmasına məsul bioloji prosesləri,
həmçinin içməli su hövzələrindən istifadə etdikdə insanın sağlamlığının
qorunması üçün prosesləri mümkün idarə etmək yollarını tədiq edir.
S.h.-na nail olmaq məqsədilə içməli və çirkab sularının təmizlənməsi
metodlarından istifadə olunur. Su hövzələrinin sanitar vəziyyətinə
qiymət vermək üçün müxtəlif kəmiyyət və keyfiyyət metodları tətbiq
olunur, onlardan bioindiqasiya metodu daha geniş yayılmışdır.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
381
SANİTAR KARANTİN MƏNTƏQƏSİ (lat. sanitas – sağlamlıq) –
sərhəd keçidlərindən ərazinin sanitariya mühafizəsini təmin edən xüsusi
idarə.
SANİTAR-MÜHAFİZƏ (QORUYUCU) ZONASI – sənaye
müəssisələri ilə yaşayış məntəqələri arasında əhalinin sağlamlığını
qorumaq məqsədilə xüsusi ayrılmış ərazi və bitki örtüyü zonası.
SANİTAR PROFİLAKTİKA MƏNTƏQƏSİ – insanları
təmizləmək, onların geyimlərini zərərsizləşdirmək üçün xüsusi
avadanlıq otağı.
SANİTARİYA, SANİTAR İŞİ – səhiyyənin bir sahəsi;
epidemiyalara qarşı mübarizə tədbirləri hazırlayır, sanitariya-gigiyena
işləri aparır. Bu işlə sanitariya epidemioloji xidmət məşğul olur.
SAPROBİONTLAR, SAPROBLAR (yun. sapros - çürük) – üzvi
maddələrlə bu və ya digər dərəcədə çirklənmiş sularda yaşayan bitki və
heyvanlar. Çox çirkli sularda yaşayanlar polisaproblar, orta çirkli
sularda yaşayanlar mezosaroblar, az çirkli sularda yaşayanlar
oliqosaproblar adlanır. S-ın tərkibi, miqdarı və bunların spesifik
qruplaşmasının strukturu su hövzələrinin üzvi xammal istehsal edən
müəssisələrin tullantıları ilə zibillənmə dərəcəsini bilmək üçün
meyardır.
SAPROBLUQ İNDEKSİ – hidrobiont qruplaşmalarının üzvi
çirklənmə dərəcəsinə davam gətirməsinin miqdar ifadəsi.
SAPROFAQLAR – leşlə qidalanan heyvanlar: kaftarlar, kərkəslər,
qarğalar, leşyeyənlər, gönyeyənlər, xərçəngkimilər və s. Bir çox
yırtıcılar və cücüyeyənlər də qismən S-dır. Çürümüş qalıqları məhv
etdiyi üçün S. təbii sanitar hesab olunurlar.
SAPROFİTLƏR – Canlıların xaric etdiyi maddələr və ya ölmüş
orqanizmlərin üzvi maddələri ilə qidalanan bitki və mikroorqanizmlər.
Qidalanma tipinə görə S. heterotrofdurlar. Avtotrof orqanizmlərlə bir-
likdə təbiətdə maddələr mübadiləsində böyük rol oynayırlar. S.-ə,
əsasən, bakteriyalar, aktinomietlər və göbələklər arasında təsadüf
olunur. Bəzi S. canlı orqanizmlər üzərində saprofit həyat tərzindən
parazit həyat tərzinə keçir.
SAPROPEL (yun. sapros – çürük və relos – lil, palçıq) – Şirin su
hövzələrinin lilli çöküntüləri: tərkibində kalloid halında çoxlu miqdarda
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
382
üzvi maddə (liqnin-humus kompleksi, karbohidratlar, bitumlar və s.)
olur. Müalicə məqsədi ilə (fiziki üsullarla müalicə) istifadə edilir. Kənd
təssərrüfatında gübrə kimi, kompost hazırlanmasında tətbiq olunur.
Qumsuz və azgilli, kalsium, dəmir, fosfor duzları ilə zəngin S. kənd
təsərrüfatında heyvanların yeminə qatılır.
SAPROTROFİYA – Ölü kütlənin üzvi maddələri ilə orqanizmlərin
(saprotrofların) qidalanması.
SAPROTROFLAR – Bitkilərin (ağacların qabığı, ölü oduncaq,
töküntü, meşə döşənəyi) və heyvanların (leş, ekskrement) ölü kütləsi ilə
qidalanan heyvan (saprofaqlar) və bitki (saprofitlər) saprotrof
orqanizmləri.
SARI TORPAQLAR – isti iqlim şəraitində rütubətli subtropik
meşələr altında əmələ gələn torpaqlar. Turş reaksiyalıdır. Podzollaşma
əlaməti, həm də qida madələrinin az olması ilə fərqlənir. Sarı rəng ana
süxurda dəmirin miqdarının azlığı, yaxud torpaqda dəmir oksidinin
hidratasiyaya uğraması nəticəsində yaranır. Azərbaycanda əsasən
Lənkəran ovalığında yayılmışdır. Sitrus, çay, çəltik, tütün, efiryağlı
bitkilər və s. becərilir.
SARKOFAQLAR (yun. sarx - ət) – ət üzərində yaşayan və onunla
qidalanan orqanizmlər.
SATURNİZM (lat. saturnus - qurğuşun) – texnoloji prosesdə
qurğuşundan istifadə olunan istehsalatda işləyən adamların
zəhərlənməsi.
SAVANNA (isp. Sabana – Karib hindiləri dilindən söz) – tropik və
subtropik enliklərdə tərkibində tək-tək ağaclar, ağac qrupları, kolluqlar
olan ot örtüyündən ibarət bitkilik tipi. Ot örtüyündə boyu bəzən 3-5 m-ə
çatan taxıl otları üstünlük təşkil edir. Ağacları, əsasən, alçaq boyludur.
Akasiya növləri, baobab üstünlük təşkil edir. S.-lar Afrika, Cənubi
Amerika, Cənubi-Şərqi Asiya və Avstraliyada geniş yayılmışdır.
SAY, MİQDAR – Vahid sahədə və ya həcmdə populyasiyada
fərdlərin sayı. Bir çox amillərdən (növün biotik potensialı, xarici mühit,
biosenotik mühit, fərdlərin biotik əlaqəsi və orqanizmlərin hərəkət tərzi-
davranışı) asılıdır. Bitkilərin sayı təcrübə sahəsində fərdləri bilavasitə
saymaqla təyin edilir. Heyvanların sayı birbaşa saymaqla (o cümlədən
vertolyotdan), onları tutmaqla (tələ, tor və s.). yuvaları saymaqla, torpaq
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
383
nümunələri götürməklə və s. öyrənilir.
SAY ARTIMI ƏMSALI – vahid zamanda populyasiyanın doğum
(v) və ölüm (d) fərqi: d = v – d. S.a.ə. populyasiyanın artımını müəyyən
edir: əgər v > d populyasiya artır; v < d populyasiyanın sayı azalır: v = d
populyasiyanın sayı sabitləşir.
SAY DİNAMİKASI – Populyasiyanın və biosenozun sıxlığının
qanunauyğun dəyişilməsi.
SAY (MİQDAR) PİKİ – populyasiyada növün maksimum miqdarı
(adətən kütləvi çoxalma zamanı). S.p. mövsümi, çoxillik və əsrlik ola
bilər.
SAZAQ, SIZAQ – 1. Qış və payız aylarında şimaldan əsən soyuq
külək. 2. Tutqun hava, xırda yağış.
SEDİMENTASİYA (lat. sedimentum - çökmə) – 1) suda asılı
maddələrin (o cümlədən qida maddələri) çökməsi; 2) bəzi su
heyvanlarının xüsusi qida əldə etmə üsulu (ibtidailər, malyusklar,
həşəratların sürfələri və s.).
SEÇMƏ OVU (OVLANMA) – müəyyən tələbləri təmin etmək
üçün heyvanların tutulması (ovlanması) və ya vurulması.
SEQETAL BİTKİLƏR – Tarla, bostan və bağlarda rast gəlinən
alaq bitkiləri.
SEL (ərəb. Cayl – güclü axın) – Dağ çaylarının qısa müddətli
(bəzən bir neçə saat ərzində) dağıdıcı qüvvəyə malik palçıqlı-daşlı
daşqını (axını). İntensiv leysan yağışları, buzlaqların və mövsümi qar
örtüyünün sürətlə əriməsi qırıntı materiallarını yamaclardan çayın
yatağına (məcrasına) doldurur. Bəzən qırıntı materialları axın kütləsinin
ümumi həcminin 75%-ni təşkil edir. S.-in sürəti 15 m/san-yə qədərdir.
S. bir dəfədə bəzən bir neçə mln. m
3
qırıntı materialı (bunların içərisində
bəzi daşların ağırlığı 100 t olur) gətirir. Böyük kütləsi və sürəti olan çox
böyük dağıdıcı qüvvəyə malikdir. Azərbaycan Respublikası ən fəal S.
axınları sahəsidir. S.-lər çayların yatağını və sahillərini yuyur,
qarşısındakı maneələri, yaşayış məntəqələrini, körpüləri və s. dağıdır.
İnsan tələfatına səbəb olur. Belə fəlakətli S. hadisələri Azərbaycanın Şin
(1510), Kiş (1901, 1982), Kürmük (1921) və s. çaylarında baş
vermişdir. Böyük Qafqazın Tikanlıçayı, Dəmiraparançay, Kiçik
Qafqazın və Qarabağ yaylasının ətəklərində yerləşən bir sıra kəndlər və
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
384
qəsəbələr S.-dən böyük zərər görmüşdür. S.-lərə qarşı əsas mübarizə
tədbirləri hidrotexniki qurğuların (selötürən, selsaxlayan və s.) tikilməsi,
fitomeliorativ, xüsusilə meşəmeliorativ işlərin yerinə yetirilməsi və s.-
dən ibarətdir.
SELEKSİYA (lat. selectio - seçmə) – 1) Bitki sortları və hibridlərin
yaradılması. Heyvan cinslərinin yetişdirilməsi üsulları haqqında elm. 2)
Kənd təsərrüfatı bitkilərinin və hibridlərinin, heyvan cinslərinin
yetişdirilməsi ilə məşğul olan kənd təsərrüfatı istehsalı sahəsi. S. bitki və
heyvanların irsi keyfiyyətlərini insana lazım olan istiqamətdə
dəyişdirmək məqsədi ilə onlara təsir üsullarını işləyib hazırlayır,
əhalinin ərzaqla təmin olunmasında böyük rol oynayır. S.-nın nəzəri
əsasını genetika təşkil edir. Ç.Darvinin təkamül nəzəriyyəsi, Q. Mende-
lin qanunları, saf xətlər və mutasiyalar təlimi və s. seleksiyaçılara bitki
və heyvan orqanizmlərində irsiyyətin şüurlu idarəetmə üsullarını işləyib
hazrlamağa imkan verir. S. təcrübəsində hibridoloji analizin böyük
əhəmiyyəti var. Bitkiçilikdə S. bir neçə istiqamətdə – məhsuldarlığa,
keyfiyyətə, soyuğa, xəstəliyə və zərərvericilərə, quraqlığa davamlığına
və s. görə, heyvandarlıqda isə məhsuldarlıq və keyfiyyət, balavermə
qabiliyyəti, dərinin rəngi, yerli şəraitə uyğunlaşma və s. görə aparılır. S.-
nın təsbit edilən əsas üsulları seçmə, hibridləşdirmə, poliplodiya və
mutagenezdir. Azərbaycanın seleksiyaçı alimləri buğda (Arandəni, Şərq,
Arzu, Gürgənə-1, Cəfəri və s.) pambıq 2833, 3038, 3312, Ağdam-3 və
s.), tut (Zakirtut, Xanlartut), qarğıdalı (Azərbaycan-3), xaşa (A3NİXİ-
75), yonca (ASXİ-1, AzNİXİ-262) və s. bitki sortları, Azərbaycan dağ
merinosu, Qafqaz camışı cinslərini yaratmışdır.
Dostları ilə paylaş: |