Ekoloji LÜĞƏt a
Yüklə 3,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
NOMOSENOZ – biosenozun tərkibinə daxil olan taksonomik yaxın cinsli populyasiyaların məcmusu. N. növ üzrə fərdlərin sayının qanunauyğun kəmiyyətcə yayılmasını səciyyələndirir, yəni xüsusi sta- tistik xarakteristikaya malikdir. Termini Dajo və Levek (1972) təklif etmişdir. «N.» anlayışı takosenoz anlayışına yaxındır.
örtüyü, mikroorqanizmlər, heyvanat aləmi) formalaşan mədəni biosenoz və ya mədəni ekosistem (aqrosenoz). N-ın planlaşdırılması və layihələşdirilməsi elmdə yeni istiqamətdir və bu barədə yeni metodların hazırlanması tələb olunur. N. haqqında daha geniş konsepsiya A.M.İvlev (1986) tərəfindən hazırlanmışdır. NOOSFER, antroposfer, psixosfer, texnosfer (yun. noos – ağıl və spharia - kürə) – biogenezdən sonrakı üzvi aləmin yeni, müasir təkamülü mərhələsi; insan cəmiyyəti, sənaye peyda olduqdan sonra yaranmışdır. N.-idrak sferi anlayışını E.Lerua (1927) və P.Teyyar de Şarden (1930) irəli sürmüş, V.İ.Vernadski (1944) tərəfindən əsaslandırılmışdır.
heyvanlarda-yeni doğulanlar, cavan nəsil, yetişmiş və qoca fərdlər) ibarət populyasiya; onun stabil vəziyyətini ətraf mühitin dəyişgən şəraitinə adaptasiya olunması qabiliyyəti təmin edir. NORMAL SPEKTR – Yer kürəsi bitkilərinin yaşayış formasının bioekoloji tərkibi (%-ilə): fanerofitlər – 43, xamefitlər – 9, hemikriptofitlər – 27, geofitlər – 4, hidrofitlər – 13, epifitlər – 3. Bax. bioloji spektr, ekoloji spektr. NORMAL SU – yad qarışıqlardan təmizlənmiş dəniz suyu, (xlorun tərkibi təxm. 19.38% olduqda-duzluluq 35% olur). Bundan dəniz Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 337
suyunun duzluluğunu təyin etmək üçün beynəlxalq etalon kimi istifadə olunur.
°C temperaturda atmosfer təzyiqi. N.t. orta hesabla 760 mm hündürlükdə olan civə sütununun təzyiqinə deyilir. Hava yer səthinin hər bir 1 sm 2 -inə 1 kq (1033q) təzyiq edir. NÖV – müasir anlayışda müəyyən areala malik, bir-birilə cütləşə bilən və başqa qruplarda reproduktiv surətdə təcrid olunan təbii populyasiya qrupları. Hər bir N.-ün fərdləri bir-birinə reaksiya verən və biri digərini çoxalma məqsədi ilə axtarıb tapan reproduktiv birlik əmələ gətirir. N. ekoloji vahid kimi həmin mühitdə yaşayan başqa N.-lərlə qarşılıqlı əlaqədə olur və onlara qarşılıqlı təsir göstərir. Nəhayət N. genetik vahid olub geniş ümumi genefonda malikdir, halbuki, fərd, yalnız az bir vaxt ərzində genefondun cüzi bir hissəsini özündə daşıyır. Biri digərindən kəskin əlamətlərlə ayrılır, bir N-ün səciyyəvi əlamətləri başqa N.-ə tədricən keçə bilməz. NÖV HƏYATININ UZUNLUĞU – əlverişli mühit şəraitində müəyyən növün fərdlərinin orta maksimum yaşı; fərdin genetik xüsusiyyətlərilə limitlənir.
növlərin sayının fərdlərin ümumi sayına nisbəti: 1000 fərdə görə; S-növün sayı; N-fərdlərin ümumi sayı.
; log 1 1 N S d − = ; 2 VN S d =
S d = 3
NÖVARASI RƏQABƏT – müxtəlif növlərin fərdləri arasındakı rəqabət. NÖVBƏLİ ƏKİN – tarlalarda müəyyən vaxt ərzində torpağın münbitliyini bərpa etmək və məhsuldarlığını yüksəltmək üçün kənd təsərrüfatı bitkilərinin elmi əsaslandırılmış növbələnməsi; əkinçilik sisteminin ən mühüm hissəsidir. Bitkilərin bioloji xüsusiyyətlərinin və onların torpağın xassələrinə təsirinin öyrənilməsi sübut edir ki, intensiv
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 338
əkinçilik şəraitində də kənd təsərrüfatı bitkilərinin növbələnməsi labüddür. N.ə.-lərin iqtisadi məqsədəuyğunluğu torpaqdan səmərəli istifadədən, sabit və yüksək məhsul əldə edilməsindən, kənd təsərrüfatında mövsümiliyin ləğv edilməsindən və s.-dən ibarətdir.
əsasən populyasiyanın həyatı. NÖVDAXİLİ RƏQABƏT – bir növün fərdləri arasındakı rəqabət. NÖVDƏYİŞKƏNLİYİ İNDEKSİ – növlərin sayı ilə hər hansı bir əhəmiyyətli göstəricilər (say, biokütlə, məhsuldarlıq) arasındakı əlaqə nisbəti. Şennon, Qlison, Simpsonun indekslərindən istifadə olunur.
yaxud növlərin sayının artması. NÖVLƏRARASI ƏLAQƏ – növlər arasındakı əlaqə, yəni biosenozun həyatı. NÖVLƏRİN ANTROPOGEN YAYILMASI – növlərin bu və ya digər nəqliyyat yolu ilə yayılması: a) müxtəlif dəniz hövzələrini birləşdirən kanallar vasitəsi ilə, məs. Volqa-Don kanalı ilə Qara dənizdən Xəzər dənizinə bəzi yosun və meduza növünün gəlməsi. b) Qitələr arası və qitələr daxili nəqliyyatla (məs. Şimali Amerikadan Avrasiyaya bəzi alaq otlarının, zərərli heyvanların gətirilməsi): v) introduksiya zamanı heyvan və bitkilərin təsadüfən gətirilməsi biosenozda fərdlərin və populyasiyaların yerləşmə xarakteri. Bu, ən çox növün biologiyasından, qismən onun çoxalma və yayılma üsulundan və biosenoloji mühit şəraitindən – töküntü qatının paylanmasından, çürümə dərəcəsindən və s.-dən asılıdır. Qarışmış və ya bərabər paylanmış qrup (topa) halında və “ləkələrlə” yayılma ayırmaq olar. Müxtəlif növlərin qrupu (topası) və “ləkəsi” ayrılmış və ayrılmamış ola bilər. Bir sıra onurğalı və onurğasız heyvanlar yalnız qrup halında normal yaşayıb yüksək məhsuldarlığa malik ola bilər. Qarışıq halda yayılan biosenozlar qarışıq, ləkələr halında yayılanlar isə mozaik biosenozlar adlanır. Qeyd etmək lazımdır ki, biosenozda və ya ekosistemdə orqanizmlər yalnız bir müstəvi üzərində deyil, müxtəlif biohorizontlarda da yayıla bilər (yosunlar, şibyələr, buğumayaqlılar, quşlar və digər onurğalılar). Belə yayılma həmçinin su ekosistemlərinə aiddir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 339
Biosenozda fərdlərin və populyasiyaların yerləşməsi həm gözəyarı, həm də dəqiq metodlarla tədqiq edilir.
miqdarda yaxın qohum növlərin toplanması. Bir qayda olaraq bunlar relikt, endem növlərdir. N.t. xüsusilə qədim saf sulu göllərdə, həm də nisbətən sonradan yaranan göllərdə müşahidə olunur. NÖVLƏRİN YERDƏYİŞMƏSİ – fərdlərin və ya onların diasporlarının qarışması. Hər hansı bir biosenoza görə N.y. emiqrasiya – köçüb getmiş, immiqrasiya – köçüb gəlmiş və miqrasiya – dövrü olaraq uzaqlaşan və qayıdan ola bilər. Emiqrasiya və immiqrasiya həm passiv (alloxorlar), həm də aktiv (avtoxorlar) ola bilər, miqrasiya isə həmişə aktiv olur. NÖVMÜXTƏLİFLİYİ – botaniki nomenklaturada fərdlər qrupu, yaxud irsən zəif keçən, ikinci dərəcəli əlamətlərlə növün tipik fərdlərindən fərqlənən, arealı aydın olmayan fərd və populyasiya. N. yarımnövdən kiçik və formadan böyük taksonomik kateqoriyadır. N. zooloji nomenklaturada variyetetə uyğun gəlir.
növün yayılma qabiliyyəti. Belə anlayış İ.K.Paçosski (1925) tərəfindən irəli sürülmüşdür.
müəyyən vaxt ərzində mühitin təsirinə qarşı dayanıqlığı (müqaviməti) qabiliyyəti.
bölmək olar: 1) tipoloji konsepsiyaya görə fərdlər bir-birilə hər hansı xüsusi əlaqədə olmayıb sadəcə eyni tipə aiddir; 2) Nominalistik konsepsiyaya görə təbiətdə yalnız fərdlər mövcuddur, növlər isə abstrakt olub insan tərəfindən yaradılıb; 3) Bioloji konsepsiya (müasir) təbii populyasiya qruplarından ibarətdir. Bu konsepsiyaya görə növ reproduktiv birlikdir, növ ekoloji vahiddir, növ genetik vahiddir: Bax: NÖV.
NÖVÜN MÖVCUDLUĞU (yaşaması müddəti) – növün yarandığı andan tam məhv olana qədər və ya təkamül nəticəsində digər növə çevrilənə qədər keçən vaxt (müddət). Bir qayda olaraq paleontoloji qalıqlar və radioaktiv metodlarla təyin edilir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 340
NÖVÜN OPTİMUMU – fizioloji optimum, potensial optimum- maksimum bioloji məhsuldarlığı təmin edən ətraf mühit şəraitinin yığını (məcmusu). Növün iki cür optimumu ayrılır: autekoloji optimum rəqabət olmadıqda növ maksimum inkişafına çatmaq şəraiti tapır) və sinekoloji optimum (rəqabət olduqda növə maksimum inkişaf etmək şəraiti yaranır). NÖVÜN SAYININ KİFAYƏT QƏDƏR OLMAMASI HƏDDİ – uzun zaman müddətində növün sayı onun normal mövcudluğunu təmin etmir.
ibarətdir: 1) yarımçıq növ-coğrafi və ekoloji irq; kifayət qədər morfofizioloji, coğrafi və ekoloji xüsusiyyətlərilə səciyyələnir; 2) Yarım-növ – müəyyən bitmə şəraitinə uyğunlaşan və morfofizioloji əlamətlərilə ayrılan ərazicə bir-birindən ayrı (aralı) coğrafi irqlər. (məs., fıstıq avropa (meşə) fıstığı və şərq fıstığı irqinə və ya yarımnövünə ayrılır; 3) ekotiplər – bu və ya digər şəraitə uyğunlaşan və özünəməxsus morfofizioloji əlamətləri olan ekoloji irq (məs., turş və qələvi torpağın ekotipləri); 4) populyasiya bax: populyasiya.
enerjisi əsasında işləyən elektrik enerji mənbəyi (bloku). NÜVƏ QƏZALARI – atom elektrik stansiyalarında baş verən qəzalar. N.q. zamanı ətraf mühitin radioaktiv çirklənməsi güclənir. Bitki örtüyünün radioaktiv çirklənməsi nəticəsində heyvanat aləmi kütləvi surətdə məhv olur. Ekosistemdən bir sıra bitki və heyvan növləri sıradan çıxır və bunun nəticəsində biosenozun davamlığı azalır. Ətraf mühitin seziy-137 ilə çirklənməsi və yüksək şüalanma bir sıra nəsli xəstəliklərin çoxalmasına, bunun nəticəsində eybəcərlik, kəmağıllıq və digər nəsli çatışmazlıqlara gətirib çıxarır. Bununla yanaşı xərçəng xəstəliklərinin artması və immunitet sisteminin pozulması halları baş verir.
kəsgin çoxalması nəticəsində radiasiya balansının dəyişməsilə əlaqədar qlobal miqyasda katastrofik soyuqlaşma.
silahlarının məcmusu və onların məqsədə yetirilməsi. Nüvədaxili enerjidən baş verən partlayış təsirli, ən güclü kütləvi qırğın vasitələrinə
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 341
aid edilir. Son dərəcə sürətlə və külli miqdarda ayrılan enerji nüvə partlayışı kimi meydana çıxır və öz gücünə və zədələyici amillərinin (zərbədalğası, işıq şüalanması, nüfuzedici radiasiya, radioaktiv zəhərlənmə və elektromaqnit impulsu) xarakterinə görə adi döyüş sursatlarının partlayışından fərqlənir: inzibati mərkəzləri, sənaye və hərbi obyektləri dağıtmaq, canlı qüvvəni məhv etmək, yanğınlar törətmək, mühiti radioaktiv zəhərləmək və s. məqsədi güdür. N.s. insanlara güclü mənəvi və psixoloji təsir göstərir. Hazırda rəsmi olaraq. ABŞ, B.Britaniya, Rusiya, Fransa, Çin və Yaponiyanın silahlı qüvvələri N.s.-na malikdirlər.
əmələ gələn hissəciklər və kvantlar. NÜVƏ TEXNİKASI – nüvə enerjisinin istifadəsi məsələləri ilə məşğul olan texnika sahəsi. NYUTON – Beynəlxalq vahidlər sistemində qüvvə vahidi; R və N ilə işarə olunur. N. kütləsi 1 kq olan cismə qüvvə istiqamətində 1 m/san 2
–5 N.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 342
O OAZİS – bax: Vahə OBLİQAT ANAEROBLAR (lat. obligatus – vacib olan) – inkişafları üçün oksigensiz mühit tələb olunan bitkilər. Obliqat anaeroblara qıcqırma bakteriyaları, bir sıra mikroblar aiddir.
yalnız parazit həyat tərzi keçirən orqanizmlər (məs., pas və kif göbələkləri).
Azərbaycanda 300-ə yaxın növü var. Əsasən, səhra və yarımsəhralarda yayılmışdır. O, taxıl və ərzaq anbarlarında, dəyirmanlarda və s. yayılmışdır. Bir çox növləri əncirə, una, quru meyvəyə, düyüyə, qoza və s. zərər verir.
funqisid maddələri oduncağı zərərvericilərdən qorumaq üçündür. Tipik nümayəndələri PFX və lindan sayılır.
və ümumi duz tərkibinə malik olan bütöv su örtüyü. Hidrosferin 94%- ini təşkil edir və Yer səthinin 70,8%-ini tutur. Dünya okeanı Sakit okean, Atlantik okeanı, Hind okeanı və Şimal Buzlu okeanından ibarətdir. Dünya okeanında indiyə qədər Yerdə məlum olan canlı orqanizm növlərinin 20%-ə qədəri yaşayır. Dünya okeananda ümumi biokütlə 30 mlrd ton (quru üzvi maddə) təşkil edir.
gələn iqlim; bax. Dəniz iqlimi. OKEAN VİLAYƏTİ – 1) okeanın materik dayazlığından kənarda yerləşən dərin sulu vilayəti: 2) Abissaldan üstdə yerləşən su qatları. OKEANIN ÜZVİ ALƏMİ – su qatında yaşayan bütün orqanizmlərin (mikroorqanizmlər, bitkilər, heyvanlar) cəmi. Onlar hidrobiontlar adlanır. Hazırda dünya okeanında 160000-dən artıq heyvan, 10000-ə qədər bitki növü məlumdur. OKEONOLOGİYA, OKEANOQRAFİYA – Dünya okeanında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 343
fiziki, kimyəvi, bioloji, geoloji prosesləri öyrənən elmi fənlərin məcmusu.
xassələrinə görə duz əmələ gətirənlərə (məs., K 2 O, MgO, CaO, N 2 O 5 , Al 2 O 3 , SO 3 ) və duzəmələ gətirməyənlərə (məs., NO, N 2 O, CO) ayrılır. OKSİFİLLƏR, OKSİLOFİLLƏR – mühitdə sərbəst oksigenin xeyli yüksək qatılığına və ya oksidləşmiş mühitə üstünlük verən orqanizmlər.
türşəng, küknar, sitrus bitkiləri və s.) və yaxud oliqotrof bataqlıqlar. OKSİGEN BALANSI – fotosintez zamanı avtotrof orqanizmlərin ayırdığı və qismən yer qabığında gedən kimyəvi reaksiyalardan əmələ gələn oksigenin miqdarının heterotrof orqanizmlərin tənəffüs prosesində, üzvi və qeyri üzvi maddələrin oksidləşməsi zamanı sərf etdiyi oksigenin miqdarına nisbəti.
miqdarının minimum dərəcəsi, bu həddə çatdıqda oksigenin çatışmazlığından hidrobiontlar məhv olur.
(bütün canlı orqanizmlər üçün fərdi doza). OKSİGENİN DÖVRANI – bitkinin fotosintezi ilə ayrılan oksigenin ekosistemin biosenoloji mühitinə verilməsi ilə başlayan proses. Sonra oksigen daxili dövrlə aerob orqanizmlərə, o cümlədən bitkilərə daxil olur (tənəffüs prosesində). Onun bir hissəsi mikroorqanizmlər tərəfindən ölü kütlənin oksidləşməsinə sərf olunur, digər hissəsi isə ekosistemin biosenoloji mühitindən xarici dövrə keçir. Yerüstü, xüsusilə dəniz bitkilərinin (plankton yosunları) fotosintezi nəticəsində hər il atmosferə təqribən 70 ⋅ 10 9
qazının dövranı ilə sıx bağlıdır. OKSİGENİN İNVASİYASI – oksigenin atmosferdən suya daxil olması (soxulması). OLİQOELEMENTLƏR – canlı orqanizmlərdə və ya ətraf mühitdə (torpaq, su) çox az miqdarda (konsentrasiyada) rast gəlinən kimyəvi elementlər – dəmir, mis, maqnezium, nikel, marqans, alüminium,
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 344
qurğuşun, molibden və b. OLİQOFAQLAR – az miqdar qida növləri qəbul edən heyvanlar məs., koala-yalnız evkalipt yarpağı ilə, bəzi balıqlar əsasən qurdlarla, yarasalar-cücülərlə, bayquşlar əsasən kiçik gəmiricilərlə qidalanır. Qida resursunun azalması O. üçün təhlükəlidir. Belə ki, evkalipt ağaclıqlarının sahəsinin azalması ilə əlaqədar koala məhv olmaq təhlükəsi altındadır. O, ən çox tropik meşələrdə yayılmışdır, mülayim qurşaqda ona nisbətən az rast gəlinir.
az intervalda dəyişən mühitdə məskunlaşan mikroorqanizmlər, heyvanlar və bitkilər.
su hövzəsi, suyu şəffaf, soyuq olub tərkibi (hətta dərinliklərdə) oksigenlə zəngindir.
çirklənmiş sularda yaşayan orqanizmlər. O.-a bəzi yaşıl və diatom yosunlar, çiçəkli bitkilər (məs., suzanbağı), bəzi rotatorilər, briozoylar, süngərlər, şaxəbığcıqlı xərçənglər, balıqlardan isə çəki, qızılxallı balıq aiddir.
münbit) torpaqlarda inkşaf edən orqanizmlər. Oliqotrof bitkilərə erika, şam ağacı, ağbığ, tozağacı, sfaqnum mamırları və s. aiddir.
malik olan su hövzəsi (tundranın üst bataqlıqları və gölləri, Dünya okeanının mərkəzi subtropik vilayətlərində biogen elementlər çatışmadığından ilk məhsul aşağı olur). OMBROFİTLƏR (yun. ombuos - yağış) – atmosfer çöküntüləri rütubətinin hesabına mövcud olan bitkilər, səthi kök sisteminə malik olur.
edilməsi. Təbii (məs., ümumi planetar və kosmik fəlakət) və antropogen (dünya nüvə müharibəsi, qlobal ekoloji fəlakət və s.) faktorların təsirindən yarana bilər. Bax: genosid, ekosid. ONTOGENEZ – orqanizmin fərdi inkişafı – orqanizmin yarandığı Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 345
andan həyatının sonunadək məruz qaldığı morfoloji, fizioloji və biokimyəvi şəkildəyişmələrin məcmusu.
xordalılar tipindən heyvan yarımtipi; daha yüksək təşəkkül tapmış müxtəlif heyvan qrupları. O. növlərinə görə onurğasızlardan azdır (40 min növ), lakin müasir biosferin həyatındakı roluna görə onlardan üstündür. Müasir O.-a 6 sinif – dəyirmanağızlılar, balıqlar, suda-quruda yaşayanlar, sürünənlər, quşlar, məməlilər aiddir. O.-ın insan üçün böyük əhəmiyyəti vardır. Ev və ov heyvanlarının əksəriyyəti O.-a aiddir. Bəzi O. zərərli və zəhərlidir. ONURĞASIZLAR (Invertebrata) – onurğası olmayan heyvanların böyük qrupu. O.-a ibtidailər, süngərlər, bağırsaqboşluqlar, qurdlar, molyusklar, buğumayaqlılar, dərisitikanlılar və bəzi başqa tiplər daxildir. O.-ın təqribən 1 mln 260 min növü məlumdur; növlərinin sayına görə cücülər birinci yeri tutur. O. şirin suda, dənizdə, quruda və torpaqda yaşayır; bir çox növləri heyvanların və bitkilərin parazitidir. O.-ın təbiətdə rolu böyükdür. O.-ın qazıntı qalıqlarına müxtəlif dövrlərin çöküntülərində rast gəlmək olur; bəzi süxurların əsas hissəsini təşkil edir. O. ov heyvanlarının, məməlilərin, quşların və balıqların qidasıdır. O.-ın parazit və yoluxucu xəstəlikləri əmələ gətirən növləri də var. Bəzi növlər parazit qurdların sahibidir. O. arasında zəhərli növlər, taxıla və taxıl məhsullarına, kənd təsərrüfat bitkilərinə zərər verənlər və meşə zərərvericiləri də var. OPTİMAL LANDŞAFT – müəyyən istifadə formasına maksimum uyğun gələn və ya müəyyən istifadəçi kateqoriyasının (məs. bağban, tərəvəzçi, maldar) tələblərinə maksimum cavab verən landşaft.
məqsədyönlü vəzifəsini daha yaxşı yerinə yetirən meşəlik. O.m. yaradarkən ən mühüm komponent meşəliyin optimal tərkibi və optimal strukturu hesab olunur. Meşəliyin optimal tərkibi məsələsinin həllində ağac cinslərinin meşəbitmə şəraitində tələbatını, digər ağaclarla dinamik əlaqəsini, məhsuldarlığını, quruluşunu, əmtəəliyini və müxtəlif tərkibli meşəliyin təsərrüfatı qiymətini təyin etmək lazımdır. Meşəliyin optimal strukturunu təyin edən əsas amil ağaclığın sıxlığı (doluluğu) sayılır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 346
Rekreasiya təzyiqi altında olan və torpaqqoruyucu funksiyalı meşələrin optimal tərkibi və strukturu O.m.-də əsasən estetik və qoruyucu planda daha effektli olmalıdır. OPTİMAL MEŞƏLİK FAİZİ – müəyyən ərazinin təbii ekoloji tarazlığını saxlayan meşəlik faizi. OPTİMUM ŞƏRAİT – ekoloji faktorların orqanizm üçün daha əlverişli uyğunluğu. ORANJEREYA – yerli şəraitdə açıqda becərilməsi mümkün olmayan həmişəyaşıl (məs., palma), sitrus (limon, portağal), çiçək və bir çox dekorativ otaq bitkilərinin qış dövründə becərildiyi və saxlandığı xüsusi şüşəbəndli bina. Becərilən bitkilərin xüsusiyyətindən asılı olaraq O.-larda müəyyən rütubətlik və temperatur rejimi saxlanılır. O.-lar günəş, su, buxar və elektriklə qızdırılır. Azərbaycan MEA Botanika bağında, Şüvalan gülçülük təsərrüfatında otaq bitkiləri və gül becərilən O.-lar var. OREOFİTLƏR – dağ bitkiləri; adətən, yüksək dağ bitkiləri adlanır. ORQAN (BİOLOGİYADA) – bitki və heyvan orqanizmində, onlar üçün spesifik olan və ya bir neçə funksiyanı yerinə yetirən hissə. Heyvanlarda və insanda beyin, ürək, göz, qaraciyər, mədə; bitkilərdə kök, gövdə, yarpaq, çiçək O.-a misal ola bilər. ORQANİZM (lat. organismus) – hər hansı canlı varlıq. Bir hüceyrəli və çoxhüceyrəli O.-lərdə onları cansız materiyadan fərqləndirən əsas həyati xüsusiyyətlər (hüceyrənin təşkili, maddələr mübadiləsi, hərəkət, qıcıqlandırma, böyümə və inkişaf, çoxalma, dəyişkənlik və irsiyyət; həyat şəraitinə uyğunlaşma) toplanmışdır. Tipik hüceyrə nüvəsi və xromosom aparatı olmayan, yəni prokariot O.-lər də var (bakteriyalar, göy-yaşıl yosunlar, mikoplazmalar və s.). Bunlar quruluşuna görə sadə, ölçüsünə görə isə ən kiçik hüceyrəli O.-dən kiçikdir.
kütləsinin artması ilə əlaqədar orqanizmin şəxsi inkişafı. Heyvanlarda uzununa və həcminə görə böyümə ayrılır.
orqanizmin möhkəmlənərək ekstremal və stres təzyiqinə (təsirinə) davam gətirmək qabiliyyəti. Bu, təsirləri kənar etməyin (yox etmək)
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 347
əsas üsulları öz daxili ehtiyatlarını (ferment, hormonal və əsəb nizamlanması) toplamaq (səfərbər etmək) və ona uyğun hərəkət etmək, o cümlədən sakitlik mərhələsinə və ya anabioza keçmək: Bax: istiyə davamlılıq, quraqlığa davamlılıq və soyuğa davamlılıq.
insanın təsərrüfatında bitki və heyvanların rolunu qiymətləndirmək üçün işlədilir. Lakin elmi nöqteyi nəzərdən canlıları «faydalı”» və «zərərli”» kimi qiymətləndirmək düzgün deyil, belə ki, onların hər biri uzun təkamüldən sonra təbiətin ümumi iqtisadiyyatında üstün yer tutaraq müəyyən funksiyanı daşıyıb. ORQANİZMİN QAZINTI QALIQLARI – keçmiş geoloji dövrlərdə yaşamış orqanizmlərin qalıqları və həyat fəaliyyətinin izləri. O.q.q. müxtəlif formalarda mühafizə edilmişdir. Bütöv halda ibtidai bitkilərdən yosunlar, bakteriyalar, ali bitkilərdən isə yanız az miqdarda mamırlar və kiçik ayıdöşəyilər yaxşı mühafizə olunur. O.q.q. quruya nisbətən suda daha yaxşı mühafizə olunmuşdur. ORQANİZMLƏRİN KOLONİYASI – 1) bir növ orqanizmlərin daimi və ya müvəqqəti birgə yaşayan qrupu, onlardan hər biri ayrılıqda yaşamaq qabiliyyətinə də malikdir. Lakin evolyusion qonşuluqda yaşamağa alışaraq biri digərindən fayda alır. 2) Oturaq həyat keçirən orqanizmlərin daimi sığınacaqda məskən salması (bəzi yarasa növləri, qarışqalar və s.). Heyvan koloniyası olduqca müxtəlifdir: a) tək-tək formaların sadə ərazidə yığışması; b) Koloniyanın mürəkkəb forması-məskunlaşmış heyvanlar bir neçə funksiyanı birgə (əlbir) yerinə yetirir (düşməndən müdafiə, ehtiyat siqnalı). məs., qağayı, kayra, qaranquş, dolaşa, albatros; v) həşərat birliyinə xarakterik olan olduqca mürəkəb kaloniya tipi (termitlər, qarışqalar, arılar və s.). Belə koloniya ana və qız ailələrindən ibarət olub qohumluq əlaqəsini nizamlayır. Bu vaxt həşəratlar bir çox əsas funksiyanı birgə yerinə yetirir (çoxalma, müdafiə, özünü və nəslini yemlə təmin etmək və s.). Bu zaman fərdlər və yaş qrupları arasında məcburi əməkbölgüsü yerinə yetirilir. Kaloniyanın üzvləri biri-birilə daimi məlumat mübadiləsi əsasında fəaliyyət göstərir.
şüalanma növünün (infraqırmızı, ultrabənövşəyi, ionlaşmış və s.) təsiri. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 348
O.ş.-nın effektivliyi şüalanmanın xarakteri, dozası, müddətindən, həmçinin orqanizmin davamlığı və qavrayış qabiliyyətindən asılıdır.
orqanizmlərin hədsiz çoxalması; populyasiyanın sıxlığı məskunlaşdığı yerin həcmini maksimal doldurur. Bu fazada zərərvericilər kənd təsərrüfatına, maldarlığa və insanlara böyük ziyan yetirir. ORQANİZMLƏRİN RƏQABƏTİ– interferensiya-biosenozlarda orqanizmlərin birgə yaşayışı zamanı onların həyat uğrunda mübarizəsi. Populyasiyaların sayı çoxaldıqca (həddən çox artıq olduqda) senobiontların bir-birinə təsirinin güclənməsi – qida maddələrinin, rütubətin və işığın azalması (allelopatiya) və biolinlər ayırmaqla orqanizmlərin bir-birinə zərərli təsirinin artması (allelopatiya) nəticəsində O.r. kəskinləşir. Heterotof orqanizmlərin rəqabəti qida uğrunda mübarizə (biotrofiya) özünü xüsusən biruzə verir. O.r. bu üç müxtəlif prosesin xaricən təzahürüdür.
fərdlərinin sayı (mütləq hesablamada): bolluğu, rast gəlinməsi və s. (gözəyarı və ya nisbi uçot metodları ilə); 2) növün populyasiyasında və ya hər hansı bir ərazidə olan fərdlərin ümumi miqdarı (Ussuriya tayqasında pələnglərin sayı. Şirvan düzündə ceyranların sayı, Hidistanda fillərin sayı və s.); 3) Müəyyən sahədəki fərdlərin ümumi sayı (onların sistematik bölgüyə mənsubiyyətindən asılı olmayaraq).
orqanizmlərinin qalıqlarından və ya onların həyat fəaliyyəti məhsullarından ibarət çökmə süxurlar. O.s-a maddə tərkibinə görə silisiumlu (diatomit, sponqolit və s.), karbonatlı (rif, əhəngdaşı, yazı təbaşiri) və fosfatlı çöküntülər, həmçinin kömürlər daxildir.
inkişafı; bitkilərdə adətən antropogenezdə əsas orqanların (kökün, gövdənin, yarpaqların, çiçəklərin) formalaşması və inkişafı «O”.» adlanır. ORQANOİDLƏR – müəyyən vəzifə daşıyan hüceyrə hissəsi (protoplazma, nüvə, plastidlər, qılaf). ORNİTOFAQLAR – quşlarla qidalanan orqanizmlər. Məs. qarğalar, qartallar. ORNİTOFAUNA – müəyyən ərazidə məskunlaşan, yaxud qısa Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 349
müddət ərzində təsafüd edilən quşlar. Adətən O. adı altında vilayət, yaxud yarımvilayətlər üçün xarakterik olan quş növləri kompleksi başa düşülür. ORNİTOFİLİYA – nektarla qidalanan quşlar tərəfindən çiçəkli bitkilərin tozlanması. ORNİTOFİLLƏR – əsasən quşlar tərəfindən tozlanan bitkilər. Adətən O.-in parlaq, bəzəkli çiçəkləri bol nektar verir. ORNİTOXOR BİTKİLƏR – meyvə və toxumları quşlar vasitəsilə yayılan bitkilər. Ç.Darvin bir kəkliyin ayağındakı bir parça palçıqdan 92 növə aid olan bitki toxumu müəyyən etmişdir.
yayılması. Bax. Allaxorlar. ORNİTOQAMİYA –bitkilərin quşlarla tozlanması. Subtropik və tropiklər üçün səciyyəvidir. ORNİTOLOGİYA (yun. ornis - quş) – zoologiyanın quşları, onların embriologiyasını, morfologiya, fiziologiya, ekologiya, sistematika və coğarifi yayılmasını öyrənən sahəsi.
landşaftın strukturundan (relyefi və cəhətilə) asılı olan faktorlar, heyvan və bitkilərin rast gəlinməsinə və bolluğuna (zənginliyinə) təsir göstərir.
geomorfologiyanın bir bölməsi; relyef formalarını (silsilə, yüksəklik, çökəklik və s.) yerləşməsi, onların ölçüsü, hündürlüyü və istiqamətini öyrənir. ORTA HƏYAT UZUNLUĞU – fərdlərin orta yaşı; fərdin yaşlarının cəminin onun sayına nisbəti ilə müəyyən edilir. OSMOTİK TƏZYİQ – termodinamik parametr; məhlulun, saf həlledici ilə təmasda olduğu zaman həll olan maddə və həlledici maye molekullarının qarşılıqlı diffuziya nəticəsində konsentrasiyanın azalmasına meyl göstərməsini xarakterizə edir. Heyvan, bitki və mirkoorqanizmlərin hüceyrələrində və bioloji mayelərdə O.t. onların maye mühitlərində həll olmuş maddələrin konsentrasiyasından asılıdır. O.t.-in nisbi sabitliyi su-duz mübadiləsi (yəni su və duzların sorulması, paylanması, işlədilməsi və ifraz edilməsi) yolu ilə təmin olunur. Hiperosmotik orqanizmlərdə daxili O.t. xarici O.t.-dən böyük, hipossmotik orqanizmlərdə isə kiçikdir. İzoosmotik orqanizmlərdə hər iki O.t. bir-birinə bərabərdir.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 350
yeyən heyvanlar (mal-qara) üçün istifadəsi; 3) hədsiz otarma – hər hansı otlağın məhsuldarlığı nəzərə alınmadan orada otlayan mal-qaranın sayının həddən artıq olması. Belə O. otlağın deqradasiyasına, sahənin səhralaşmasına səbəb olur.
mövsümi inkişafını, yemin ehtiyatını nəzərə alaraq hər bölmədə otarmanın vaxtını (başlanğıcı və sonu) göstərən plan.
sahə. O. təbii və süni (əkilmiş, səpilmiş) olur. Təbii O-larda bitki örtüyü çoxillik çəmən-bozqır, yarımsəhra otlarından, efemerlərdən və yarımkol və kollardan ibarət olur. Süni O.-da isə bitki örtüyü çoxillik və birillik taxıl otlarının və paxlalı bitkilərin qarışıq səpini əsasında yaradılır. Azərbaycan Respublikasında təbii biçənək və otlaqlar əsasən Qobustanda, Ceyrançöldə, Acınohurda, Şirvan, Mil, Qarabağ, Səlyan düzlərində yerləşərək təbii O-ların 67%-ni, dağlarda isə Böyük və Kiçik Qafqazda, Talışda orta dağlıq, subalp və alp zonalarını əhatə edərək təbii O-ların 33%-ni təşkil edir. OTLAQ DÖVRİYYƏSİ – otlaq ərazilərinin ardıcıl istifadə olunan sahələrə bölünməsi, ilbəil otarma mövsümlərinin, bəzən istirahətə qoyulma müddətinin və fitomeliorasiya dövrlərinin dəyişdirilməsi ilə ondan səmərəli istifadə sistemi. Üç-dörd və beşillik dövriyyə tətbiq oluna bilər.
otarma nəticəsində torpağın dağılması. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 351
Qəbələ rayonu Dəmiraparançay hövzəsində subalp zonasında otlaq eroziyası OTLAQ QRUPLARI – adətən bir formasiya daxilində bir-birinə yaxın (oxşar) otlaq tiplərini birləşdirir. OTLAQ RESURSLARI – ev və vəhşi heyvanların otlaması məqsədilə istifadə olunan bitki örtüyü sahələri. OTLAQ VƏ BİÇƏNƏKLƏRİN TƏSNİFATI – onların otlaq tipinə, otlaq sinfinə, otlaq sahəsinə (məs. bozqır otlağı, səhra otlağı, meşə otlağı və s) bölünməsinə deyilir.
otlarıla bilən (otarılması mümkün olan) bu və digər növ ev heyvanlarının sayı. Bir heyvanın gündəlik tələbatı P (1 kq otlaq yemi və ya yem vahidi), otlağın sahəsi – Q (ha-la), yemin faydalı ehtiyatı –Z (kq/ha-la) və tövsiyyə olunan otlaqdan istifadə əmsalı –K (%-lə) əsasında müəyyən olunur, yəni: P Q Z K E ⋅ ⋅ ⋅ = 100 OTLAQQORUYUCU MEŞƏ ZOLAQLARI – otlaqlarda mikroiqlimi yaxşılaşdırmaq, otlağı, heyvanları tozlu küləklərdən, tufandan qorumaq məqsədilə salınır. O.m.z.-nın təsirilə otlaqda bitki örtüyü yaxşılaşır, otlaq dövriyyəsini aparmaq asanlaşır, torpağın mün- Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 352
bitliyinin artmasına şərait yaranır, bununla da otlaq kökündən yaxşılaşır, əlavə yem mənbəyi kimi istifadə edilir. O.m.z. sıx quruluşlu olub adətən 3 cərgəli, zolaqların arası 3-5 m, cərgədə ağacların arası 1,-5-2,5 m götürülür. Zolaq salınandan sonra 3-5 il mal-qara otarılması dayandırılır.
dövriyyəsində şumun bir hissəsinin çoxillik paxlalılar və ya qırtıc otu altında olması həm yem bazasını, həm də torpağın münbitliyini yüksəltmək üçün təbii vasitədir. O.ə.s. kifayət qədər rütubət olan rayonlarda tətbiq olunur. Bax. əkinçilik sistemi.
yuvalayıb, oradaca çoxalan quşlar: sərçələr, zığzığlar, arıquşuları və b. O.q.-rın çoxu qış üçün özünə ehtiyat yem toplayır.
pərdəşəkillidir, 1500-dən çox, o cümlədən Azərbaycanda 5 növü var. O, ağac və bitki qalıqları içərisində, evlərdə, quş və cücü yuvalarında yaşayır. Ərzaq məhsullarına, bitki və heyvan kolleksiyasına, kitaba və s. zərər vurur. Azərbaycanda «kitab biti»” adlı növ geniş yayılmışdır.
fəaliyyətinin ən qədim sahələrindən biri. Müasir O.-da ən çox O. tüfəngləri və torlar, özütutan taxta tələlər, tazılar, alıcı quşlar və s. geniş istifadə edilir. OV FONDU – ov heyvanları növlərinin (populyasiya və s.) məcmusu, onların sayı və keyfiyyəti. OV HEYVANLARI – sistematik olaraq ov obyektləri sayılan vəhşi heyvanlar və quşlar. OV SAHƏSİNİN HƏCMİ (TUTUMU) – ovçuluqda istifadə olunan biosenozda bu və ya digər heyvan növlərinin optimal və davamlı sayı (miqdarı).
yerləşən quru sahəsi. Səthi adətən düzən, qismən təpəlik olur. Əsasən tektonik enmələr və çökəkliklərin dəniz, yaxud kontinental çöküntülərlə dolması nəticsində yaranır. Dəniz səviyyəsindən aşağıda yerləşən O.-lar (məs. Xəzəryanı) da var. Azərbaycan Respublikası ərazisinin təqribən 2/5-si O.-dır (Kür-Araz, Samur-Dəvəçi, Lənkəran). OVÇULUQ RESURSLARI – heyvanat aləmi resurslarının ovçuluq təsərrüfatında istifadə olunan hissəsi (həmçinin idman və rekreasiya ovu).
populyasiya səviyyəsində saxlamaq üçün maksimal miqdarda ov məhsulları almaq məqsədi ilə vəhşi heyvanların və quşların əldə olunmasını təmin edən təsərrüfat sistemi. O.t. vəhşi heyvan və quşların coğrafi və mösümi xüsusiyyətlərinin uçotu ilə yanaşı ov müddətləri və
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 353
üsulları müəyyən etmişdir. Təhlükəli ov üsulları, çoxalma və balaların yemlənməsi dövründə faydalı heyvanların ovlanması və s. qadağan edilmişdir. Qiymətli vəhşi heyvan növlərini mühafizə edən və çoxaldan qoruqlar, qoruq-ovçuluq təsərrüfatları təşkil edilmişdir.
helmint və s.) yumutalarını məhv etmək üçün işlədilən pestisidlər. OVLAMA NORMASI – populyasiyanın sıxlığını və strukturunu təbii halda saxlamaqla fərdlərin ovlanma limiti. OVOFAQ – digər heyvanın yumurtası ilə qidalanan heyvan. OVŞÜNASLIQ – ov faunasından səmərəli istifadəyə imkan yaradan ovçuluq təsərrüfatının idarə olunma üsulları və əsasları haqqında elm. OZON (lat. ozon - iyli) – oksigenin allotrop modifikasiyası; xarakterik kəskin iyli, partlayıcı, mavi qazdır. Havadan elektrik cərəyanı keçdikdən və ya şimşək çaxdıqdan sonra havada O.-un iyi duyulur. Suda 0 °-də oksigendən 15 dəfə artıq həll olur. Atmosferdəki O.-un ümumi miqdarı ozonometr deyilən cihazla ölçülür. OZON EKRANI, OZONOSFER – 10-50 km yüksəklikdəki atmosfer zonası olub ozonun maksimal miqdarı ilə xarakterizə olunur. Onun mövcudluğu fotosintezedən bitkilər (O 2 , oksigenin ayrılması) və oksigenə ultrabənövşəyi şüaların təsiridir: 3O 2 + 285 kC = 203,0. O.e. həyatda bütün canlıları bu şüaların məhvedici təsirindən qoruyur. OZONLAŞDIRMA – ozon vasitəsilə oksidləşdirmə reaksiyalarının aparılması, yaxud havanın və suyun zərərsizləşdirilməsi. Tez xarab olan məhsulların saxlandığı və emal edildiyi binaların havası ozonator vasitəsilə təmizlənir. Suyu, sterilizator adlandırılan xüsusi rezervuarlarda, ozonlaşdırılmış hava ilə sterilizə edirlər.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 354
Ö
gücləndirir, öd yollarının spazmasını aradan qaldıraraq ödün bağırsağa axmasını sürətləndirir. Ö.b.-dən solmazçiçək, itburnu, çobanyastığı, qaraqınıq, qarğıdalı saçağı və s. göstərmək olar.
yaşamır. ÖLÜ KÜTLƏ – kütlə vahidi ilə (səth və ya həcm vahidi) ifadə olunan ölü orqanizmlər (bitki və heyvanların ölmüş orqanları və toxumları). Qruplaşmalarda ayrılma (quru ağac, bitkilərin ölüləşmiş orqanları), töküntü (torpaq səthinə düşən bitki hissəsi, heyvan leşləri), torf, meşə döşənəyi, detrit (su ekosistemlərində) şəklində olur. Biokütlə və humusla birlikdə biosenozun üzvi maddələrini təşkil edir. ÖLÜ ÖRTÜK – Torpaq səthindəki bitkilərin hissələri (töküntü, budaq, qabıq, yarpaq və s.) Bax: meşə döşənəyi, qurumuş ağac. ÖLÜM ƏMSALI –hər hansı növün 1000 ədəd fərdinə görə bir il ərzində təbii ölüm nəticəsində məhv olan fərdlərin sayı. ÖLÜM (MƏHVOLMA) FAİZİ – populyasiyada fərdlərin məhv olması ilə əlaqədar saylarının azalması. Fəlakətli xarakter daşıya bilər (məs. kəskin vaxtsız şaxtalar nəticəsində), bu zaman populyasiyanın sıxlığı o qədər əhəmiyyət daşımır, orta səviyyəli (ordinar) xarakter daşıdıqda isə xarici amillərin məhv olma faizinə təsiri populyasiyanın sıxlığının artması ilə əlaqədar yavaş-yavaş, müəyyən mərhələdə isə kəskin çoxala bilər. Müəyyən ərazidəki populyasiyada ölən və ya məhv olan fərdlərin ümumi fərdlərə nisbəti (Çox vaxt 100 və ya 1000 fərdə görə).
müddəti. Fərdin ömrü doğulduğu vaxtdan ölənə qədərki yaşamasıdır. Fizioloji ömür (yaşama imkanı) real ömürdən xeyli uzundur. Populyasiyanın, növün və biosenozun ömrü onun əmələ gəlməsindən tələf olmasına qədərki həyatıdır.
cinsli quşlar qrupu. Çəkisi 300-1700 q olur. Azərbaycanda 23 növü var. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 355
Əksəriyyəti Xəzər dənizinin cənubunda qışlayır. Ev ördəyinin əcdadı yaşılbaş ördəkdir. Qiymətli sənaye növləri: yaşılbaş ördək, bizquyruq ördək, enlidimdik ördək, fitləyən cürə və s. var. ÖRTÜLÜTOXUMLULAR, çiçəkli bitkilər (Angiospermae) – toxumlu bitkilər şöbəsi. Ö.-ın 250 minə yaxın növü var. Ö. ikiləpəlilər və birləpəlilər sinfinə bölünür.
olmuş qarışıqların təbii zərərsizləşmə proseslərinin məcmusu. Ö.t.-in davamiyyəti ekosistemin və coğrafi vilayətin mürəkkəbliyindən və davamlığından asılı olaraq kəskin dəyişir. Məs., şimalda (kasıb ekosistemlərdə) bu proses zəif gedir. Bir çox davamlı çirkləndiricilər və ksenobiotiklər (pestisidlər, ağır metallar, detergentlər, fenollar və b.) üçün Ö.t. sıfıra bərabər ola bilər.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 356
P PAXLALILAR FƏSİLƏSİ (Fabaceae, Leguminosae) – ikiləpəli bitki fəsiləsi: dünyanın hər yerində yayılmışdır. 12000 (birillik və çoxillik ot, yarımkol, kol və ağac), Azərbaycanda 436 növü var. Kökündə atmosfer azotunu fiksə edən yumrucuq bakteriyaları əmələ gəlir. Paxlalılar dənli bitkilərlə birlikdə qidalı yem bitkisidir (xüsusilə yonca, lərgə, xaşa). Yerfındığının, soyanın toxumlarından alınan yağ yeyinti sənayesində və texniki məqsədlərlə işlədilir. Biyan, termopsis, paxla, xəşənbül, toppuzlu dərman bitkiləridir. P.f-nə güləbrişin (ipək akasiyası), akasiya, amorfa, nəfəsotu, xostək, safora, nazkolu, lələk və s. ağac və kol cinslərinə aid olan növlər də daxildir.
palçıqların və palçığabənzər maddələrin müalicə məqsədi ilə işlədilməsi. P.m. əsasən, hərəkət-dayaq sistemi orqanlarının xroniki iltihablarında, periferik və mərkəzi sinir sisteminin müxtəlif xəstəliklərində tətbiq olunur. Kəskin iltihab proseslərdə: vərəmdə, ürək çatışmazlığında, hipertoniya və aterosklerozun ağır formalarında, qan, habelə böyrəklərin Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 345
iltihabi xəstəliklərində P.m.-ndən istifadə etmək olmaz. PALÇIQ VULKANI – Vulkan palçığı materiallarından əmələ gəlmiş, zirvəsində krateri olan yastı konus formalı təpə. Fasiləsiz və yaxud vaxtaşırı vulkan palçığı, qaz, süxur qırıntıları, su (bəzən neftli) püskürür. Abşeronda Lökbatan P.v-ı ətrafdakı sahələrdən 300 m yüksələn konus əmələ gətirmişdir, konusun zirvəsindəki kraterin diametri isə 400 m-ə çatır. Azərbaycan Respublikasında 220-dən artıq P.v. (dünyada ən çox) var. Bakı arxipelaqında 8 ada (Qarasu, Gil, Zənbil, Sənki-Muğan və s.) P.v-nın fəaliyyəti nəticəsində əmələ gəlmişdir. Ümumiyyətlə Xəzər dənizində 140-dan çox sualtı P.v. mə- lumdur. P.v. mənşəcə neft və ya qaz yataqları ilə əlaqədar olub, əsasən cavan qırışıqlıq zonalarında yayılmışdır.
şəraiti haqqında elm. Yer qabığı və ümumiyyətlə Yerin inkişaf tarixinə aid material əldə etdiyi üçün tarixi-geologiyanın, keçmişin fiziki-coğrafi şəraitini öyrəndiyi üçün isə ümumi fiziki coğrafiyanın bir hissəsi hesab edilir. Azərbaycan MEA akad. Həsən Əliyev adına Coğrafiya institutunda P. şöbəsi var. PALEOAUTEKOLOGİYA (yun. palaios - qədim) – paleoekologiyanın bölməsi: geoloji keçmişin ayrı-ayrı orqanizmlərinin ekologiyasını öyrənir.
geoloji dövrlərin canlı maddəsinin biogeokimyası. P-nın son məqsədi canlı maddənin yaranma və təkamül qanunauyğunluqlarını kimyəvi elementlər və molekulayar səviyyədə öyrənmək və onun geoloji dövr ərzində biosferdə gedən başlıca proseslərə təsirini aydınlaşdırmaqdan ibarətdir. PALEOBİOLOGİYA – keçmiş geoloji dövrlərin heyvan və bitkilərinin mənşəyi, təkamülü, yaşayış tərzini öyrənən elm sahəsi. PALEOBİOSENOZ, PALEOSENOZ – biosenozun qazıntı halında mühafizə olunmuş hissəsi, birlikdə yaşamış orqanizmlərin məcmusu. PALEOBİOSFER – keçmiş geoloji epoxanın biosferi. V.İ.Vernadskiyə görə «keçmiş» biosferlər”.
sahəsi: qazıntı bitkilərini öyrənir. P. geoloji keçmişdə olan bitkiləri Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 346
hərtərəfli tədqiq edir, onların təsnifatını, bir-biri ilə və müasir bitkilərlə qohumluğunu, müxtəlif geoloji dövrlərdə onların Yer kürəsində yayılması, həmçinin bitki ötüyünün dəyişməsi qanunauyğunluqlarını və s. məsələləri öyrənir.
geoloji epoxaların populyasiyalarını paleoekoloji analiz metodu ilə öyrənir.
orqanizmlərinin yaşayış şəraitini, onların abiotik və biosenoloji mühitlə əlaqəsini öyrənir.
ölkəyə (vilayətə) xas olan endem bitki və ya heyvan növü; çox vaxt məhz həmin ölkədə əmələ gəlmiş və orada uzun müddət yaşamışdır. Əsasən ətraf floranın (faunanın) başqa nümunələri ilə qohumluq əlaqəsi almamışdır. Məs. Ginkqo ağac cinsi (yalnız Şərqi Asiyada qalmışdır) əvvəllər geniş bir qrupun yeganə nümayəndəsi olmuşdur. PALEOİXNOLOGİYA – paleontologiyanın bölməsi: keçmiş orqanizmlərin fəaliyyət izlərini (hərəkət, qidalanma və s.) öyrənir. PALEOİQLİMŞÜNASLIQ – Yerin geoloji və tarixi keçmişinin iqlimi haqqında elm. Paleocoğrafiyanın mühüm sahəsi olub stra- tiqrafiya, paleontologiya, geomorfologiya, paleobotanika, paleozoologiya və s. elmlərlə sıx əlaqədardır. Yaxın geoloji dövrlərin iqlimi müasir coğrafi landşaftın vəziyyətinə, ağacların illik halqalarına, son yüzilliklərdə aparılan müşahidələrə və s. görə təyin edilir. P.-nın əldə etdiyi məlumatlar gələcəyin iqlim proqnozunu verməyə imkan yaradır. PALEOLİT – qədim daş dövrü. Kramanyon insanların bu dövrün axırlarında yaşadıqları məlumdur. PALEONTOLOGİYA – Qazıntı qalıqları şəklində mühafizə olunmuş keçmiş geoloji dövrlərin orqanizmləri, onların həyat fəa- liyyətinin izləri və oriktosenozlar haqqında elm. Müasir P-ya geoloji keçmişdə həyat hadisələrini orqanizm, populyasiya və ekosistem (bi- ogeosenoz) səviyyələrində öyrənən bir elm kimi baxmaq olar.
və sıradan çıxmış (biosferin təkamülü nəticəsində) növlər. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 347
PALEOSİNEKOLOGİYA – paleoekologiyanın bölməsi: keçmiş biosenoz və biotopların orqanizm qalıqlarının analizi əsasında öyrənir. PALEOTORPAQLAR – basdırılmış torpaqlar; keçmiş epoxalarda (holosenə qədər) müasir dövrdən fərqli şəraitdə formalaşan, lakin səthdə yerləşən torpaqlar.
keçmişin heyvanat aləmini və onun inkişaf tarixini heyvan qalıqları və ya onların fəaliyyət izlərini öyrənmək yolu ilə tədqiq edir.
milyon il bundan qabaq başlamış və 350 milyon il davam etmiş era. P.e. 6 dövrə – gembri, ordovik, silur, devon, karbon və perm dövrlərinə bölünür. PALİNOFAQLAR – bitki tozcuqları ilə qidalanan heyvanlar (kəpənəklər, arılar və s.). Bitkinin çarpaz tozlanmasını təmin edir. PALİNOLOGİYA (yun. paline – narın toz) – bitkinin tozcuq dənələrini və sporları öyrənən elm sahəsi kompleksi. PANBİOSFER (yun. pan - bütün) – Canlı orqanizmlərin daimi və ya müvəqqəti yaşadığı atmosfer qatları, hidrosfer bütövlükdə və litosferin bir hissəsi, yəni parabiosfer, artebiosfer, xüsusi biosfer və metabiosferin məcmusu. PANDEMİYA (yun. pandemia – bütün xalq) – infeksion xəstəliyin böyük ərazidə, bir neçə ölkədə, hətta dünyada yayılması (məs., vəba, qrip).
orqanizmlərin təsadüfən düşdüyü, orada yalnız müvəqqəti yaşaya bildiyi, normal həyat sürməsi və çoxalması mümkün olmadığı qatları (Yer səthindən 6-7 km-lə 60-80 km arası). P.-ə həmçinin Yerdən öz orbiti ətrafında fırlanaraq uçan kosmik aparatlar da aid edilir.
yerinə digər davamlı qrupun yaranması. Məsələn, məhv edilmiş meşənin yerində əmələ gələn çəmən qrupu mal-qara otarılması ilə əlaqədar daim öz vəziyyətində qalır (meşə bərpa olunmur). PARASİMBİOZ – iki və daha çox orqanizm növünün bir-birinə zərəri və xeyri dəymədən birgə yaşaması. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 348
PARAZİT BİTKİ – digər bitkinin şirəsi ilə qidalanaraq yaşayan bitki.
PARAZİT GÖBƏLƏKLƏR, patogen göbələklər – müxtəlif orqanizmlərin canlı toxumalarından qida mənbəyi kimi istifadə edən göbələklər. P.g.-bitki, heyvan və insan xəstəliklərinin törədicisidir.
xəstəlik törədiciləri (ibtidailər, bakteriyalar, viruslar) və parazitləri keçirən agent (məs. heyvan); ağcaqanad malyariya yayandır.
şəraitdə birgə yaşaması. Onlardan biri və ya bir neçəsi (parazitlər) o birini (sahib) daimi və ya müvəqqəti olaraq yaşayış mühiti, qida mənbəyi, həyat prosesləri üçün vacib olan sübstansiya kimi istifadə edir. Eyni zamanda parazit ifraz etdiyi müxtəlif maddələrlə və gövdəsi ilə sahibə təsir edir, onun orqanizmində patoloji, immunoloji və biokimyəvi reaksiyaların baş verməsinə səbəb olur. Parazit sahibin xaricində yaşadıqda ektoparazitizm, daxilində yaşadıqda isə endoparazitzm adlandırılır.
başqa orqanizmləri (sahiblər adlanır) yaşayış mühiti və qida mənbəyi kimi istifadə edən, xarici mühitlə əlaqəsini (qismən və ya bütünlüklə) sahibin vasitəsilə həyata keçirən orqanizmlər. P. zooparazitlərə (ib- tidailər helmintlər, gənələr, cücülər və b.) və fitoparazitlərə (viruslar, bakteriyalar, göbələklər, bəzi ali bitkilər) bölünür. P. sahibi zəiflədir, onun xəstələnməsinə və bəzən də məhvinə səbəb olur. P.-in çoxu insan, heyvan və bitki xəstəliklərinin törədiciləridir. PARAZİTOLOGİYA – parazitlər haqqında elm. Biologiyanın bölmələrindən biri. P. insan, heyvan və bitkilərdə xəstəlik törədən parazitləri tədqiq edir və bu xəstəliklərə qarşı mübarizə təbdirlərinin elmi əsaslarını hazırlayır. PARAZİTOZ – parazit tərəfindən yaradılan xəstəlik. PARK – Adamların istirahəti üçün yaşıllıq yaratmaqla, yol çəkməklə, su çəkməyin, meydança salmağın və s. dirriklərin uzlaşdı- rıldığı gəzinti istirahət yeri.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 372
Gəncə şəhərinin mərkəzi istirahət parkı (Sərdar bağı) PARK LANDŞAFTI – müxtəlif təbii zonalarda (tropik, savanna, subalp meşəsi, arid saqqız meşəsi) yerləşən təbii və süni mənşəli seyrək meşə tipi. Nadir təbii komplekslərin qorunması və rekreasiya məqsədi daşıyır. Təbii və süni landşaftların geniş sahələri sayılır. PARNİK (İSTİXANA) – tərəvəz, ağac və kol şitilləri yetişdirmək üçün düzəldilmiş örtülü yer. P.-lər su, buxar və ya elektriklə qızdırılır. P-lər küləkdən müdafiə olunan günəşli sahədə ş.-dan q.-ə doğru uzununa yerləşdirilir. Bunun üçün torpaqda müəyyən dərinlikdə yer qazılıb divarları daş, dəmir, beton, taxta və s. materiallarla, üzəri isə şüşə və plankalı çərçivələrlə örtülür. PARNİK (İSTİXANA) BİTKİLƏRİ – Faraş tərəvəz məhsulu və bəzi bitkilərin toxumunu (şitilini) almaq üçün parniklərdə becərilən tərəvəz bitkiləri. Kələm, xiyar, pamidor, turp, şüyüd, keşniş, istiot, göy soğan və s. eləcə də bəzi çiçəkli bitkilər. Əsas qulluq onların işığa, rütubətə, istiliyə olan tələbatını təmin etmək, yemləmə gübrəsi vermək, xəstəlik və zərərvericilərlə mübarizədən ibarətdir. Bunun üçün həmin bitkilərin toxumları fevral ayından parniklərə səpilir, sonra yetişən şitillər açıq sahələrə köçürülür. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 349
PARNİK İSTİXANA EFFEKTİ – Yer atmosferinin daxili qatlarının temperaturunun artması. Günəşdən yönələn və yerdən qayıdan şüaların yer atmosferindəki CO 2 , O 3 və su buxarları tərəfindən udulması nəticəsində baş verir.
buxarı, azot, kükürd oksidləri, feronlar və b.). Bu günə qədər insan öz fəaliyyəti nəticəsində havaya buraxdığı P.q. atmosferdə 0,6-2,4 ° istilik yaratmağa kifayət edər (amerika meteoroloqu V.Ramanatxanın məlumtına görə). Hesablamalar göstərir ki, əgər P.q. indiki sürətlə artarsa, bir neçə 10 ildən sora planetimizdə orta hesabla 5 ° istilik çoxala bilər, bunun nəticəsində isə planetin iqlimi kəskin dəyişər, qütb buzlaqlarının əriməsi nəticəsində dənizin səviyyəsi xeyli qalxar və geniş ərazilər su altında qalar.
parçalanmasının struktur hissəsi, senopopulyasiya. P.-lar bir-birindən tərkibi, strukturu, komponentlərinin xassələri, əlaqələrinin spesifik və maddi-enerji mübadiləsi ilə seçilir (Dılis, 1969). P. müxtəlif meşə qruplaşmalarında ayrılmış küknar, şam, palıd qruplarından, meşə daxilində tala, çəmənlikdə kol qrupları və s-dən ibarət ola bilər. Kəskin ayrılan parsellalıq fitosenozun mozaikliyini müəyyən edir. 2) fitosenozun üfiqi parçalanmasının struktur hissəsi-bitki örtüyünün mik- roqrupu.
Yüklə 3,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|