SUKSESSİYA (lat. succesio - varislik) – Mühitin müəyyən
hissəsindəki bir fitosenozun digəri ilə ardıcıl əvəz olunması. İlkin S. və
ikincili S. olur. Qumluqları, qayalıqları tədricən bitki basması ilkin S.,
istifadəsiz kənd təsərrüfatı torpaqlarında bitki və heyvanların məskən
salması ikincili S.dır. Suksessiya prosesi inkişaf etdikcə növlərin
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
413
miqdarı çoxalır, maddələr dövranı mürəkkəbləşir, ölü kütlə artır.
SUKSESSİYA FAZASI – ekosistemin inkişaf prosesidir, adətən
ekosistemə daxil olan yarımsistemlərin (populyasiya, sinuziya və s.) və
onun əsas strukturlarının (bitki mərtəbəliliyi, onun sıxlığı və s.)
dəyişilməsi ilə seçilir. Hər suksessiya fazası özündən sonra gələn
fazanın keçməsi üçün kompleks şərait hazırlayır.
SUKSESSİYA KLİMAKSI – bax: klimaks.
SUKSESSİYA MƏRHƏLƏLƏRİ – ekosistemin inkişaf dövrləri.
F.Y.Klements (1928) 6 S.m. ayırır: 1) denudasiya; 2) pionerlik
(immiqrasiya); 3) kolonizasiya; 4) növarası rəqabət; 5) biosenotik
reaksiya; 6) Stabilləşmə (klimaks). Biosenozun pionerlikdən stabilliyə
qədər inkişafı seriyanı təşkil edir. Hər S.m. biosenozun inkişaf vahidi
olub biotopun xüsusi (spesifik) fiz., kim., iqlim və biotik şəraitlərilə
xarakterizə olunur.
SUQORUYUCU MEŞƏLƏR– suqoruyucu funksiyası daşıyan
meşələr. Adətən çay, göl, su anbarı sahillərində qoruyucu zolaqlar
şəklində ayırırlar. Suqoruyucu zonaya daxildir. S.m. su hövzələri
ərazilərinin mikroiqlimini və hidroloji rejimini yaxşılaşdırır, suyu
çirklənmədən qoruyur. Çayların yüksək sululuq dərəcəsini saxlayır,
yerüstü axını yeraltı axına çevirərək, yeraltı suların ehtiyatını artırır, çay
sahillərini dağılmaqdan mühafizə edir, çaylarda suyun temperaturunu
aşağı salır. S.m. respublikamızın düzən (aran) ərazisində xüsusi
əhəmiyyətə malik olub oranın iqlimini nizama salır, böyük
tarlaqoruyucu rolu olub kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının
sabitliyinə və yüksəldilməsinə şərait yaradır, həm də vəhşi heyvanlar və
quşlar üçün əvəzedilməz sığınacaqdır.
SULEMA – (civə-xlorid) Hg Cl
2
– ağ tozdur, suda, spirtdə, efirdə,
asetonda həll olur. Olduqca zəhərlidir. S.-dan farmasept sənayesində,
tibbdə dezinfeksiyaedici vasitə kimi, oduncağa hopdurmaq üçün istifadə
olunur.
SUMAQ FƏSİLƏSİ – (Anacardiaceae) fəsiləyə 60 cins və 600-dən
artıq növ daxildir. Respublikamızda ən geniş yayılan sumaq kolu və
püstə (Pistasea) cinsinə daxil olan saqqızağacdır (kütyarpaq püstə).
Həqiqi püstə (P.vera) növü isə Abşeronda, Mil-Muğan düzündə,
Şamaxıda (Dəvəçidə) becərilir.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
414
Aşı sumaq
Saqqızağac (kütyarpaq püstə)
SUPERKLİMAKS – ekstremal şəraitin davamlı klimaksı (tundra,
səhra və s.)
SUTKALIQ RASİON – sutka ərzində heyvanların yediyi yemin
miqdarı, qida istifadəsi tədbiri.
SUTKALIQ RİTMLƏR – gündüz və gecənin dəyişilməsilə
əlaqədar bioloji proseslər və hadisələrin intensivliyinin, xarakterinin
dövri olaraq dəyişməsi.
SUTƏNZİMLƏYİCİ MEŞƏ ZOLAQLARI – Meylliyi 1
°-dən çox
olan yamaclarda torpağı eroziyadan qorumaq məqsədilə zolaq şəklində
salınan meşə zolaqları. S.m.z. qarın bərabər yayılmasını, səthi axımın
nizamlanmasını tənzim edir. S.m.z. torpağın yuyulmasını zəiflədir, onun
nəmliyini yüksəldir, kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını artırır.
Yamacın meylliyi 2
°-dən çox olduqda meşə zolaqları yamacların eni
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
415
istiqamətində (horizontlar üzrə) salınır. Zolaqların eni 10-15 m, bir-
birindən arası 3-4 m, cərgələrdə ağacların arası 1,5-3 m götürülür.
Yamacın meylliyi 6
°-dən çox olarsa S.m.z. terraslarda, sahəciklərdə və
ərazini başdan-başa şumlamadan salınır.
SUTOPLAYICI SAHƏ, SUTOPLAYICI HÖVZƏ – yağıntı
sularını toplayıb, çay yaxud gölə axıdan və suayrıcı xətlə hüdudlanmış
sahə. Səthi və yeraltı S.s.-lər var: onların sərhədləri üst-üstə düşmür.
Çayın (gölün) hövzəsi səthi sutoplayıcı kimi qəbul edilir. S.s. səthinin
quruluşu (relyefi) suyun axmasına xeyli təsir göstərir.
SUVARMA ƏKİNÇİLİYİ – kənd təsərrüfatı bitkilərinin suvarma
şəraitində yetişdirilməsi. K.t. bitkiləri vegetasiya dövründə normal
nəmliklə təmin olunmadıqda suvarmaya ehtiyac yaranır. Quraq
rayonlarında suvarma sabit və yüksək məhsul alınmasını təmin edir.
SUVARMA, İRRİQASİYA – meliorasiya növlərindən biri. S.-da
məqsəd kənd təsərrüfatı bitkilərindən yüksək məhsul almaq, torpağın su,
hava, istilik rejimlərini təmin edib nizamlamaqdır. Vegetasiya dövründə
bitkinin inkişafı üçün torpaqda nəmlik çatışmadıqda S.-ya ehtiyac
yaranır. S.k.t. bitkilərinin suya olan tələbatını təmin edir, faydalı
mikroorqanizmlərin inkişafına imkan yaradır, bitkinin qida rejimini, boy
və inkişafını gücləndirir, torpağın hava rejimini tənzimləyir və
məhsuldarlığı artırır, torpaqda çatışmayan rütubəti tamamlayır. S.
müxtəlif üsullarla (səthi S., süni yağışyağdırma, torpaqaltı S., damcılı S.
və s.) aparılır.
SUVARMA NORMASI – bütün vegetasiya dövründə kənd
təsərrüfatı bitkilərinin tələbatını ödəmək üçün 1 ha torpaq sahəsinə
verilən suyun miqdarı. S.n. vegetasiya dövründə bitkilərin inkişaf
fazalarında onların su sərf etməsinə, suvarılan torpaqlarda suyun
itməsinə müvafiq olaraq dövri suvarma normalarına bölünür. Dövri S.n.
müəyyən bitki əkilmiş tarlanın ha-na bir suvarma dövründə verilən
suyun miqdarıdır. Dövri suvarma yağmurlararası fasilələrdə torpaqda
çatışmayan rütubəti tamamlayır. Suvarılan rayonun iqlim şəraiti ilə sıx
əlaqədardır. Torpaq və iqlim şəraitindən asılı olaraq respublikanın ayrı-
ayrı zonalarında hər hektar üçün S.n. pambığa 5.8-7.8, taxıla 2.7.-4.7,
yoncaya 6.-9.6, üzüm bağına 4.5-5.9, çay plantasiyasına 3.5-4.0, tütünə
4.0-4.5 min m
3
arasında götürülür.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
416
SUVARMA OAZİSİ (vahəsi) – səhra və yarımsəhra zonasında çay,
artezian və ya qrunt suları vasitəsilə süni suvarma ilə əkinçilik aparılan
massivlərin, həmçinin onunla təmasda olan ərazinin mikroiqliminin,
torpaq-melorasiya və hidrogeoloji şəraitinin kəsgin dəyişməsi. Bax:-
Oazis.
SUVARMA REJİMİ – kənd təsərrüfatı bitkilərinin suvarma
normasını, suvarmaların sayını və müddətini təyin edir. S.r. bitkilərin
inkişaf dövrü və fazalarında onların suya olan tələbatını və torpağın su,
qida, duz və istilik rejiminin nizamlanmasına uyğun olaraq
götürülməlidir. Belə uyğunluq suvarılan torpaqların münbitliyini artırır,
kənd təsərrüfatı bitkilərindən yüksək və sabit məhsul götürülməsinə
səbəb olur. Bitkilərin S.r. onlara lazım olan ümumi suvarma normasının
vegetasiya dövründə paylanmasını nəzərdə tutur, dövri suvarmaların
sayını, normasını və müddətini müəyyən edir.
SUVARMA SİSTEMİ – Suyu suvarma mənbəyindən götürüb
suvarılan sahəyə paylayan və bitkilərin suvarılmasını təmin edən
qurğular. S.s-nə baş su qəbuledici qurğu, ana kanal, daimi paylayıcı
kanallar, müvəqqəti kanallar, suvarma şəbəkəsi, hidrotexniki qurğular
daxildir. Su ana kanallar vasitəsilə daimi paylayıcı kanallara, buradan
isə təsərrüfatlara paylanır. Müvəqqəti kanallar suyu paylayıcı
kanallardan götürüb suvarma şəbəkəsinə verir. Sızmaya və
buxarlanmaya gedən itkinin qarşısını almaq üçün əksər hallarda S.s.
qapalı tikilir, suvarma kanallarının bir hissəsi, yaxud hamısı borularla
əvəz edilir.
SUVAT – çay, göl və bulaqda heyvanların su içmək üçün gəldiyi
yer.
SUYUN AQRESSİVLİYİ – suyun, o cümlədən suda həll olan
maddələrin kimyəvi təsir göstərmək yolu ilə müxtəlif materiaları
parçalaması (dağıtması).
SUYUN BİOLOJİ TƏMİZLƏNMƏSİ – Sənaye və məişət çirkab
sularının suvarma sahələrində, aerotenklərdə, biofiltlərdə və s.-də üzvi
maddələrin biokimyəvi parçalanmasına əsaslanan (aerob bakteriyaları
vasitəsilə) kompleks tədbirlər. S.b.t. tam aparıldıqda oksidləşdirici
maddələr kənar edilir, suyun şəffaflığı artır, onun patogen bakteriyalara
yoluxması azalır və s.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
417
SUYUN BULANIQLIĞI – sülb halında olan maddələrin suda asılı
vəziyətində olması. Çəki və həcm vahidləri ilə ifadə olunur (q/m
3
, mq/l).
çaylarda, müvəqqəti axınlarda və şırımlarda sülb axının və asılı
gətirmələrin miqdarının müəyən edilməsi üçün S.b. kəmiyətlərindən
istifadə edilir. S.b.-nın miqdarı axın sularından nümunə götürülməsi,
süzülməsi, qurudulması və çəkilməsi yolu ilə müəyyən edilir.
SUYUN CODLUĞU – suyun tərkibində kalsium və maqnezium
duzlarının miqdarı ilə müəyyən edilən keyfiyyət göstəricisi.
SUYUN “ÇİÇƏKLƏMƏSİ” – Təmiz su ekosistemlərinin üst
biohorizontunda yaşıl və göy-yaşıl yosunların kütləvi inkişafı. S.”ç”
bəzən hövzələrin biogen maddələrlə çirklənməsinə səbəb olur. Bu
zaman bəzi yosunlar çürüdükdə suyu toksinlərlə zəhərləyir.
Suyun “çiçəkləməsi”nin əsas səbəbi suya düşən fosforlu və azotlu
birləşmələrdir. Bu maddələr suda olan oksigen hesabına mavi-yaşıl
yosunların inkişafına səbəb olur. Mingəçevir su anbarında son zamanlar
suyun çirklənməsinə səbəb çaylara axıdılan çirkab suları, zəhərli
maddələrin getdikcə artması və Kürdə kaskad su anbarlarının
yaradılmasıdır.
Suyun «çiçəkləməsi”» bütün canlılar, o cümlədən balıqlar üçün çox
təhlükəlidir.
SUYUN ÇİRKLƏNMƏ GÖSTƏRİCİLƏRİ – suyun çirklənmə
dərəcəsini və xarakterini təyin edən göstəricilər: fiziki göstəricilər
(bulanıqlıq dərəcəsi, iyi və suyun pH-i), kimyəvi (suda həll olan
oksigenin miqdarı, ammonium-azotun miqdarı, BPK, XPK), bakteriya
(bağırsaq çöpləri və patogen mikroorqanizmlərin mövcudluğu),
hidrobioloji (hidrobiontların tərkibi-saprob və oliqosaprob
orqanizmlərin nisbəti) və b. çirklənmiş su hövzələrində biokimyəvi
çirklənmə göstəricisi 100-500%-ə çatır.
SUYUN DÖVRANI – Günəş radiasiyası, canlı orqanizmlərin həyat
fəaliyyəti, ağırlıq qüvvəsi və insanın təsərrüfat fəaliyyətinin təsiri
nəticəsində suyun Yerdə arasıkəsilməz, qarşılıqlı yerdəyişməsi prosesi.
S.d. yerin səthindən buxarlanma (xüsusilə Dünya okeanından),
kondensasiya, buludların əmələ gəlməsi, onlardan yağmurların düşməsi,
axımın (səthi və yeraltı) formalaşması və dünya okeanına axması.
Hazırki dövrdə S.d.-rejimi ümumi yağmurların cəminin təxminən
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
418
buxarlanmaya bərabər olması kimi (519 min km
3
) müəyyənləşdirilir.
Ona görə su resursları tükənməyən resurslara aid edilir. Böyük və kiçik
S.d. ayrılır. Böyük S.d.-da okean səthindən buxarlanan suyun bir hissəsi
yağmurlar şəklində okeana qayıdır, bir hissəsi isə quruya aparılır və
orada da yağmurlar şəklində düşərək üç əsas istiqamətdə paylanır: 1) bir
hissəsi səthi axıma gedir: 2) bir hissəsi qrunta sızır (yeraltı axım) və bir
hissəsi atmosferə buxarlanır. Kiçik S.d.-da okean səthindən buxarlanan
su yağmurlar halında okeana qayıdır.
SUYUN DUZLULUĞU – suyun tərkibində olan duzların ümumi
cəmi. Venesian sisteminə (1958) əsasən təbii sular bölünür: təmiz sular
(0,5%
0
), miksoqalin və ya az duzlu (0,5-30%
0
), euqalin və ya dəniz suyu
(30-40%
0
) və hiperqalin və ya çox duzlu (40%
0
-dən artıq), Təmiz (saf)
su hövzələrinə çaylar, göllərin əksəriyyəti, euqalin su hövzəsinə –
Dünya okeanı, hiperqalin su hövzəsinə bəzi göllər və dünya okeanının
bəzi sahələri aiddir.
SUYUN EKSPERTİZASI – insanın fizioloji-gigiyena və təsərrüfat
ehtiyaclarını ödəmək üçün nəzərdə tutulan suyun dövlət standartına
uyğun keyfiyytinin təyini.
SUYUN HİPEPÇİÇƏKLƏMƏSİ – Yüksək qida maddələrinin
(normadan çox) daxil olması ilə əlaqədar suyun olduqca intensiv «çiçək-
ləməsi”». S.h. zamanı yosunların biokütləsi (əsasən göy-yaşıl
yosunların) 100 mq/l-dən artıq olur.
SUYUN XLORLANMASI – Suyun xlor və onun birləşmələri ilə
emalı; içməli suyu zərərsizləşdirmək üçün ən çox yayılmış üsul. S.x.
sərbəst xlorun və onun birləşmələrinin mikrobların ferment sisteminin
dağıtması xassəsinə əsaslanır. İçməli suyu zərərsizləşdirmək üçün xlor,
xloramin və xlorlu əhəngdən istifadə olunur. Xlorlamadan sonra suya
düşən mikrobları məhv etmək məqsədi ilə suya xlor artıqlaması ilə
(qalıq xlor) qatılır. S.x.-dan 30 dəq. sonra qalıq sərbəst xlorun suda
miqdarı 0.3 mq/l-dən az olmamalıdır. S.x-ndan sonra suda pis iy verən
maddələr olarsa, belə hallarda xlorlamadan əvvəl suyu ammonyaklı və
ya ammonium duzları ilə emal edirlər. Çöl şəraitində içməli suyu
zərərsizləşdirmək üçün də su xlorlanır. Axar suları, üzgüçülük
hovuzlarının suyunu zərərsizləşdirmək, istehsalat sularını
rəngsizləşdirmək, dəmirsizləşdirmək və s. məqsədlə də xlorlamadan
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
419
istifadə olunur. Lakin xlor suda olan çirkləndirici üzvi maddələrlə
qarışıqlı əlaqədə olduqda yüksək toksik, hətta konserogen maddələr, o
cümlədən dioksinlər əmələ gələ bilər. Buna görə C.x. ozonlaşdırma ilə
əvəz olunur.
SUYUN İON TƏRKİBİ – suda həll olan ionların məcmusu.
SUYUN (RÜTUBƏTİN) MƏHSULDAR SƏRFİ – biosenozun
üzvi maddələrin sintezinə, bitkinin transpirasiyasına və s. sərf etdiyi
suyun miqdarı. S.m.s. biogeosenozun su rejiminin mühüm komponenti
sayılır.
SUYUN MİNERALLAŞMASI – suyun qeyri-üzvi (mineral)
maddələrlə (ion və kalloid halında) doyması; Minerallaşma dərəcəsi
adətən mq/l və ya q/l-lə (bəzən kq/l) ifadə olunur.
SUYUN SAFLIĞI – suyun işıq buraxması qabiliyyəti. Adətən Sekki
diski ilə ölçülür.
SUYUN ŞƏFFAFLIĞI – suyun işıq buraxmaq qabiliyyəti. Əsasən
suda asılı halda həll olan üzvi və qeyri-üzvi maddələrin qatılığından
asılıdır. S.ş. antropogen çirklənmə və su hövzələrinin evtroflaşması
nəticəsində kəskin aşağı düşür.
SUYUN ŞİRİNLƏŞDİRİLMƏSİ – İçməli (duzsuz) və təsərrüfat
əhəmiyyətli su almaq üçün təbii suların tərkibindəki duzların miqdarının
azaldılması (adətən 1q/l-dək) prosesi. Əsasən, arid, habelə quraqlıq
sahələrdə yerləşən və Yerin quru səthinin təqribən 60%-ini təşkil edən
40-dan artıq ölkədə şirin su çatışmır.
Aqreqat halını dəyişdirməklə (distillə, dondurma yolu ilə), həm də
dəyişdirmədən (hiperfiltrasiya, yaxud əksinə osmos, ion mübadiləsi,
üzvi həllelicilərlə suyun ekstraksiyası, ionların məsaməli elektrodlarla
sorbsiyası və s.) suyu şirinləşdirmək mümkündür. S.ş. üsullarına mü-
vafiq olaraq mütəlif suşirinləşdirici qurğu tipləri mövcuddur.
SUYUN TƏMİZLƏNMƏSİ – Təbii su təchizatı mənbələrindən su
kəmərinə verilən suyun keyfiyyətini müəyyən edilmiş norma gös-
təricilərinə çatdırmaq məqsədi ilə aparılan texnoloji proseslər
kompleksi. Su, su kəmərinə verilməzdən əvvəl kaoqulyasiya, çökdürmə
və süzmə yolu ilə durulaşdırılır, zərərsizləşdirilir (maye xlor, xlorlu
əhəng və ozonla). Kimyəvi tərkibi qənaətləndirici olduqda yeraltı sular
təkcə xlorla və ya ultrabənövşəyi şüalarla zərərsizləşdirilir. Suyu
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
420
yumşaltmaq üçün su əhəng və ya soda ilə emal edilir, yaxud ionit
süzgəcdən keçirilir. Tərkibindəki qazlardan (karbon qazı, hidrogensulfid
və metandan, flor artığından) və radioaktiv maddələrdən su aerasiya
yolu ilə, aktivləşdirilmiş alüminium-oksidindən süzməklə, dezaktivasiya
ilə təmizlənir. Su aktivləşdirilmiş kömür, ozon, xlor 4-oksid və ya
kalium-permanqantla dezodorasiya edilir. S.t. üçün reagent və
dezinfeksiya qurğularından, qarışdırıcı, çökdürücü və s.-dən istifadə
edilir.
SÜLB AXIM – səthi axın sularının özü ilə yuyub apardığı torpaq,
qum, digər mineral və üzvi hissəciklərdən ibarət asılı materiallar.
Miqdarı qr., kq və tonla ölçülür. Səthi axın sularının tərkibindəki S.a.-ın
miqdarı ərazidən yuyulan torpağın miqdarının göstəricisidir.
SÜNİ EKOSİSTEMLƏR – biosferdə gedən bəzi prosesləri
modelləşdirməyə imkan verən insan tərəfindən yaradılan kiçik qapalı
ekosistem. 1996-cı ilin aprelində Londonda biosferin qapalı ekoloji
sistemləri üzrə IV Beynəlxalq simpozium keçirildi.
SÜNİ FİTOSENOZ – komponentlər arasında bitkilərin əlaqəsi olan
çöl, bostan, bağ, xiyaban və süni salınan meşə bitki qruplaşmaları.
Qısamüddətli (1-3 illik – çöl, bostan, güllük), uzunmüddətli (8-10 il-
səpilmiş çəmən) və daimi (10 ildən artıq – bağlar, parklar, tarlaqoruyucu
meşə zolaqları və s.) S.f-lər ayırırlar. Çöl səpinləri S.f-ları
aqrofitosenozlar kimi ayrılır. Son vaxtlar S.f-lar təbii bozqır və səhra
bitki növlərindən salınır (aqrobozqır, aqrosəhra).
SÜNİ GÖL (NOHUR) – Süni sututar. Kiçik çay dərəsi, qobu və
yarğanlarda bəndlərin tikilməsi, yaxud düzən yerlərdə iri çalaların
qazılması yolu ilə yaradılır. Səth suları və ya yeraltı sularla doldurulur.
Mühüm təsərrüfat əhəmiyyəti var.
SÜNİ İONLAŞMA – havada insan fəaliyyəti nəticəsində yüngül və
ağır ionların əmələ gəlməsi.
SÜNİ RADİOAKTİVLİK – radioaktiv izotopları yaratmaqla və
ondan istifadə etməklə (atom elktrik stansiyalarında, buzqıran və sualtı
gəmilərdə, tibbdə və s.) insanın təsərrüfat və hərbi fəaliyyəti nəticəsində
əmələ gələn radioaktivlik. S.r. yol verilən dozanı keçdikdə mənfi ekoloji
rol oynayaraq nəinki mutagen, teratogen, kanserogen effekt yaradır,
həm də populyasiya, ekosistem və biomların strukturunu dağıdır.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
421
SÜNİ SEÇMƏ – Hər hansı cinsdən, yaxud sortdan və təsərrüfat
cəhətdən daha qiymətli olan heyvan və bitkinin yetişdirmə məqsədi ilə
seçilməsi. S.s. terminini 1859-cu ildə Ç.Darvin təklif etmişdir. S.s.
kortəbii və metodiki olur. Kortəbii S.s. anlayışını Ç.Darvin belə izah
edirdi: hələ ibtidai maldarlar və əkinçilər daha qiymətli heyvan və
bitkiləri qoruyub saxlamağa, onlardan nəsil almağa cəhd göstərmişlər.
Nəsildən-nəslə yaxşı heyvanların qorunub saxlanması sürü
yetişdirməyə, yaxşı toxumun əkilməsi isə məhsulun daha da artmasına
səbəb olurdu. Orqanizmlərin təsərrüfat faydalı xassələrini gücləndirən,
yaxud zərərli əlamətləri zəiflədən bütün mutasiyalar cinsdə, ya da sortda
avtomatik olaraq dərinləşmiş və yayılmışdır. Kortəbii S.s. mexanizminə
və nəticələrinə görə təbii seçməyə yaxındır. Metodik S.s.-dən
məqsədyönlü olması ilə fərqlənir və kütləvi və fərdi metodiki seçmə
şəklində aparılır. Fərdi metodiki seçmə daha səmərəlidir; bu zaman hər
bir valideyn forması təkcə özünə məxus keyfiyyətinə görə deyil, həm də
bu keyfiyyətləri nəslə vermək qabiliyyətinə görə qiymətləndirilir.
SÜNİ YAĞIŞYAĞDIRMA – 1) reagentlərin köməyilə buludlardan
yağış şəklində yağıntı əmələ gətirmək; 2) kənd təsərrüfatı bitkilərini
suvarma üsulu. Belə suvarmada su sahəyə maşınlar və apparatlar
vasitəsilə yağış kimi səpələnir. S.y. üsulu ilə suvarmada istənilən torpaq
qatını suvarmaq olur; əsasən qrunt suları yer səthinə yaxın olan
sahələrdə tətbiq edildikdə yeraltı suların səviyyəsinin qalxmasının və
torpaqların şorlaşmasının qarşısını alır. S.y. üsulu ilə suvarmada
şırımlarla, yaxud zolaqlarla suvarmaya nisbətən suya 30-35% qənaət
olunur, k.t. bitkilərinin məhsuldarlığı 15-20% artır.
SÜRÜ – 1) Davranışında qarşılıqlı əlaqə olan, bir növə mənsub
məməlilər qrupu; yəni müəyyən vaxtda eyni cür davranan, çox vaxt
fəallıq ritmi eyni olan və vahid hərəkət istiqamətinə malik heyvanlar. 2)
Ayrı-ayrı təsərrüfatlarda saxlamaq, kökəldilmək və otarılmaq üçün
formalaşmış heyvan qrupu. Ətlik istiqamətli qaramal sürüsü (naxır),
qoyun sürüsü və at sürüsü (ilxı) və s. olur. 3) təsərrüfatda eyni cinsdən
olan heyvanların miqdarı.
SÜRÜNƏNLƏR, REPTİLİLƏR (Replitia) –onurğalı heyvanlar
sinfi. Müasir S.-in 4 dəstəyə (pulcuqlular, timsahlar, tısbağalar və dim-
dikbaşlılar) mənsub 6500-dən çox növü məlumdur. S. təbiətdə qiymətli
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
422
ov heyvanları üçün yemdirlər. Timsahların, iri ilanların və
kərtənkələlərin dərisindən çemodan, portfel, ayaqqabı və s. hazırlanır.
Kərtənkələlərin əksəriyyəti cücüləri, bir çox ilanlar isə zərərli
gəmiriciləri məhv etdiyinə görə əhəmiyətlidir. Bir çox ilan növlərinin
zəhəri qiymətli dərman preparatları hazırlamaqda istifadə olunur. Bəzi
S.-in sayı kəsgin azalmış, nəsli kəsilmək üzrədir; qorunurlar.
Dostları ilə paylaş: |