Ekoloji LÜĞƏt a
Yüklə 3,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
SELEKSİYA OVLAMASI (OVU) – ov heyvanlarının sayını azaltmaq və yerdə qalan sayı yaxşılaşdırmaq məqsədilə populyasiyanın tərkibindən arzuolunmayan fərdləri sıradan çıxarmaq.
regionda yaşaması qabiliyyəti. SELENOTROPİZM – ay işığından asılı olaraq bitkinin hərəkəti. SELİTEB ZONA, YAŞAYIŞ ZONASI – yaşayış məntəqəsi daxilində yaşayış məntəqələri yerləşən, sənaye, nəqliyyat və insanın əhatəsində mühiti çirkləndirən digər müəssisələrin tikilməsi qadağan olunan rayon. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 385
SELLÜLOZA (fr. cellulose, lat. cellula – hərfi mənada qəfəs, burada hüceyrə) – Bitki hüceyrəsi qılafının əsas tərkib hisəsi (C 6 H 12 O 5 ). SENOBİONTLAR – yalnız müəyyən biosenoz tipində rast gəlinən orqanizmlər. SENOBİOZ (yun. koinos - birlikdə) – orqanizmlərin qruplaşmada birgə yaşayışı. bax. biosenoz. SENOCOĞRAFİYA – 1) biocoğrafiyanın biogesenozların və ekosistemlərin yayılması qanunauyğunluqlarını öyrənən bölməsi: 2) Geobotanikanın bitki qruplarının coğrafi yayılması qanunauyğunluqlarını tədqiq edən bölməsi. Bura geobotaniki rayonlaşdırma, xəritələşdirmə və geobotaniki kartoqrafiya daxildir.
biogeosenoz (Sukaçov, 1942), geoekosistem (Soçava, 1970), geoekobiota (Qerasimov, 1973), bioekos (Nesterov, 1975) – biosenoza xas olan biosenoloji mühit, müəyyən edilmiş maddələr mübadiləsi, energiya axını və məhsuldarlıqla birlikdə həmin biosenoza uyğun elementar ekosistem. Qonşu ekosistemlərlə müxtəlif inkişaf səviyyəsi və bilavasitə senotik əlaqəsi vardır. Əgər öz xüsusiyyətlərinə görə (dominantlıq edən bitkilər bir ekobiomorfa aid olduqda) senoekosistemlər yaxındırlarsa onlar konqreqasion ekosistemlərdə birləşir. SENOEKOSİSTEMİN İSTİLİK REJİMİ – Senoekosistemə daxil olan uzundalğalı günəş radiasiyası miqdarının dəyişmə xarakteri. İstiliyin dəyişməsi xüsusilə yay mövsümündə, əsasən yüksək albedo olan və bitkilərin istiliyi udduğu üst fitosenotik biohorizontda (səhrada torpağın səthində) gedir. Həmin yerdə istilik dəyişmənin ən yüksək sutkalıq ritmi müşahidə olunur. Əksinə yaxşı inkişaf edən senoekosistemlərdə struktur cəhətdən torpağın üst səthində sutkalıq ritm (ritmika) mülayim olur. Torpaq biohorizonlarında istilik rejimi torpağın istilik keçirmə qabiliyyətindən asılıdır, burada sutkalıq ritmika 50 sm, illik ritmika isə 3 m dərinlikdə sönür. Müxtəlif ekosistemlərdə istilik rejimi və balansının öz xüsusiyyətləri vardır. Belə ki, meşədə transpirasiya istilik dəyişməsi, qum ekosistemlərində isə torpaq istilik dəyişməsi böyük əhəmiyyət daşıyır. Su ekosistemlərində temperatur
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 386
tədricən aşağı düşür (+7 °C-yə qədər), istilik dəyişməsi dərinlik artdıqca yavaş gedir, su hövzələrinin, dəniz və okeanların səthində temperatur kəskin dəyişir.
dəyişməsi: 2) təkamül nəticəsində əvvəllər mövcud olmayan, yeni təbii qrupların formalaşması. Termin E.Hekkel (1866) tərəfindən irəli sürülmüşdür. SENOKİNEZ – sindinamikanın bölməsi, biosenozlarda gedən inkişaf (suksessiya), davamlılıq, məhsuldarlıq və digər prosesləri öyrənir.
qarşılıqlı təsiri prosesində əmələ gələn biotop. SENOTİPLƏR – (Ramenskiy, 1935), fitososial siniflər (Vısotski, 1915), fitososial tiplər (Sukaçev, 1926) – eyni bioekoloji imkanı olub biosenozda davamlı vəziyyət tutan növlərin məcmusu. Senotiplərin məşhur təsnifatını J.Pavillard (1979), V.N.Sukaçev (1924), F.E.Slements (1936), L.Q.Ramenski (1938), T.A. Rabotnova (1978) vermişdir. B.A.Bıkovun təsnifatında həm bitkilərin, həm də heyvan və mikroorqanizmlərin senotipləri verilir. O, təsnifatında kondominantlar, dominantlar, subdominantlar, ekzodominantlar və inqrediyentlər ayırır. SEOLİTLƏR – tərkibində su olan alüminium silikat mineralları, qələvi və torpaq-qələvi metalların əvəz edilməsi hesabına yaxşı ion mübadiləcisi sayılır. Üzvi maddələrin parçalanması, təmizlənməsi, qurudulması üçün, həm də katolizator kimi sənaye çirkab suların təmizlənməsində istifadə olunur.
almaq məqsədilə saxlandığı yer: terrarium növlərindən biri. SESTODOZLAR – lentşəkilli qurdların insan və heyvanda törətdiyi qurd xəstəliyi. Xəstəlik mədə-bağırsaq pozğunluğu, ağqanlıq, qaraciyərin, sinir sisteminin, gözün və s. orqanların zədələnməsi ilə təzahür edir. SESTON – suda asılı vəziyyətdə olan üzvi-mineral hissəciklərin (detrit) və plankton orqanizmlərinin məcmusu. SESTONOFAQLAR – sestonla qidalanan orqanizmlər. SEYRƏLMƏ – bitkilərin məhv olması və heyvanların ölməsi Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 387
nəticəsində məskunlaşdığı yerdə sıxlığı təbii səviyyədən aşağı olur. S. antropogen və təbii ola bilər. Antropogen S. zamanı insan fəaliyyətinin təsirilə əlaqədar ayrı-ayrı bitki və heyvan növünün məhv olması nəticəsində məskunlaşdığı yerdə sıxlığı təbii səviyyə sərhədindən aşağı olur. Təbii S. zamanı insanın fəaliyyəti olmadan canlı orqanizmin ayrı- ayrı fərdlərinin məhv olması (eleminasiya) həyat uğrunda mübarizəsinin intensivliyinin güclənməsi nəticəsində baş verir. Belə S. əsasən həddən artıq məskunlaşma (sıxlaşma) zamanı gedir.
vahidi.
SEYSMİK XİDMƏT – zəlzələnin baş verməsi, qeydə alınması və analizinə müşahidənin təşkili. SEYSMİK ZONA (VƏ YA SAHƏ) (lat. seismos – tərəddüd, zəlzələ) – Yer qabığının tez-tez zəlzələ olan zonası. Yerin hazırki inkişaf dövründə əsasən iki S.z. var: 1) Aralıq dənizi və ya Alp-Qafqaz- Himalay zonası; 2) Sakit okean zonası.
səbəblərini, nəticələrini və tikintilərin mühafizə tədbirlərini öyrənən bölməsi.
çirklənərək ətraf mühitə axıdılan sular. SƏNAYE COĞRAFİYASI – iqtisadi coğrafiyanın bir sahəsi: sənaye istehsalının ərazi üzrə yerləşdirilməsini, müxtəlif ölkə və rayonlarda sənayenin inkişafı və yerləşdirilməsinin qanunauyğunluqlarını, şərait və xüsusiyyətlərini öyrənir.
vahid sahəsindən populyasiyadan dövrü olaraq qidanın, sənaye məqsədilə məhsulun götürülməsi (ümumi vəziyyətinə zərər törətməmək şərtilə). SƏNAYE EKOLOGİYASI – sənayenin ətraf təbii və kənd təsərrüfatı ekosistemlərinə və bütövlüklə biosferə məhvedici təsirini azaltmaq yollarını işləyib hazırlayan elm sahəsi. Mərkəzi problemi – aztullantılı, resurs qoruyucu və energiya qənaətedici istehsal texnologiyası hazırlamaqdır. Təmizləyici qurğuların yaradılması və sənayenin ətraf mühitə təsiri monitorinqinin üsullarını hazırlamaq da Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 388
S.e.-nın maraq dairəsinə daxildir. S.e. ekoloji kompleksin digər elmləri (kimya ekologiyası, tibbi ekologiya, iqtisadiyyat ekologiyası, ekoloji hüquq) ilə qarşılqlı əlaqədədir. SƏNAYE RESURSLARI – sənayedə istifadə edilən bərpa olunan təbii bioloji resurslar. SƏNAYE SƏHRASI – insanın sənaye fəaliyyətilə mühitin pozulması nəticəsində olduqca kasıb bitki örtüyü və heyvanat aləminə malik olan təbiət sahəsi (karxanalar, yeraltı sərvətlərin çıxarılması zamanı atılan süxur tullantıları və s.). SƏNAYE TULLANTILARININ İSTİFADƏSİ – onlardan təkrar xammal kimi istilik almaq üçün, gübrə kimi və s. məqsədlər üçün istifadə olunması.
həyat şəraiti qarant verən ətraf mühitin vəziyyətinin keyfiyyət-kəmiyyət göstəricisi.
kəskin fərqlənən, illik yağıntısı 250 mm-dən aşağı, buxarlanma yağıntıdan xeyli çox, güclü külək əsən, daimi axan çayları olmayan, çox seyrək bitki örtüyü olan ərazi. S.-nın əmələ gəlməsinin ən başlıca səbəbi yağıntının buxarlana biləcək sudan 7-30 dəfə az olmasıdır. S.-nın özünəməxsus iqlimi vardır. Göy üzü aylarla buludsuz olur. Maksimum temperatur +49,5 °, +58°-yə çatır, gün altında qumun səthi 90° qızır, illik temperatur amplitudası 90 °, gündəlik 30°-yə qaxlxır. Orta Asiya S- larında yağıntının illik miqdarı 60-150 mm, Mərkəzi Asiya (Təklə- Məkan) 9 mm, tropik S.-larda isə hər yerdə 100 mm-dən azdır. Şimali Afrika və Ərəbistan S.-larında bir neçə il ərzində yağış düşməyən yerlər də vardır.S.-ların zəbt etdiyi ərazi bütün qurunun təqribən 30%-ni tutur. Səth quruluşuna görə S.-lar qumlu, daşlı, gilli və şoranlı S.lara bölünür. Azərbaycan Respublikası üçün S. xarakterik deyil. Burada S.-ya yaxın landşaft fraqmentləri Abşeron yarımadasında, Kür-Araz ovalığında, Naxçıvan M.R.-nın Araz boyu ərazisində təsadüf edilir. SƏHRALAŞMA – bax: ekosistemin səhralaşması. SƏRÇƏKİMİLƏR (Passeriformes) – quşlar dəstəsi. Dünyanın hər yerində yayılmışdır. 5 mindən çox, o cümlədən Azərb-da 147 növü məlumdur. Uzunluğu 9,5 sm-dən (kral quşu) 65 sm-dək (quzğun) olur.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 389
Azərbaycanda torağaylar, qaranquşlar, çaydaçapanlar, alacəhrələr, su sərçələri, bilibitdanlar, qaratoyuqlar, arıquşları, vələmirquşları, sığırçınlar və s. yaşayır. Cücüyeyən, bitkiyeyən(dənyeyən) və qarışıqyemyeyən qrupları var. Faydalıdır (qaradöş sərçədən başqa).
təbii və süni olur. Təbii sərvətlər: günəş, iqlim, su, torpaq, faydalı qazıntılar, canlılara bölünür.
Həmişəyaşıl kol və yaxud ağacdır. İynə və pulcuq formalı yarpaqları qarşı-qarşıya, yaxud 3-ü bir yerdə dəstə ilə düzülür. Azərbaycanda bir cinsi-ardıc təbii halda bitir, 2 cinsi-tuya və sərv becərilir. Kəskin iyli ardıc: a-budağı, b-meyvəsi Çoxmeyvəli ardıc: a-ayrıca budağı Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 390
Uzunsov ardıc: a-iynəsi, b-meyvəsi SƏS-KÜY ÇİRKLƏNMƏSİ – Ətraf mühitin fiziki çirkləndirilməsindən biri. Səs-küyə adaptasiya yaranmır, orqanizmin əsəb sistemini pozur, bəzən tam kar edir. SƏS-KÜY XƏRİTƏSİ – yaşayış məntəqələrinin və ya sənaye müəssisələrinin ayrı-ayrı sahələrində səs-küyün səviyyəsini göstərən xəritə.
işləməkdən yaranan ağır eşitmə, hepertoniya, baş ağrıları və. s. SƏTH SULARI – Yer səthi ilə suyun axması; çay yatağı və yamac S.s.-na bölünür. S.s. özünün iki genetik mənşəyinin – qar və yağış sularının torpaq örtüyünə hopa bilməyən və onun səthi ilə axan suların cəmindən ibarətdir. Bu sular dağlıq ərazilərdə daşqınlar, sellər yaradaraq xalq təsərrüfatına böyük ziyan vurur. Əsas ziyanvurucu daşqınlar (sellər) Böyük Qafqazın cənub yamacında müşahidə olunur.
stabilliyini əks etdirən doğum və ölümün bərabərliyi. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 391
SIĞINAQ –heyvanların əlverişsiz təsirlərdən-digər heyvanların (yırtıcı) təsirindən və ya ətraf abiotik təsirlərdən (çox soyuq, çox isti havadan və s.) qorunması üçün imkan yaranan yer.
nəticələrindən biri olub bir növ ekoloji cəhətdən ona yaxın digəri ilə əvəz olunur. Adətən, sıxışdırılan növ digər bitmə şəraiti tapmadıqda məhv olur. SİDERATLAR, (frans. sideration) yaşıl gübrə – yaşıl gübrə üçün yetişdirilən bitkilər, torpağı üzvi maddə və azotla zənginləşdirmək məqsədi ilə şum zamanı torpağa basdırılan yaşıl bitki kütləsi. Acı paxla, narınc, payızlıq çöl noxudu, xaşa, lərgə, yonca və s. kimi paxlalı bitkilər S. adlanır. S. torpağın fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərini yaxşılaşdırır. Şum qatını üzvi maddələr, azot, kökyumrusu bakteriyaları, həmçinin başqa qida elementləri ilə zənginləşdirir, torpağın məhsuldarlığını artırır.
flyuktuasiyası və s. dəyişməsilə bağlı ekosistemin daxilən «qocalması”» və “cavanlaşması” nəticəsində onun əsrlik dinamikası.
generasiyası ətraf mühit şəraitinin illik tərrəddüdünə uyğun gəlir. SİKLON (yun. kuklos - dövrə) – atmosferin alçaq təzyiq sahəsi ilə əlaqədar olaraq havanın burulğanlı hərəkəti. Yerin fırlanması nəticəsindən S.-da havanın hərəkəti şimal yarımkürəsində sağdan sola, yəni saat əqrəbinin əksinə, cənub yarımkürəsində isə soldan sağa, yəni saat əqrəbi istiqaməti üzrə olur. Hərəkətin sürəti təxm. 20 m/s və yüksəkdir. Siklonun mərkəzinə doğru külək güclənir və orada buludlu hava üstünlük təşkil edir.
(Monpelye, Fransa). Fitosenozların floristik klassifikasiyası istiqaməti olub Braun-Blanke (1964) və onun tərəfdarları tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. SİLİKATLAR – tərkibində silisium-oksid (Si O 2 ) olan təbii və süni maddələr. Müasir silikat sənayesi tikinti materiallarına olan tələbatı ödəyir.
SİLOS – kənd təsərrüfatı heyvanları üçün bioloji metodla acıdılmış (konservləşdirilmiş) və yaxud kimyəvi turş minerallar əlavə etməklə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 392
hazırlanmış şirəli yem. S. kütləsi üçün xüsusi anbar, xəndək və ya quyu tikilir. S. qarğıdalı, günəbaxan, çölnoxudu, vələmir və s. S. otlarından və bitki qalıqlarından hazırlanır. SİMBİOZ (yun. syn – bir yerdə) – İki növdən olan fərdlərin birgə yaşamasının elə bir formasıdır ki, bu zaman hər iki fərd xarici mühitlə bilavasitə qarşılıqlı təsirdə olur; xarici mühitlə münasibətlərin tənzimi hər iki orqanizmin fəaliyyəti ilə uyğunlaşır. Geniş mənada S. parazitizm də (bu halda antoqonist S. adlanır) daxil olmaqla müxtəlif növlərdən olan orqanizmlərin sıx birgə yaşamasının bütün formalarını əhatə edir. Bitki bitki ilə, bitki heyvanla, heyvan heyvanla, bitki və heyvan mikroorqanizmlərlə simbiotik münasibətdə olurlar. S. terminini ilk dəfə alman botaniki A. de Bari (1979) təklif etmişdir. Bitkilər arasındakı S.-a ən yaxşı misal mikorizadır. SİMBİOGENEZ – simbioz yolu ilə çoxhüceyrəli orqanizmlərin mənşəyi haqqında hipotez. A.R.Faminski tərəfindən (19-cu əsrin 60-cı illərində) irəli sürülmüşdür. S. problemi hələlik mübahisəli olaraq qalır.
bağırsaq yolunda yaşayan ibtidailər: göbələk və yosunların şibyə qruplaşmasında məskunlaşması: mikorizalı göbələyin paxlalıların kökündə olması və s. SİMBİOTOPİYA – oxşar yerlərdə bir-birinə yaxın növlərin birlikdə yaşaması. SİMFİZİOLOGİYA – ümumi ekologiyanın bölməsi (biosenologiyanın bir hissəsi): Yerin canlı örtüyünün yaşamaq stabilliyini saxlayan orqanizmlər arasındakı qarşılıqlı əlaqə və onların mühitlə əlaqə proseslərini öyrənir. S. konsepsiyası V.N.Beklemişev tərəfindən hazırlanmışdır. SİMPATRİÇLİK – iki və daha çox növün və ya bir növ populyasiyanın birlikdə eyni vilayətdə yaşaması. SİMPATRİK RƏNG – orqanizmin rənginin ətraf mühitə uyğun kəlməsi. SİMPTOM, əlamət (yun. symptoma - əlamət) – hər hansı bir hadisənin(məs., xəstəliyin) əlaməti müayinə və sorğu zamanı aşkar edilir. Qeyri spesifik (zəiflik, temperatur yüksəlməsi) və patoqnomik S.- lar ayırd edilir. Subyektiv S. xəstəni müayinə etməklə (qulaq asmaq, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 393
laboratoriya müayinəsi və s.) həyata keçirilir. Xəstəlik S.-larının məcmusu diaqnoz və proqnozun əsasını təşkil edir. Ekologiyada S. anlayışı ətraf mühitin konkret faktorundan asılı olaraq bioloji proseslərin normal gedişinin pozulması mənasında işlədilir (məs., ekosistemin homeostazının pozulması). SİNANTROPLAR (sin... və yun. anthoropos - insan) – bax: Antropofillər və Antropofitlər. SİNDİNAMİKA (sin... və yun. dynamis - qüvvə) – Xarici mühitin dövrü olaraq dəyişməsi, suksessiyaların formalaşması (sinsenogenez) və təkamülü (biosenogez) ilə əlaqədar biosenozların dinamikası, onların dəyişkənliyi. SİNDİNAMİK SUKSESSİYALAR və dəyişilmələr, genetik suksessiyalar (Sukaçev, 1965) – Səthində biosenoloji mühit olmayan bitki örtüyündən məhrum olan şəraitdə qruplaşmaların baş verməsi və inkişafı ilə gedən suksessiyalar. Fərdi növlər məskunlaşaraq biosenoz formalaşana qədər bir sıra prosenozların dəyişilməsindən ibarətdir. İlk prosenozun başlanması əmələ gəldiyi mühitin xarakterinə görə gil substratı üzərində (Geosere), qum üzərində (Psammasere), daş substratında (Zithosere), həmçinin vulkan külü üzərində (Ginosere) və su mühitində (Hydrosere) ola bilər. SİNEGENEZ – birgə, qarşılıqlı (ancaq paralel olmayan) təkamül inkişafı: fitosenozun formalaşması və ya bərpa olunması. SİNEKOLOGİYA – Ekologiyanın bir bölməsi, populyasiya və qruplaşmaların xarici və biosenoloji mühitlə əlaqəsini, onların mühit yaradıcı rolunu, populyasiya qruplaşmalarında gedən fizioloji prosesləri, o cümlədən fotosintezi, tənəffüs və transpirasiyanı öyrənir. SİNXOROLOGİYA – biosenologiyanın bölməsi: ekosistemlərin bocoğrafiyasını öyrənir (komplekslik, zonallıq, rayonlaşdırma, biosenozların arealı, biotaların coğrafi elementləri və s.). Termini İ.Braun-Blanke (1951) təklif etmişdir. SİNİF, biologiyada – qohum və oxşar əlamətli heyvan dəstələrini və bitki sıralarını birləşdirən ali təsnifat (taksonomiya) kateqoriyalarından biri. Müasir təsnifata növ, cins, fəsilə, dəstə və ya sıra, sinif və tip kateqoriyaları daxildir. S.-lər oxşar quruluşlarına və əcdadlarına görə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────── 394
toplanaraq, təsnifatın ən yüksək pilləsi olan tipi təşkil edir. SİNMORFOLOGİYA – biosenologiyanın bölməsi: biosenozun strukturunu (populyasiyaların sayı və paylanması, biohorizontlar, qatlar, yaruslar) və biokütləsinin yayılmasını tədqiq edir.
şərti işarələrlə hava (temperatur, təzyiq, buludluq, küləyin istiqaməti, sürəti və s.) haqqında məlumat verilmiş xəritə. S.x. meteoroloji stansiyalarda müəyyən vaxt ərzində aparılan müşahidələrin məlumatına əsasən gündə bir neçə (2-8) dəfə tərtib edilir. S.x. havanın təhlili və qabaqcadan xəbər verilməsi (proqnozu) üçün əsas materialdır. SİNOPTİK METEOROLOGİYA – meteorologiyanın bölməsi. Hava proqnozu üsullarını işləyib hazırlamaq məqsədilə hava şəraiti və onun dəyişkənliyini müəyyən edən atmosfer proseslərini öyrənir.
tiplərindən öz xüsusiyyətləri ilə fərqlənməyən biosenozların formalaşması prosesi. Biosenozların sindinamikasının təzahüründən biri sayılır. S. aşağıdakı müxtəlif amillərlə təmin olunur: senobiontlarda olan genetik informasiya (avtonizamlanma), orqanizmlərin çoxalıb artması və miqrasiyası, ekotopik və biosenotik seçmə. S. biosenotik mühitin formalaşması ilə eyni vaxtda baş verir. S. prosenozların meydana gəlməsi ilə (yaranması ilə) başlanır və onların ardıcıl dəyişməsi və ya suksessiyaları ilə davam edir.
Yüklə 3,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|