SÜRÜŞMƏ – ağırlıq qüvvəsinin təsiri ilə yumşaq süxur kütləsinin
(yaxud torpağın bir hissəsinin) yamac boyu aşağı sürüşərək yerini
dəyişməsi. S. ən çox suyadavamlı süxur qatları ilə sulu süxur qatları üst-
üstə yerləşdiyi yamaclarda baş verir. Yağış sularının hopub keçirməyən
qatın üzərində yığılması S. əmələ gətirir. S. abraziya, eroziya, aşınma,
seysmik hadisələr və b. təbii proseslər, həmçinin yerin geoloji şəraitini
nəzərə almadan insan tərəfindən görülən işlərin təsiri nəticəsində
yaranır. S. əkin sahələrinə, sənaye müəssislərinə, yaşayış məntəqələrinə,
yollara və s. böyük zərər vurur. Onlarla mübarizə etmək üçün
sahilbərkitmə və drenaj qurğularından istifadə olunur, yamaclar yerə
dirək vurulması və ağac əkilməsi yolu ilə bərkidilir və digər işlər
görülür. Azərbaycan Respublikasında S.-lər Bakı şəhəri rayonunda,
Böyük Qafqazın cənub və şimali-şərq makroyamaclarında, Lerik və
Yardımlı rayonlarında yayılmışdır.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
423
Ş
ŞABALIDI TORPAQLAR – quru çöllərin (bozqırların) zonal
torpaq tipi. Azərbaycanda düzənlik və dağətəyi sahələrdə yayılmışdır;
çəmən şabalıdı torpaqlarla birlikdə ərazinin 20%-dən çoxunu təşkil edir.
Bitkiləri quru bozqır tiplidir. Azərbaycanda taxıl əkinlərinin və
üzümlüklərin çoxu bu torpaqların payına düşür. Son vaxtlar Ş.t. boz-
qəhvəyi torpaq tipi kimi də göstərilir.
ŞAQULİ MİQRASİYA – zoohidrobiontların daha əlverişli şərait
axtarmaq (qida, işıq, temperatur və s.) üçün müntəzəm olaraq vaxtaşırı
kütləvi surətdə şaquli istiqamətdə yerini dəyişməsi.
ŞAQULİ TEMPERATUR QRADİYENTİ
– atmosferdə
temperaturun hündürlüyə görə (hər 100 m-də dərəcə ilə) dəyişməsini
göstərən vektor.
ŞAM FƏSİLƏSİ (Pinaceae). Bu fəsiləyə şam, qaraşam, sidr,
küknar, ağşam, tsuqa və psevdotsuqa daxildir, hamısı iynəyarpaqlı ağac-
lardır.
Azərbaycanda 2 növ şam ağacı bitir: qarmaqvari şam və eldar şamı.
Qarmaqvari şam (Pinus Sosnowskyi) və ya Sosnovski şamına
Böyük Qafqazın cənub yamacında Balakənçay hövzəsində dəniz
səthindən 800-1000 m yüksəklikdə dik qayalarda, Göygöl və Maralgöl
ətrafında (Kəpəz dağında), Tovuz rayonunda Zəyəmçay və Əsrikçay
hövzələrində, kiçik sahələrdə rast gəlinir.
Eldar şamı (Pinus eldarica) Azərbaycanın endem ağac növü olub
dünyada təbii halda yeganə bitmə yeri Qabırrıçayın sağ sahilində
Ellərqoyuğu dağıdır. Adı Azərbaycanın Qırmızı kitabına salınmışdır.
Eldar şamından Azərbaycanın düzən və dağətəyi rayonlarında, ən çox
Abşeronda yaşıllaşdırmada geniş istifadə olunur.
Ş.f.-nə daxil olan adi şam mavi küknar, hələb şamı, Krım şamı və
himalay sidrinə də respublikamızda meşəsalma yaşıllaşdırma işlərində
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
448
rast gəlinir.
Filizçay (Balakənçay) hövzəsində qarmaqvari şam ağaclığı
ŞEH – axşam, gecə və səhər tezdən müsbət temperaturda yer səthi,
bitki və əşyaların üzərinə çökən su damlaları. Gecə şüalanması
nəticəsində havanın soyuması və həmin səthdə su buxarının
kondensasiyasından yaranır. Zəif küləkli aydın havada Ş. daha çox
düşür. Mülayim enliklərdə Ş. gecə ərzində 0,1-0,5 mm, tropiklərdə
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
418
3mm-dək yağıntı verir.
ŞELF (ing. shelf) – materikin dəniz basmış, alçaq kənar düzənlik
zolağı. Dünya okeanı dibinin sahilyanı hissəsi. Ş.-də dənizin dərinliyi
200 m-dən artıq deyil, eni isə bir neçə km-dən 1300 km-ə qədərdir. Bəzi
sahillərdə (məs. Cənubi Amerikanın Sakit okean sahilində) Ş. yoxdur.
Bir sıra iri neft, qaz yataqları, mühüm balıq ovu rayonları Ş.-də yerləşir.
ŞƏHƏR – əhalisi, əsasən, sənayedə, ticarətdə, elm, mədəniyyət,
xidmət və idarəetmə sahələrində çalışan iri yaşayış məntəqəsi. Ş. əhalisi
dünya əhalisinin 50%-ə yaxındır. Yer üzərində şəhər əhalisi hər il 50
mln. nəfər və ya 2,6% artır. Azərbaycanda əhalinin 51%-ə qədəri
şəhərlərdə yaşayır. Bakı şəhərinin əhalisinin sayı 1mln-dan artıqdır.
ŞƏHƏR EKOLOGİYASI – şəhərdə insanlrın yaşayışı üçün
əlverişli şəraitin yaradılması haqında elm. Buna yaşıllıqlar salmaqla,
ekoloji arxitektura prinsiplərindən istifadə və çirklənməni azaltmaqla
nail olmaq olar.
ŞƏHƏR İQLİMİ – şəhərin təbii mühitinin tikinti, sənaye, nəqliyyat,
şəhər əhalisinin təsiri nəticəsində dəyişərək formalaşan iqlim. İri
şəhərlərdə temperaturun yüksək olması (şəhər ətrafı əraziyə nisbətən 3-
5
° yüksək); yay mövsümündə buxarlanmanın, nisbi rütubətin az olması;
konveksiyanın yüksəlməsi nəticəsində leysan yağışlarının tez-tez və çox
olması; günəş işıqlanması saatının azalması (fotokimyəvi smoq
nəticəsində); dumanın çox olması (xüsusən ilin soyuq aylarında) və
havanın sənaye və şəhər tozları, karbon qazı, kükürd, azot, qurğuşun,
benzopirin və s. ilə yüksək dərəcədə çirklənməsi ilə səciyyələnir. Şəhər
daxilində müxtəlif mikroiqlim tipləri yaranır. Ş.i. spesifik (sinantrop)
fauna və floranın əmələ gəlməsinə səbəb olur.
ŞƏHƏR LANDŞAFTI – tikili, yol və parkları olan antropogen
landşaft tipi (urbanik landşaftın sinonimi).
ŞƏLALƏ – çay yatağında bərk süxurlardan əmələ gələn çıxıntı
üstündən suyun tökülməsi. Su bir neçə çıxıntıdan töküldükdə Ş.-lər
kaskadı əmələ gətirir. Yer kürəsində ən hündür Ş.-lər Anhel (1054 m,
Venesuela, Çurun çayı), Tugela (933 m, Car, Tugela çayı) və
Yosemitidir (727 m, ABŞ, Mersed çayı). Viktoriya Ş.-sinin (120 m) eni
1800m., Niaqara Ş.-sinin (51 m) eni 1100 m-dir. Azərbaycanda bir neçə
kiçik Ş. (Muçuq, Dəmiraprançay, Qəbələ), Afurca (Vəlvələçay, Quba)
var.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
448
Dəmiraparan çayda «Mıçıx» şəlaləsi
ŞİBYƏLƏR (Jichenes) – yosun və göbələk növlərinin birgə
(simbioz) yaşamasından əmələ gəlmiş xüsusi bitki qrupu. Çoxillik
bitkilərdir; komponentləri yaşıl, göy-yaşıl, az halda sarı-yaşıl və qonur
yosunlar, göbələklərdən isə kisəlilər, nadir hallarda bazidilərdir. Digər
bitkilərdən cisimlərinin simbiotik olması, yosun və göbələklərdə
olmayan, yalnız onlara məxsus maddələrin əmələ gəlməsi, çoxalması və
gec böyümələri ilə fərqlənirlər. Ş. quruluşca qazmağa bənzər,
yarpaqşəkilli və kolcuqşəkilli formalarda olur.
ŞİTİL – əkmək üçün toxumdan becərilən cavan bitkilər, əsasən,
tərəvəz, çiçək, texniki, bəzi meyvə və meşə bitkilərini becərmək üçün
istifadə olunur.
ŞİTİLLİK, BİTKİÇİLİKDƏ – tərəvəz, çiçək və s. bitkilərin şitilini
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
420
becərmək üçün düzəldilmiş örtülü torpaq sahəsi. İstixana, parnik və ya
plyonka ilə üstü örtülən hər hansı sahə, lək Ş. ola bilər.
ŞORAKƏTLİ TORPAQLAR – uducu kompleksində udulmuş Na
olması ilə əlaqədar şorakətləşmə prosesi baş verən torpaq növü. Özünün
nisbətən əlverişsiz morfoloji və fiziki-kimyəvi xassələri ilə (kolloidlərin
dispersləşməsi, bərkiməsi və s.) fərqlənir. Şorakətləşmə dərəcəsindən
asılı olaraq zəif, orta və şidətli Ş.t. olur. Şorakətləşmə prosesi bu
torpaqların münbitliyini xeyli azaldır. Azərbaycan Respublikasında belə
torpaqlara boz-qəhvəyi, şabalıdı, qonur, boz-qonur və boz torpaqlar olan
ərazilərdə rast gəlirik.
ŞORANLAR – üst qatında 1%-dən artıq suda həll ola bilən duzlar
olan azonal torpaq tipi. Avtomorf və hidromorf şəraitdə əmələ gəlir.
Aftomorf Ş.-da duzların mənbəyi duzlu süxurlar, hidromorf Ş.-da isə,
əsasən, kapillyarlarla üst qata qalxıb buxarlanan minerallaşmış qrunt
sularıdır. Anionlara görə xloridli, sulfatlı, karbonatlı, kationlara görə
natriumlu, maqneziumlu, kalsiumlu, morfoloji quruluşuna görə qaysaqlı,
yumşaq, yaş (nəm) və qara Ş. məlumdur. Suvarma düzgün
aparılmadıqda əmələ gələn Ş.-a isə təkrar Ş. deyilir. Azərbaycan
Respublikası ərazisində Ş. ən çox Kür-Araz ovalığında (Şirvan, Mil,
Muğan və Qarabağ düzlərində) yayılmışdır. Kənd təsərrüfatında Ş.-dan
onların tərkibindəki zərərli duzları müxtəlif su normaları ilə kollektor-
drenaj şəbəkəsi çəkməklə fasilələrlə yumaq, ot bitkiləri əkib
yaxşılaşdırmaqla istifadə etmək olar.
ŞUM, ŞUMLAMA – torpağın laydırlı kotanla becərilməsinə əsas
tədbirlərdən biri. Ş. zamanı torpağın üst qatı alta, alt qatı isə üstə
çevrilir.
ŞUM QATI – torpağın sistematik olaraq becərilən qatı. Adətən
bitkinin boy və inkişafı üçün lazım olan bütün qida maddələri torpağın
Ş.q.-nda yerləşir. Yumşaldılmış şum qatı nəmliyi asanlıqla özünə
hopdurub aşağı qatlara keçirir.
ŞÜA XƏSTƏLİYİ – buraxıla bilən həddən yüksək qiymətlərlə
ionlaşdırıcı şüalanmanın orqanizmə təsirindən yaranır.
ŞÜA ZƏDƏLƏNMƏSİ – radioaktiv şüalanma ilə hüceyrə, toxuma,
orqan və bütövlüklə orqanizmin zədələnməsi.
ŞÜADAN MÜHAFİZƏ – İonlaşdırıcı şüalanmanın orqanizmə
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
421
təsirini azaltmağa yönəldilmiş vasitədir. Fiziki mühafizə üçün şüaları
yaxşı udan materiallardan (qurğuşun, beton və s.) istifadə edilir. Bu
materiallar şüa mənbəyi və obyekt arasında yerləşdirilir. “Açıq”
şüalanma mənbəyi ilə işləyənlər fərdi mühafizə vasitələrindən
(kombinezonlar, pnevmogeyimlər, rapiratorlar, xüsusi çəkmələr,
əlcəklər və s.) istifadə etməlidir. Kimyəvi mühafizə məqsədi ilə,
şüalanmadan əvvəl orqanizmə xüsusi kimyəvi birləşmələr –
radioprotektorlar daxil edilə bilər. İonlaşdırıcı şüa mənbələri ilə iş
aparılan müəssisələrdə dozimetrik və radiometrik nəzarət olmalıdır.
Xroniki şüa xəstəliyinin və digər zədələnmələrin qarşısını almaq
məqsədi ilə rentgenoloji müayinə zamanı elektron optik
gücləndiricilərdən istifadə olunur.
ŞÜALANDIRMA – müxtəlif məqsədlər üçün infraqırmızı,
ultrabənövşəyi şüalandırıcı şüalar təsirinə məruz etmək.
ŞÜALANMA – vahid zamanda bitki və heyvan orqanizmlərin aldığı
şüalanma dozası. Radiasiya biologiyasından dozanın cəm vahidi rentgen
və ya rad sayılır. Məs., əgər orqanizm 1 saat ərzində 10mr (millirentgen)
şüa alırsa 24 saat ərzində 240 mr və ya 0,240 r təşkil edir. Orqanizmin
hər hansı dozanı qəbul etməsi müddəti böyük əhəmiyyət daşıyır.
ŞÜALANMANIN XRONİKİ DOZASI – orqanizmlərin uzun
müddət, bəzən bütün ömrü boyu davam gətirə bildiyi çox olmayan
(subletal) radiasiya dozası.
ŞÜANIN GENETİK TƏSİRİ – Radiasiya mutagenezi –
orqanizmlərin şüalanması zamanı irsi dəyişkənliklərin (mutasiyaların)
meydana çıxması. Ş.k.t. radiasiya genetikası ilə tədqiq olunan
ionlaşdırıcı şüaların bioloji təsirinin mühüm hissəsidir.
İonlaşdırıcı şüaların bütün tipləri, həmçinin ultrabənövşəyi şüalar
virus və bakteriyalardan tutmuş, insan da daxil olmaqla bütün yüksək
quruluşlu orqanizmlərin cinsiyyət hüceyrələrində yeni olan qametlərdə,
eləcə də bədən hüceyrələri sayılan somatik hüceyrələrdə, bilavasitə
onların irsi strukturunda mutagen təsirə malikdir. Mühitdə
radioaktivliyin yüksəlməsi insan da daxil olmaqla orqanizmlərin
populyasiyalarında gizli zərərli mutasiyaların toplanmasına səbəb olur.
Radiasiya seleksiyasında təsərrüfat əhəmiyyətli mutantların
alınmasında Ş.g.t.-nin təcrübi əhəmiyyəti var. Bu üsulla bir neçə sort
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
422
yaradılmışdır.
ŞÜMŞƏ (PIRKAL)
FƏSİLƏSİ, (Aquifoliaceae). Bu fəsiləyə üç cins və 300-dən artıq
növ daxildir. Azərbaycanda təbii halda təkcə şümşə cinsi bitir.
Şümşə (pırkal) cinsinin (Ilex) Qafqazda 2, Azərbaycanda bir növü –
Hirkan şümşəsi (I.hyrcana) Talış dağlarında əsasən fıstıq meşələrinin
çətri altında bitir.
ŞÜMŞƏD FƏSİLƏSİ – Buxaceae. Fəsilə 5 cinsi və 80 növü özündə
birləşdirir.
Şümşəd cinsi (Buxus) Qafqazda və Azərbaycanda təbii halda iki
növü bitir.
Hirkan şümşədi (B.hyrcana) – Azərbaycanda Talış meşələrində
düzəndən başlamış orta dağ qurşağında bitir.
Kolxida şümşədi (B.colchica) – Zaqatalada kiçik sahələrdə
meşələrdə təsadüf edilir. Hər iki növ bir çox yaşayış məntəqələrində
yaşıllaşdırmada və dibçəklərdə bəzək bitgisi kimi becərilir. Qayçılamanı
yaxşı qəbul edir.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
422
T
TAFROFİTLƏR (yun. tophros – xəndək və ...fit) – kanal və
arxlarda bitən bitkilər.
TAXIL FƏSİLƏSİ – (Poaceae) Bu fəsiləyə aid olan nisbətən
iriboylu cinslərdən yarpaqsünbül və ya bambuk cinsi (600-dən artıq
növü məlumdur), psevdosoza cinsi (3 növü məlumdur) və qarğı cinsini
(Arundo) göstərmək olar.
Azərbaycanda T.f.-nə aid olan adi qarğı (A.donaks) və pampas otu
(Gynerium) bitir. Adi qarğı respublikamızın aran rayonlarında su
hövzələrinin, axmazların kənarlarında, çay vadilərində yayılmışdır. Xalq
arasında dam örtüyü, çəpər çəkmə, çətən düzəltmə və s.-də istifadə
edilir.
TAXILÇILIQ, TAXILÇILIQ TƏSƏRRÜFATI – taxılın istehsalı,
bölünməsi və satışı. Taxıl istehsalı dənli və dənli-paxlalı bitkilərin
becərilməsinə əsaslanır. T. insanlar üçün əsas qida mənbəyi olmaqla,
maldarlığı qüvvətli yem və yeyinti sənayesini xamalla təmin edən kənd
təsərrüfatı sahəsidir. Azərbaycanda T.-ın tarixi 7 min ildən çoxdur. Ən
qədimdən istifadə olunan taxıl bitkiləri buğda, arpa və darıdır. Sonralar
isə çəltik, vələmir, qarğıdalı və çovdar əkilməyə başlanmışdır. Buğdanın
14 növünün 270-dən artıq növmüxtəlifliyi və yüzlərcə forması vardır.
TAKIR EKOSİSTEMLƏRİ – Axarı olmayan səhra düzənliyində
yerləşdiyi üçün hipoekosistem qrupuna aid edilir. Biotanın avtotrof
hissəsi göy-yaşıl yosunlardan ibarət olduğundan takırın səthi bərk və
davamlı qabıqlı (qalınlığı 1-2 sm) olur. Quruduqda çoxbucaqlı çatlar
əmələ gəlir. Bir qədər sonrakı inkişaf mərhələsində şibyələr, daha sonra
halofil kolcuqlar, xeyli sonrakı mərhələdə isə yovşan peyda olur, torpağı
primitiv şoran-şorakət takır torpağıdır.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
423
Takır
TAKSASİYA (lat. taxatio - qiymət) – bitkinin potensial
məhsudarlığının təyini. Bax: meşə taksasiyası.
TAKSON – Xüsusiləşmiş (ayrılmış) canlılar qrupu. T.-un 2
xarakterik xüsusiyyəti var. T. formal surətdə ayrılmış taksonomik
vahidindən (məs. növdən) real mövcud obyekt kimi fərqlənir.
Ümumiyyətlə növ takson deyil. T. ilk növbədə sistematiklər tərəfindən
rəsmi qəbul edilməlidir, yəni o müəyyən ranq tutmalıdır.
TAKSONOMİK ƏLAMƏTLƏR – Müəyyən bir taksonu başqa bir
taksondan fərqləndirən hər hansı xüsusiyyət. T.ə.-in 5 tipi mövcuddur.
1-ci tip morfoloji əlamətləri, 2-ci tip maddələr mübadiləsi
xüsusiyyətləri, 3-cü tip ekoloji əlamətləri, 4-cü tip etoloji əlamətləri, 5-
ci tip coğrafi əlamətləri. Bir çox T.ə. (məs. kimyəvi, xromosom, fizioloji
və etaloji xüsusiyyətlər və s. təsnifat üçün çox qiymətlidir).
TAKSONOMİK KATEQORİYA
– iyerarx taksonların
səviyyəsindən biri (yarımnöv, növ, cins və i.a.).
TAKSONOMİYA – biologiyanın bölməsi: orqanizmin ierarxik
klassifikasiyasının nəzəri prinsipləri, metodları ilə məşğul olur (tip,
sinif, dəstə, cins, növ, yarımnöv). T. termini O. Dekandol (1813)
tərəfindən irəli sürülmüşdür.
TALA – Meşəlik içərisində açıq (meşəsiz) sahə
TALASSOFİL ORQANİZMLƏR (yun. thalassa - dəniz) – yalnız
dəniz və okeanlarda yaşayan orqanizmlər (kitlər, delfinlər, dəniz kirpisi,
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
424
bir çox balıqlar, akula və s.).
TALLOFİTLƏR – tallomlu və ya ibtidai bitkilər (bakteriyalar,
yosunlar, göbələklər, şibyələr).
TAM SAKİTLİK ZONASI – qoruğun daxilində təbii proseslərə
insanın istənilən müdaxiləsi qadağan olunan ərazi (zona).
TAM SIRADAN ÇIXMIŞ (DÖYƏNƏK) OTLAQ (SBOY) –
Həddən artıq tapdanmış otlaq: ot örtüyü tamamilə məhv edilmişdir
(dağılmışdır). Fitomeliorasiya yolu ilə bərpası tələb olunur.
TANATOZ (yun. thanatos - ölüm) – bəzi heyvanların (adətən
həşəratların) özünü ölülüyə vurmaq qabiliyyəti ilə qoruyucu reaksiyası.
TANATOLOGİYA – ölüm problemlərinin bioloji və fəlsəfi
aspektlərini öyrənən elm.
TANNİN (fr. Tannin – dərini aşılamaq) – Zülallarla və bir çox
başqa polimerlərlə (sellüloz, pektin maddələri) möhkəm rabitə əmələ
gətirmək qabiliyyəti olan, bitkilərdə geniş yayılmış fenol birləşmələri
qrupu. Bitki mənşəli aşılayıcı maddələr tannid adlanır. T. aşı bitkilərinin
kökündə, oduncağında, yarpağında və meyvəsində olur. T. dərinin
aşılanmasında, pambıq parçaların boyanmasında və tibbdə (büzücü
maddə kimi) işlədilir.
TAPDALANMA – insan və heyvanlar tərəfindən tapdalanma
nəticəsində torpağın bərkiməsi və bitki örtüyünün zədələnməsi (məhv
edilməsi).
TAPILMA YERİ (mestonaxojdenie) – Ayrı-ayrı bitki və heyvanın
tapıldığı və ya müşahidə olunduğu yer.
TARİXİ AMİL – cəmiyyətin tarixi inkişafı gedişi ilə yaranaraq təbii
mühitə təsir göstərən amil (məs. Yerin atmosferində son 100 il ərzində
CO
2
-nin qatılığının artması).
TARAKANLAR, YÜYÜRÜKLƏR (Blattoptera) – cücü dəstəsi.
3000-dək, Azərbaycanda isə 8 növü var. T.-nın növündən asılı olaraq
inkişafa 2 aydan 3-4 ilə qədərdir. Azərbaycanda evlərdə qara T. və
kürəni T., təbii şəraitdə isə Misir T.-ı və tünd T. ən çox təsadüf edilir.
Əsasən gecələr fəal olurlar. Xəzəllərin altında, torpaqda, çörəkxanalar-
da, evlərdə və s. yaşayır. Bəzi T. xəstəlikləri və helmintləri yayırlar.
Mübarizə tədbirləri sanitariya-profilaktika və kimyəvi üsullardadır.
TARLAQORUYUCU MEŞƏ ZOLAQLARI – Tarlaların sərhədi
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
425
boyunca və tarla daxili əkin sahələrinin kənarı ilə salınmış meşələr.
T.m.z. səthi axımın qarşısını alır, güclü küləklərin təsirini azaldaraq
torpağı eroziyadan qoruyur, onun su, temperatur və qida rejimini
yaxşılaşdırır, sahələrdə qarın bərabər paylanmasına və tədricən
əriməsinə şərait yaradır, torpaqdan rütubətin buxarlanmasını azaldır.
Bütün bunlar kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını yüksəldir.
Müəyyən edilmişdir ki, T.m.z. ilə əhatə edilmiş tarlada kənd təsərrüfatı
bitkilərinin məhsulu açıq sahədəki tarlaya nisbətən 20-25% artıq olur.
Azərbaycan Respublikasında ilk meşə zolağı 1930-cu ildə Lənkəran-
Astara rayonları ərazisində yaradılmış, sonralar Quba-Xaçmaz
zonasında, Abşeronda, Gəncə-Qazax zonasında, Muğan düzündə,
Qarabağda, Mil və Şirvan düzlərində 12 dövlət meşə zolağı salınmışdır.
TEXNİKİ BİTKİLƏR – Bir neçə qrupa bölünür: nişastalı, şəkərli,
yağlı, efir yağlı və lifli T.b. T.b.-dən ən əhəmiyyətlisi kauçukverən,
quttaperçalı, aşı, boyaq, dərman, narkotik və s. bitkilərdir. Azərbaycan
Respublikasında T.b.-dən kartof, günəbaxan, pambıq, kənaf, tütün,
dərman bitkiləri və s. becərilir.
Dostları ilə paylaş: |