Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 10. 07. 2009-cu il tarixli

Beyləqan. Şəhərin Örənqala adı ilə tanınan xarabalığı indiki Beyləqan 
rayonu  ərazisində  -  Kəbirli  kəndi  yaxınlığında  yerləşir.  Yazılı  mənbələrdə 
Paytakaran  adı  ilə  məşhur  olan  bu  şəhər  dəfələrlə  yadelli  işğalçıların 
hücumlarına məruz qalmışdır. Şəhər xarabalığının Qala divarlarından içəridə 
olan sahəsi 40 hektara yaxındır. 
Örənqalanın  ümumi  sahəsi  düzbucaq  şəkilli ayrıca  qala  divarı  ilə iki 
hissəyə bölünür, elmi ədəbiyyatda böyük və kiçik şəhər adı ilə tanınır. Böyük 
şəhərin ətrafına çəkilmiş qala divarlarının uzunluğu 24000 m., kiçik şəhərinki 
isə 1525 m-dir. 
Tədqiqatçıların  fikrincə,  Beyləqan  ilk  dəfə  Örənqaladan  7  km  cənub-
şərqdə,  indiki  Təzəkənd  ərazisində  yerləşmişdir.  Təzəkəndin  şəhər  sahəsi  5 
hektardan çox ərazini əhatə edir. Qazıntılar nəticəsində burada təxminən 4 m 
qalınlığında mədəni təbəqə üzə çıxarılmışdır. 
Müəyyən  edilmişdir  ki,  Təzəkənd  sahəsindəki  şəhər  eramızın 
ərəfəsində meydana gəlmişdir. VII əsrdən isə burada həyat kəsilmişdir. 
Arxeoloji  qazıntılar  VI  əsrdən  başlayaraq  Beyləqanın zəngin mədəni 
təbəqələrini  üzə  çıxarmışdır.  Beyləqanda  əsas  tikinti  materialı  kimi  çiy  və 
bişmiş  kərpicdən  istifadə  edilmişdir.  Beyləqanın  8-10  m  hündürlüyündə 
qədim qala divarı dördkünc formada olmuş və müxtəlif ölçülü çiy kərpicdən 
hörülmüşdür. 
Qala  divarlarının  əhatə  etdiyi  sahədə  metalişləmə,  dulusçuluq,  şüşə 
istehsalı, daşişləmə və digər sənətkarlıq sahələrinə məxsus istehsalat ocaqları, 
əmək alətləri, istehsalat tullantıları və s. tapılmışdır. 
Bərdə  mənbələrdə «Partava»,  «Firuzabad»,  «Bərdə» adları ilə  şöhrət 
tapmış  bu  şəhər  Tərtərçayın  sol  sahilində  yerləşmişdir.  Alban  tarixçisi 
Moisey  Kalankatlının  yazdığına  görə,  Bərdəni  Sasani  hökmdarı  Firuzun 
dövründə Alban hökmdarı Baçe (459-488) bina etmişdir. 
Həmdulla  Qəzvini  şəhərin  tikilmə  tarixini  daha  qədimlərə  apararaq 
Makedoniyalı  İskəndərin  adı  ilə  bağlayır  və  Sasani  hökmdarı  Qubad 
tərəfindən genişləndirildiyini göstərir. 
Şəhərin  yaşı  barədə  dəqiq  fikir  Bərdənin  xarabalıqlarında  aparılacaq 
arxeoloji araşdırmalardan sonra söyləniləcəkdir. 
Şəhərin  qədim  xarabalıqlarında  aparılan  araşdırmalar  zamanı  tapılan 
maddi  mədəniyyət  qalıqları  (pul  dəfinələri  və  s.)  sübut  edir  ki,  hələ  antik 
dövrdə bu ərazidə iri yaşayış məskəni olmuşdur. 
Mənbələr  VII-IX  əsrlərdə  Bərdənin  təxminən  30  km
2 
sahə  tutduğunu 
və ətrafına qala divarları çəkildiyini bildirir. Şəhərdə 100 mindən çox insanın 
yaşadığı göstərilir. Şəhərdə dörd böyük bazar, ayrıca sənətkar məhəllələri, bir 
neçə  hamam  və  çox  sayda  dini,  ictimai  binalar  mövcud  olmuşdur.  Bərdə 
zərbxanasında  müxtəlif  hökmdarların  adına  mis,  gümüş  və  qızıl  pullar 
kəsilmişdir. 

101 
 
Tarixi  faktlar  göstərir  ki,  Bərdənin  ən  çiçəklənən  vaxtı  VI-XI  əsrlər 
olmuşdur. Dağıdıcı monqol istilaları bu məskənin inkişafını xeyli aşağı saldı. 
Qəbələ. Qazıntılar 1959-cu ildə Çuxur-Qəbələ kəndində başlanmışdır. 
Şəhərin qalıqları Qaraçay və Gavurçay arasında geniş təpədə aşkar olunub və 
iki hissədən ibarətdir. Şəhər bütövlükdə müdafiə divarları və qüllələrlə əhatə 
olunmuşdur.  Ətrafı  həmçinin  dağ  keçidləri  ilə  hər  tərəfdən  qorunurdu, 
bunlardan da ən yaxınları Savalan və Alvan idi. Qəbələdə I-V əsrlərdə alban 
Arşaki hökmdarlarının, V əsrdən etibarən isə Sasanilər tərəfindən bura təyin 
olunmuş  mərzbanların  iqamətgahları  yerləşmişdi.  IV  əsrdə  xəzərlərin 
basqınları  ilə  əlaqədar  olaraq  iqamətgah  Partav-Bərdəyə  köçürüldü.  Qəbələ 
VIII-IX əsrlərdə belə ticari əhəmiyyətini itirməmişdi. Qəbələnin şəhər həyatı 
II  əsrdən  XVIII  əsrə  qədər  davam  etmişdir.  Bunu  sübut  edən  arxeoloji 
materiallar mövcuddur. Binalar daş və kərpicdən tikilir, daxildən və xaricdən 
həndəsi şəkilli gil ornament relyeflərlə bəzədilirdi. 
Şəhərə  su  ətraf  su  hövzələrindən  gil  borularla  daxil  olurdu.  Ətraf 
ərazilərdə dulus sobaları aşkar olunmuşdur. 
Orta  əsrlərdə  Qərbi  Azərbaycanda  (indiki  Ermənistan)  feodal  qəsrləri 
ilə  yanaşı  şəhərlərə  məxsus  yeni  tipli  karvansaralar,  üstüörtülü  bazarlar  və 
digər  tikililər  inşa  edilir.  Qafqaz  Albaniyasının  tərkib  hissəsi  olan  indiki 
Ermənistanda  əsasən  xristianlığın  geniş  yayılması  ilə  «bazilika»  tipli  alban 
kilsələri  tikilir.  Göyçə  gölü  ətrafındakı,  Zvartnosda,  Üçmüədzində  belə 
kilsələrə rast  gəlmək  mümkündür.  Bu  kilsələrin heç  birinin erməni  kilsəsinə 
aidiyyəti  yoxdur.  Tarixdən  məlumdur  ki,  ilk  dəfə  erməni  katalikosluğunun 
indiki  Ermənistana,  daha  dəqiq  Üçmüədzinə  köçürülməsinə  XV  əsrin 
sonunda Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən icazə vermişdi. 
«Ermənistan»  coğrafi  adı antik  və  erkən  orta  əsr mənbələrində  Fərat 
və  Dəclə  çaylarının  yuxarı  axarlarını  əhatə  edən  ərazilərə  şamil  edilirdi. 
Müxtəlif  miqrasiyalar,  xüsusilə  XIX  əsrdə  və  XX  əsrin  əvvəllərində  çar 
Rusiyasının  köçürmə  siyasəti  nəticəsində  ermənilər  Cənubi  Qafqazda 
yayılmış  1918-ci  ildə  isə  ermənipərəst  qüvvələrin  himayəsi  ilə  tarixi 
Azərbaycan  torpaqlarında  (Qərbi  Azərbaycanda)  Ermənistan  dövləti 
yaradılmışdır. 
Köklü Azərbaycan türklərinin ən qədim şəhərlərindən biri də Dəbildir. 
İndiki  Ermənistanın  ərəb  əlyazmalarına  əsaslanan  rus  alimləri  bu  şəhəri 
«Dvin-Dvin»  adlandırmışlar.  XIX-XX  əsrlər  elmi  ədəbiyyatda  da  bu  şəhər 
belə adlandırılır. 
Şəhər,  şəhristan,  onun  ətrafında  tikilən  2  cərgəli  qala  divarından  və 
yaşayış  məhəllələrindən  ibarət  olmuşdur.  Şəhərin  ən  qədim  tikintisi 
şəhristana  yaxın  olan,  IV  əsrdə  tikilmiş  xristianlığa  qədərki  3  hissəli 
bazilikdir.  Sonradan  onun  ətrafında  digər  tikintilər  yaranmış  və  bununla  da 
şəhərin  mərkəzinə  çevrilmişdi.  Sovet  İmperiyası  dövründə  Ermənistanın 

102 
 
ərazisinə daxil olduğuna görə elmi ədəbiyyata Dəbil Azərbaycan şəhəri kimi 
deyil, ermənilərin qədim şəhəri kimi daxil olmuşdur. 
Ani.  X əsrin  ikinci  yarısından  Ani  şəhəri  kiçik  bir  qala  divarlarından 
çıxaraq  çox  böyük  siyasi  və  mədəni  mərkəzə  çevrilmişdir.  Yazılı 
məlumatlara  əsasən  bu  zaman  şəhərdə  10  mindən  artıq  insan  yaşayırdı. 
Şəhəri  əhatə  edən  ikiqat  qala  divarları  nəinki  şəhristanı,  hökmlarların 
yaşadığı sarayları, həm də bütün şəhəri əhatə edirdi. Ani şəhərinin divarları 
tikintisinə görə çox möhkəm olmuşdur. Şəhristan ərazisində hələ 1918-ci ilə 
qədər  dünya  şöhrətli  alim  N.Y.Marr  tərəfindən  arxeoloji  araşdırmalar 
aparılmışdı.  Həmin  illərdə  Ani  şəhərinin  yerində  cənub  və  şimal 
kompleksindən  ibarət  olan  saray  qalıqları  aşkar  edilmişdi.  Sarayın  şimal 
hissəsində  geniş  və  çox  zəngin, rəngarəng naxışlarla  bəzədilmiş  böyük  otaq 
üzə çıxarılmışdır. 
Bakı-Abşeron  yarımadası.  Müasir  Bakı  şəhərinin  əsası  qədim 
zamanlarda  qoyulmuşdu.  Bakının  erkən  orta  əsrlər  tarixi  barədə  VIII-IX 
əsrlər ərəb və fars tarixçilərinin, həmçinin coğrafiyaşünaslarının əsərlərindən 
məlumat  almaq  olur.  Şirvanşahlar  sarayı  daxilində  aparılan  arxeoloji 
qazıntılar  zamanı  VII-VIII  əsrlərə  aid  edilən,  əhalisi  sıx  məskunlaşmış 
şəhərin  qalıqları  aşkar  olunmuşdur.  VIII-IX  və  daha  sonrakı  əsrlərə  aid 
sikkələr də tapılmışdır. Bakıda VII-IX əsr yerüstü abidələr qalmamışdır. 
Şamaxı. Qədim Şamaxı ərazisində Xınıslı yaşayış məskəni yerləşirdi. 
Buradan  4  mədəni  təbəqə  aşkar  edilmişdir  -  e.ə.  IV  əsrdən  başlayaraq  e.V 
əsrinə qədər. Yaşayış məskəni VII-VIII əsrlərdə artıq mövcud deyildi. Buna 
səbəb ərəb istilaları və yaxud dağıdıcı zəlzələ olmuşdur. Şamaxıda isə həyat 
VIII  əsrin  ortalarından  başlayır.  Həmin  dövrdə  Şamaxı  Yezidiyyə 
adlandırılırdı. 
Dərbənd orta əsrlərdə Şirvanın tərkibinə daxil olan qədim şəhərlərdən 
biri  idi.  E.ə.  VIII-VI  əsrlərdən  başlayaraq  burada  müdafiə  istehkamları 
tikilirdi. 
Qədim  yunan  və  Roma  mənbələrində  Kaspi  və  Alban  keçidi,  Alban 
mənbələrində  Çora  və  ya  Çola  qapıları,  İran  mənbələrində  Dərbənd,  Ərəb 
məxəzlərində  Bab-Əl  Xalid  (Dəmir  qapı)  və  s.  adlandırılan  Dərbənd 
Azərbaycanın aramsız basqınlara məruz qalmış şəhərlərindəndir. 
Yüksək  dağların  zirvəsi  ilə  dənizi  birləşdirən  bu  səd  şimalda 
(Dərbənd),  cənubda  (beşbarmaq)  qoşa  qala  divarlarından  ibarət  olub, 
Sasanilər  dövründə  inşa  edilmişdir.  Gilgilçay  və  Dərbənd  sədləri  dairəvi 
bürclər silsiləsinə malik olmaqla narınqala ilə tamamlanır. 
V-VI  əsrlərdə  Dərbənd  Qafqazda  xristianlığın  əsas  mərkəzlərindən 
birinə  çevrilir.  VII-IX  əsrlərdə  Xəzər  yolu  ilə  ticarətin  inkişafı  nəticəsində 
Dərbənd böyük şəhərlərdən və Xəzər dənizinin önəmli limanlarından biri idi. 

103 
 
Dərbənd divarları boyu və şəhər daxilində arxeoloji qazıntılar bu günə qədər 
davam etməkdədir. 
Şabran  -  bu  şəhərin  qalıqları  Dəvəçi  rayonu  ərazisində  yerləşir. 
Şabran  qalası  Qubadan  cənubda  axan  eyni  adlı  çayın  sahilində  inşa 
edilmişdir.  Təxminən  20  ilə  qədər  davam  etmiş  qazıntılar  nəticəsində 
sənətkar,  dulusçu  məhəllələri,  bazar  və  s.  aşkar  olunmuşdur.  XVIII  əsrin, 
daha  dəqiq  desək,  1720-ci  ilə  qədərki  mədəni  təbəqə  tədqiq  olunmuşdur. 
Həmin ildə şəhər dağılmışdır. 
Yuxarıda  göstərilən  yaşayış  yerləri  Şirvanın  orta  əsr  şəhərləridir.  Bu 
şəhərlərdən başqa Azərbaycan ərazisində digər şəhərlər də mövcud olmuşdur: 
Naxçıvan, Ordubad, Bərdə, Gəncə, Şəmkir və s. Həmin şəhərlərin arxeoloji 
tədqiqatları bu günə qədər davam edir. 
Gürcüstan  -  Orta  əsrlərə  aid  Msxeta  şəhərinin  öyrənilməsi  və 
Gürcüstanın  sosial-iqtisadi  inkişafının  izlənilməsi  baxımından  Samtavrda 
aparılan  arxeoloji  qazıntıları  xüsusi  qeyd  etmək  lazımdır.  Araşdırmalar 
nəticəsində  burada  yaşayışın  e.ə.  II  minillikdən  eramızın  VII-VIII  əsrlərinə 
qədər davamlı olması sübut edilmişdir. 
Msxeta  qəsəbəsinin  şimalında  yerləşən  Samtavr  çölündə  aparılan 
stasionar  qazıntılar nəticəsində  burada  küp qəbirlər, daş  qutu  qəbirləri,  saxsı 
qəbirləri  və  əsasən  uşaqların  basdırıldığı  torpaq  qəbirləri  üzə  çıxarılmışdı. 
Şəhər yerlərindən və onlara məxsus olan qəbir abidələrindən külli miqdarda 
saxsı  və  şüşə  məmulatlar,  metalın  müxtəlif  növlərindən  nəfis  şəkildə 
düzəldilmiş  zərgərlik  məmulatları  və  müxtəlif  ev  əşyaları,  sümükdən  və 
balıqqulağından  hazırlanan  kiçik  əmək  alətləri,  bəzək  əşyaları,  həmçinin, 
sikkə  nümunələri  aşkar  edilmişdi.  İberiyanın  və  Kaxetiyanın  orta  əsrlərdə 
fəaliyyət  göstərən  şəhərlərinin  beynəlxalq  ticarət  əlaqələrinin  ən  bariz 
göstəriciləri  sikkə  materiallarının,  Msxetdə  və  İberiyanın  digər  yerlərindən 
aşkar  edilən  və  Makedoniyalı  İsgəndərin  adından  zərb  edilən  stater 
nominalının  xüsusilə,  antik  dövrə  aid  yerli  oxşar  nümunələri  bu  faktı  sübut 
edir. Bu cür sikkələr daxili dövriyyədə e.ə. I əsrdən - eramızın II əsrinə qədər 
tamhüquqlu  tədavül  vasitəsi  olmuşdur.  Bu  staterlərlə  yanaşı,  Gürcüstanın 
erkən  orta  əsrlərində  fəaliyyət  göstərən  şəhərlərində  Qotarzın  adından  zərb 
edilən  draxmalar,  Avqustun  adından  buraxılan  denarilər  də  istifadə 
olunmuşdur.  Beynəlxalq  ticarət  əlaqələrinin  intensiv  olmasını,  həmçinin, 
Roma imperatorlarının  (Nerondan  Valeriana  qədər) hər  birinin adından zərb 
edilən sikkə nümunələri ilə göstərmək olar. 
Əhali  bu  şəhərlərdə  əkinçilik,  maldarlıq,  sənətkarlıqla  məşğul 
olmuşdur.  Aşkar  olunan  maddi  mədəniyyət  qalıqları  və  yazılı  məlumatlar 
İberiyanın bir hissəsinin Qafqaz Albaniyasının tərkibində olmasını sübut edir. 
Armavir.  Şərqdə  eyni  adlı  dağın  ətəklərini,  cənubda  Araz  çayı 
sahillərini  əhatə  edən,  qərbdə  Nor  Armavir  təpəlikləri  arasında  yerləşən  bu 

104 
 
şəhər orta  əsrlərə aid klassik abidədir.  Abidənin yaxınlığında Eruandasat və 
Artaşat şəhərlərinin arxeoloji qazıntıları da həyata keçirilmişdi. 
Keçən  əsrdə  erməni  alimlərinin  təkidlə  «qədim  erməni  şəhərləri» 
adlandırdıqları  bu  yaşayış  yerlərinin  ermənilərə  aid  olması  əslində  onların 
özləri  tərəfindən  də  heç  bir  maddi  mədəniyyət  qalıqları  vasitəsilə  sübuta 
yetirilməmişdir.  Onların  fikrincə,  bu  şəhərlərin  salınmasında  ellinizmə  xas 
olan  elementlərdən  istifadə  olunmuş,  Urartu  şəhərlərinə  məxsus  müdafiə 
tikililəri  mövcud  olmuşdur.  Bu  2  fakta  əsasən,  onlar  bu  şəhərləri  qədim 
erməni  mədəniyyətinin  nümunələri  kimi  elmə  təqdim  etmişlər.  Əslində 
ermənilər  bir  etnik  qrup  kimi,  dünyanın  heç  bir  yerində  ellinizm 
mədəniyyətinin,  Urartunun  yaradıcıları  kimi  tanınmamışlar.  «Urartu  tipli 
müdafiə tikililəri» sırasında bu müəlliflərin misal çəkdikləri 2 qat divar, yaxşı 
qorunan  giriş  hissə,  düzbucaqlı  formasında  kontrforslar,  künclərdə  tikilən 
qüllələr  dünya  arxitekturasında  şərq  üslublarının  əsas  elementləri  olaraq, 
Əhəmənilərə,  Mesopotamiyaya,  Babilə,  Ön  Asiyaya,  Yaxın  Şərqin  qədim 
sivilizasiyalarına, Azərbaycanın orta əsr şəhərlərinə də aid olmuşdur və şəhər 
mədəniyyəti  üçün  adi  olan  xüsusiyyətlərdir.  Digər  tərəfdən  eyni 
mütəxəssislər elmi nəşrlərdə, o cümlədən samballı «Sovet arxeologiyası» adlı 
çoxcildlikdə  Armavir  qazıntıları  zamanı  ellinizmə  aid  olan  heç  bir 
monumental  arxitektura  elementinin  tapılmadığını  da  qeyd  edirlər.  Bu 
ərazilər qədim türk azərbaycanlılarına aid olan torpaqlar olmuşdur. Orta  əsr 
şəhərlərinin «erməniləşdirilməsinə» nail olan alimlər tam olaraq ermənilərin 
protoyunan mənşəli olması barədə fikirlərinə Qərbi Azərbaycanda sübut tapa 
bilməmişlər.  Bütün  dünya  alimləri  antik  dövrdə  indiki  Ermənistanın  daxil 
olduğu Qafqaz Albaniyasının tarixini tanıyır və təsdiq edirlər. 
Qafqazda erkən orta əsrlərə qədər, daha dəqiq ərəblərin işğalına qədər 
Albaniya,  Atropatenanın  bir  hissəsi,  Kolxida  və  İberiyanın  olması  faktı  tam 
olaraq  sübuta  yetirilmişdi.  Heç  bir  erməni  dövləti  və  yaxud  ermənilərə  aid 
şəhər bu ərazilərdə tikilməmişdi. Ona görə də, keçən 70 ildə, Sovetlər İttifaqı 
zamanı  ermənipərəst  alimlər  nə  qədər  çalışsalar  da,  elmi  nöqteyi-nəzərdən, 
faktoloji  əsaslarla,  maddi  mədəniyyət  qalıqları  ilə  orta  əsrlərdə  belə  bizim 
torpaqlarımızda  heç  bir  erməni  mədəniyyəti  izləri  qeydə  ala  bilməmişlər. 
Onların  bu  torpaqlara  məcburi  olaraq  köçürülməsi  XIX  əsrin  birinci 
yarısından  məlum  tarixi  hadisələrin  nəticəsində  başlamışdır.  O  vaxta  qədər 
Cənubi Qafqazda və ümumiyyətlə, Qafqazda heç bir erməniyə aid olan izlər 
yoxdur və ola da bilməz. 
Bizim  eranın  VI  əsrində  Qərbi  Azərbaycanın  orta  əsr  şəhərlərindən 
Dvin  sürətlə  inkişaf  edir.  Burada  IV  əsrin əvvəllərindən  xristianlığın  dövlət 
dininə  çevrilməsi  xristian  mədəniyyətinin  inkişafına  ciddi  zəmin  yaradır. 
Sənətkarlıq  sürətlə  inkişaf  edir.  Daş  və  metal  işləmə,  dulusçuluq  və  şüşə 
istehsalı öz rəngarəngliyi ilə şöhrət qazanır. 

105 
 
Son  illər  Azərbaycanın  orta  əsr  şəhər  mədəniyyətinin  öyrənilməsi 
silsiləsindən  Şəmkir,  Bərdə,  Gəncə,  Şamaxı  və  digər  yerlərdə  arxeoloji 
qazıntılar aparılır. Bu sıradan xüsusi olaraq Şəmkir qazıntılarını qeyd etmək 
lazımdır. Belə ki, burada aparılan araşdırmalar nəticəsində şəhərin Narınqala 
hissəsindən xeyli sayda maddi mədəniyyət qalıqları aşkar edilmiş, onun geniş 
planı,  ölçüləri,  tikinti  qurğuları  öyrənilməkdədir.  Aparılan  işlər  nəticəsində 
Şəmkir  şəhərinin  VII-XVIII  əsrlər  arasında  müəyyən  fasilələrlə  fəaliyyəti 
haqqında məlumatlar əldə edilmişdir. 
Gürcüstan. Bu ərazidə VI əsrdə ilk feodal dövlətləri Lazika - qərbdə, 
Kartli  isə  -  şərqdə  yaradılmışdır.  Bu  zamandan  etibarən  xristianlığın 
yayılması  ilə  əlaqədar  həmin  dövlətlərin  ərazisində  tikilən  kiçik  şəhərlərdə 
kilsələr  inşa  edilməyə  başlamışdır.  Təəssüf  ki,  bu  günümüzə  çox  az  sayda 
dini  abidələr  miras  qalmışdır.  Bu  dövrdə  Gürcüstanın  paytaxtı  olan  indiki 
Tiflis böyük bir şəhərə çevrilmişdi. Ərəblərin işğalı zamanı Tiflis müsəlman 
əmirliyi  olaraq,  şərq  üslubunda  yenidən  tikilmişdir.  Xilafətin  zəifləməsi 
şərqdə  Kaxetiya  knyazlığı,  cənubda  Tao-Klardjeti,  qərbdə  Abxaziya 
çarlığının yaranmasına səbəb olmuşdur. 
Orta əsrlərdə Gürcüstanda mədəni həyat yenidən canlanmış, çox sayda 
kilsələr tikilmişdir. Bunlardan Müqəddəs Dado (VIII-IX əsr) kilsəsini, David 
Qurum kilsəsini misal çəkmək olar. 
İlk orta əsr qəbir abidələri. İslama qədərki dövrün qəbir abidələrində 
vahid adət-ənənəyə təsadüf olunur. Ümumiyyətlə, ilk orta əsrlərdə dörd qrup 
qəbir  abidələrinə  təsadüf  edilir:  küp  qəbirləri,  katakombalar,  daş  qutular  və 
müxtəlif tip xristian qəbirləri. 
Son  vaxtlara  qədər  Azərbaycanda  küp  qəbirlərindəki  dəfn  adətinin 
eramızın  II  əsrinə  qədər  davam  etdiyi  güman  olunurdu.  Lakin  Şamaxının 
Bağırlı  kəndi  ərazisində  Şərgah  adlanan  yerdə  öyrənilmiş  küp  qəbirlər  bu 
dəfn adətinin Azərbaycanda VIII əsrədək davam etdiyini sübuta yetirdi. 
Şərgah  küp  qəbirləri  1-1,5  m  dərinlikdə  müxtəlif  istiqamətlərdə 
basdırılırdı. Əvvəlki dövrdə olduğu kimi, burada da ölülər bükülü vəziyyətdə, 
sağ  və  ya  sol  böyrü  üstə  qoyulmuşdur.  Şərgah  küp  qəbirlərindən  ilk  orta 
əsrlər üçün xarakterik maddi mədəniyyət qalıqları tapılmışdır. 
Şirvan  ərazisi  üçün  xarakterik  qəbir  abidələrinin  bir  qrupunu  da 
Xınıslıdan  aşkar  olunmuş  daş  qutu  qəbirləri  təşkil  edir.  Bu  qəbirlərin  dörd 
tərəfinə  daş  lövhələr  düzülmüşdür.  Yan  daşların  hündürlüyü  0,9,  uzunluğu 
6,6-2,6, eni 0,4-0,9 m-dir. Küp qəbirlərdə olduğu kimi, burada da skeletlərin 
vahid  istiqaməti  yoxdur.  Daş  qutu  qəbirlərdən  gil  qablar,  şüşə  və  metal 
predmetlər, bəzək əşyaları, həmçinin əmək alətləri tapılmışdır. 
İlk feodal dövrü qəbir tiplərindən biri də katakombalar olmuşdur. Orta 
əsr katakombaları əvvəlki dövrlərdəkindən öz quruluşuna görə fərqlənirlər. 

106 
 
İlk orta əsr katakombalarında kollektiv dəfn adətinə daha çox təsadüf 
olunur. Bəzən katakombalarda 15 skelet müşahidə olunur. Qəbir materialları 
azlıq təşkil edir. 
Albaniyada  xristianlıq  qəbul  edildikdən  sonra  qəbir  adətlərində  də 
xristianlaşma müşahidə olunur. Xristian qəbirləri həm torpaqda qazılır, həm 
də daş qutu formasında düzəldilirdi. Hər iki növ qəbir tipi Qafqaz Albaniyası 
üçün  səciyyəvidir.  Xristian  qəbirləri  üçün  ən  orijinal  formalardan  biri  daş 
sənduqələrdir.  Qəbələ,  Şəki,  Bərdə,  Tərtər,  Ağdam,  Dağlıq  Qarabağ 
ərazilərində  müşahidə  olunmuş  bu  abidələr  ağ  daşdan  yonulub,  ağzı 
qapalıdır.  Uzunluğu  əsasən  1,7  m,  eni  48-50  sm-dir.  Xristian  qəbirlərində 
ölünü  arxası  üstə,  əlləri qarın  boşluğunda  çarpazlaşmış halda  dəfn  etmişlər. 
Bu  qəbirlərdə  xırda  bəzək  əşyaları  nəzərə  alınmasa,  başqa  avadanlıq 
tapılmamışdır. 

107 
 
İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT 
 
Azərbaycan dilində 
 
1.
 
Azərbaycan tarixi. 7 cilddə. I cild. Bakı. 1998. 
2.
 
Azərbaycan tarixi. 7 cilddə. II cild. Bakı. 1998. 
3.
 
Azərbaycan arxeologiyası (Daş dövrü), I cild. Bakı, 2008. 
4.
 
Azərbaycan arxeologiyası (orta əsr). VI cild. Bakı, 2009. 
5.
 
Abbasova F. Şabran. Bakı: 2002. 
6.
 
Aslanov Q. Azərbaycanın tunc təbərzin baltaları. Bakı: Elm, 1982. 
7.
 
Aşurov S. Naxçıvanın ilk tunc dövrü keramikası. Bakı: 2002, 157 s. 
8.
 
Avşarova  İ.N.  Xocalı-Gədəbəy  mədəniyyəti  tayfalarının  bədii  tunc 
məmulatı (e.ə. XIV-VII əsrlər). Bakı: Nurlan, 2007, 178 s. 
9.
 
Azərbaycan  Milli  Ensiklopediyası  /  Azərbaycan  Milli  Ensiklopediyası 
Mərkəzi. Bakı: 2007. 
10.
 
Azərbaycan tarixi atlası. Bakı: Kartoqrafiya, 2007. 
11.
 
Babayev İ.Ə., Əhmədov Q.M. Qəbələ. Bakı: 1981. 
12.
 
Baxşəliyev V. Naxçıvanın erkən dəmir dövrü mədəniyyəti. Bakı: 2002. 
13.
 
Bakıxanov A.A. Gülüstani-İrəm. Bakı: 1951. 
14.
 
Bünyadov T.Ə. Azərbaycan arxeologiyası oçerkləri. Bakı, 1960. 
15.
 
Cəfərzadə İ.M. Qobustan (Qayaüstü rəsmlər) Bakı: Elm, 1973. 
16.
 
Cəfərov  Ə.Q.  Quruçay  dərəsində.  Bakı:  Azərbaycan  Dövlət  Nəşriyyatı, 
1990. 
17.
 
Cəfərov Ə. Azərbaycanın ilk sakinləri. Bakı: Elm, 2004, 219 s. 
18.
 
Cəfərov  H.F.  Azərbaycan  e.ə.  IV  minilliyin  axırı  –  I  minilliyin 
əvvəllərində. Bakı: 2000. 
19.
 
Dostiyev  T.M.  Şimal-şərqi  Azərbaycan  IX-XV  əsrlərdə.  Bakı:  Bakı 
Universiteti nəşriyyatı, 2001, 293 s. 
20.
 
Əhmədov Q.M. Örənqala. Bakı: 1962. 
21.
 
Əliyev  V.H.  Azərbaycanda  tunc  dövrünün  boyalı  qablar  mədəniyyəti. 
Bakı: Elm, 1977. 
22.
 
Göyüşov R. Azərbaycan arxeologiyası. Bakı: İşıq, 1986, 158 s. 
23.
 
Həsənov  Y.  İbtidai  icma  tarixi  (dərs  vəsaiti).  Bakı:  Azərbaycan  Dövlət 
Tədris-pedaqoji nəşriyyatı, 1963. 
24.
 
Hüseynov  M.N.,  İsmayılov  Q.,  Quliyev  N.  Azərbaycanın  arxeoloji 
abidələri. Bakı: 1981. 
25.
 
İsmayılov  Q.S.  Quruçay  və  Köndələnçay  vadisində  qədim  mədəniyyət 
izləri. Bakı: 1981. 
26.
 
Kərimov  S.K.  Lerik  rayonunun  arxeoloji  abidələri.  Azərbaycan  Milli 
Elmlər Akademiyası. Bakı: Araz, 2006. 
27.
 
Qasımov E. Azərbaycanın orta əsr şəhərlərinin su təchizatı. Bakı: 2002. 

108 
 
28.
 
Qazıyev  S.M.  Mingəçevirdən  tapılmış  bəzi  silahlardan.  AMM-VII  с. 
Bakı: Elm, 1973. 
29.
 
Mahmudova  H.R.  Sibir  skifləri  və  Azərbaycan /  Tarix  elmləri namizədi 
alimlik dərəcəsi almaq üçün diss. Avtoreferatı. Bakı: Elm, 2006, 22 s. 
30.
 
Muradova F.M. Qobustan tunc dövründə. Bakı: Elm, 1979. 
31.
 
Müseyibli N. Gəmiqaya. Bakı: Çaşıoğlu, 2004, 316 s. 
32.
 
Novruzlu Ə.İ. Azərbaycanın orta əsr sənətkarlığı. Bakı: 1997. 
33.
 
Orucov  A.S.  İlk  orta  əsrlərdə  Azərbaycanda  dulusçuluq.  Bakı:  Elm, 
1989. 
34.
 
Pirquliyeva Q. Numizmatikanın əsasları, Bakı: Nafta-press, 2009, 169 s. 
35.
 
Rzayev N. Qayalar danışır. Bakı: Elm, 1985. 
36.
 
Seyidov A. Naxçıvan е.ə. III-II minilliklərdə. Bakı: Elm, 2003. 
37.
 
Volfram  Nagel,  Yeva  Ştrommenger.  Qalakənd.  Cənubi  Qafqazın 
Kirovabad  (Yelizavetpol)  ərazisində  erkən  dəmir  dövrünün  arxeoloji 
tapıntıları (tərcümə). Bakı: Diplomat, 1999. 
38.
 
Zaur  Həsənov.  Çar  skiflər.  Çar  skiflərin  və  qədim  oğuzların  etno-dil 
eyniləşdirilməsi. Bakı: Əbilov, Zeynalov və oğulları, 2005, 479 s.