Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 10. 07. 2009-cu il tarixli



Yüklə 4,11 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə7/14
tarix07.01.2017
ölçüsü4,11 Mb.
#5016
növüDərs
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   14

Qərbi  Azərbaycanda  -  Texut  yaşayış  məskəni,  Üçmüədzin 
şəhərindən  3  km  cənubda  yerləşir.  2,5 hektar  sahəyə  malik  oval  formalı  bu 
təpədəki  mədəni  təbəqənin  qalınlığı  1,6  m-dir.  Abidədən  diametri  2,6-3  m 
olan  girdə  formalı  kərpic  tikililərin  qalıqları  tapılmışdır.  Tikililərin  gil 

55 
 
döşəmələri  və  ocaq  yerləri  vardır.  Evlər  meydançaların  ətrafında  ayrı-ayrı 
qruplarla  yerləşmişdir.  Yaşayış  məskənində  Cənubi  Qafqaz  eneolit  dövrü 
üçün xarakterik  olan  müxtəlif  materiallar  aşkar  olunmuşdur.  Buradan  çoxlu 
sayda sümük məmulatları tapılmışdır. Nadir tapıntılardan biri də iri buynuzlu 
heyvanın bud sümüyündən hazırlanmış, 18 sm uzunluğunda olan ot biçmək 
üçün  bıçaq  əsasıdır.  Abidədən,  həmçinin  metal  əşyalar  da  aşkar  edilmişdir. 
Spektral  analizlərin  cavabı  göstərmişdir  ki,  tapılan  metal  əşyalar  mis-
mərgümüş  qarışığı-nikeldən  hazırlanmışdır.  Abidədən  müxtəlif  növ  küp 
qablar,  o  cümlədən  də  boyalı  qablar  aşkar  olunmuşdur.  Burada  çoxsaylı  gil 
manqal  qalıqları  -  hündür  kənarları  olan  dairəvi  kasa  formalı  qablar  da 
tapılmışdır.  Bu  qabların  əksəriyyəti  həcmcə  nisbətən  böyük  yapışdırılma 
qulplara malikdirlər. Texut yaşayış məskəni Cənubi Qafqazın yeganə eneolit 
dövrü  abidəsidir  ki,  oradan  gil  manqallar  tapılmışdır.  Bu  abidə  e.ə.  V 
minilliyin I yarısına, IV minilliyin əvvəllərinə aid edilir. 
Beləliklə,  təsərrüfat-məişət  komplekslərinə  əsaslanaraq  belə  nəticəyə 
gəlmək olar ki, erkən əkinçi icmasında sosial təbəqələşmə yox idi. 
Qafqazın  digər  ərazilərinin  arxeoloji  abidələrinin  öyrənilməsində 
Q.N.Çubinişvilinin, V.V.Bjaniyanın və digər alimlərin böyük zəhməti vardır. 
Mərkəzi Qafqaz abidələri arasında xüsusi yeri I Arıxlı, Şulaverisqora, 
İmirisqora  yaşayış  məskənləri  tutur.  Bunlar  kiçik  yüksəkliklər  şəklində 
yaşayış  məskənləri  olaraq  «təpə»  də  adlandırılır.  Onlar  əsasən  ayrı-ayrı 
hissələr  şəklində  bir neçə təpədə  salınmışdır.  Məsələn,  Xrami  çayı  sahilində 
yerləşən Kvemo-Şülaver abidələri qrupuna təxminən 500 hektar sahəni əhatə 
edən  Şulaverisqora,  Qadaqrılıqora  və  İmirisqora  aiddir.  Yaşayış  məskənləri 
arasındakı  məsafə  0,5  km.-dən  1,7  km-ə  qədərdir.  Bu  məskənlərdən  1  km 
qərbdə  Arıxlı  kəndi  yaxınlığında  Xrami  çayı  qovşağında  bir-birinə  yaxın 
məsafədə olan 5 təpədə yerləşmiş daha bir abidə qrupu aşkar olunmuşdur - I, 
II,  III  Arıxlı.  Mərkəzi  Qafqaz  məskənlərindəki  mədəni  təbəqənin  qalınlığı 
müxtəlifdir. Belə ki, Şulaverisqorada onun qalınlığı 8m, İmirisqorada 4,4 m, I 
Aruxlıda  -  5  m  təşkil  edir.  Bu  abidələr  arasında  Şulaverisqora  daha  erkən 
dövrə  aid  edilir.  Bu  yaşayış  məskəni  Xrami  çayının  sağ  sahilindəki 
düzənlikdə yerləşir. Təpə dağıntılara məruz qalmışdır. Bu məskənin diametri 
100  m,  hündürlüyü  6  m,  sahəsi  1  hektardır.  Abidədən  yaşayış  evləri, 
təsərrüfat  qurğuları,  həyət  çəpərləri  və  ərzaq  saxlama  quyuları  şəklində  32 
tikilinin qalıqları aşkar olunmuş, 9 tikinti təbəqəsi müəyyən edilmişdir. 
Buradakı  tikinti  təbəqələrindəki  planlaşdırılmada,  istifadə  olunan 
tikinti  materiallarında  memarlıqla  əlaqəli  yeniliyə  dəlalət  edən  əsaslı 
dəyişikliklər müşahidə olunmamışdır. Tikililər gil məhlulun istifadəsi ilə çiy 
kərpicdən  və möhrədən inşa  edilmişdi.  Tikililərdə  əsas tikinti  materialı  kimi 
maili-çıxıntılı  kərpic  istifadə  olunurdu.  Divarlar  torpaq  üstündə  düzülmüş 
kərpiclərin və yaxud əvvəlki tikilinin hamarlanmış qalıqları üzərindən şaquli 

56 
 
istiqamətdə  ucaldılırdı.  Bütün  tikililər  dairəvi,  yaxud  oval  formalı  olub 
silindrik  biçimlidir.  2.5-5.0  m  diametrli  iri  tikililər  yaşayış  evləri,  qalanları 
təsərrüfat yönümlüdür. 
II  abidə  -  İmirisqora  diametri  90  m,  hündürlüyü  orta  hesabla  4m, 
ümumi  sahəsi  1  hektar  olan,  cənub-qərbdən  şimal-şərqə  doğru  yayılmış 
təpədir. Burada təxminən 70 çiy kərpicdən ibarət olan tikilinin qalıqları aşkar 
olunmuş, 7 tikinti təbəqəsi müəyyən edilmişdir. Yaşayış arxitekturasının əsas 
tipi  dairəvi  planlı-gümbəzli  və  oval  evlərdir.  İmirisqoradakı  tikililər  öz 
düzgün həndəsi formaları və dəqiq planlaşdırılması ilə seçilir. 
Qədim  yaşayış  məskənlərinin  ikinci  qrupu  Arıxlı  kəndi  yaxınlığında, 
Xrami  çayının  sağ  sahilində  800  hektarlıq  bir  ərazidə  yerləşir.  Özündə  5 
yayılmış  təpəsini  birləşdirir.  Sahəsi  150x100  m,  hündürlüyü  6  m  olan,  4 
tikinti  təbəqəsindən  ibarət  Arıxlı  daha  ətraflı  tədqiq  olunmuşdur.  Evlərin 
birinin  döşəməsinin  altından  basdırılmış  uşaq  kəllə  sümüyü  tapılmışdır. 
Ümumilikdə, burada dəqiq planlaşdırılma müşahidə olunmamışdır. Məskənin 
ətrafında arx çəkilmişdir. Alimlər belə hesab edirlər ki, bu arxlardan suvarma 
və müdafiə məqsədi üçün istifadə olunmuşdur. 
Arxeoloji 
materialın 
xarakteristikası: 
Daş 
məmulatlar. 
Şulaverisqoradan obsidian (dəvəgözü) və çaxmaq daşından hazırlanmış 3000 
ədəd, İmirisqoradan isə 7000-dən artıq əşya tapılmışdır ki, bunların da 60-70 
%-i  daha  erkən  dövrlər  üçün  xas  olan  əmək  alətləridir.  Alətlərin  önəmli 
hissəsini  bıçaqvari  lövhəciklər  şəklində  olan  oraq  dişləri  təşkil  edir.  Tədqiq 
olunan  mədəniyyətlərdə  nizə  uclarının  olmaması  xüsusi  maraq  doğurur. 
Digər  səciyyəvi  cəhət,  demək  olar  ki,  bütün  yaşayış  məskənlərindən  sapand 
üçün olan gil və daş qəlpələrin aşkar edilməsidir. 
Sümük  məmulatı.  Bu kateqoriyaya sümük və buynuzdan hazırlanan 
məmulatlar aid edilir. Onlar arasında əmək alətlərinə, müxtəlif məişət və ayin 
icrasında istifadə olunan əşyalara bizlər, iynələr, toxalar və s., o cümlədən də 
nadir  hallarda  sümük  qaşıqlara  rast  gəlinir.  Maraqlı  tapıntılara,  həmçinin 
sümük  antropomorf  heykəlciklər  aiddir.  Kvemo-şulaver  kompleksinə  aid 
tapıntılardan  belə nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  bu  dövrdə əkinçiliklə  bağlı  əmək 
alətlərinin kəmiyyəti və növləri artmışdır. 
Dulusçuluq məmulatları. Ümumiyyətlə, bu dövrün gil qabları forma 
baxımından  sadə  xarakterli  olsa  da,  yüksək  keyfiyyətə malik idi.  Onlar  azca 
şirələnmiş, tərkibində saman çöpləri olan gildən hazırlanırdı. I Arıxlıdan bir 
neçə  divarları  çəhrayı  rəngli  pardaxlanmış  incə  saxsı  qablar  tapılmışdı.  Bu 
qablar gətirilmə hesab olunur. Saxsı qabların oturacaq hissəsində qamış izləri 
müşahidə  olunmuşdur.  Qablar  kiçik  piyalələr,  küplər  formasındadır.  Bəzən 
abidələrdə  çəllək  formalı  saxsı  qablara  da  rast  gəlinir.  Saxsıların  bir  qismi 
ornamentlidir.  Şulaveris  abidəsində  boyalı  dulusçuluq  məmulatlarına  da 
təsadüf  olunmuşdur.  Kvemo-Şuvaleris  məskəninin  özünəməxsus  saxsı 

57 
 
qablarının  əsas  səciyyəvi  xüsusiyyətləri  ornament  işləməsində  kəsmə 
üsulunun  istifadəsi  və  küplərin  yuxarı  küncünə  həndəsi  formalı  dalğalı 
naxışların həkk olunmasıdır. Beləliklə, Mərkəzi Qafqazın saxsı məmulatı çox 
orijinaldır.  Onlar  Mərkəzi  və  Ön  Asiyanın  saxsı mədəniyyətlərindən  kəskin 
fərqlənir.  Mərkəzi  Qafqazın  abidələrində  ancaq  Şimali  Mesopotamiyanın 
(Umm-Dabaqiya,  Tiela-Sot)  və  Azərbaycanın  abidələri  ilə  yaxınlıq  hiss 
olunur. 
Qeyd  olunan  abidələrdən  tapılmış  gil  antropomorf  heykəlciklər  azlıq 
təşkil edir. Yalnız Cənubi Qafqazın mərkəzində Didiqor məbədində çoxsaylı 
fiqurlar  tapılmışdır.  Kolleksiyaya  21  qadın  fiquru  daxildir.  Onlardan  17-si 
yaşayış  məskəninin  eneolit  dövrü  təbəqəsindəki  üst  tikinti qatındakı  dairəvi 
evdən  tapılmışdır.  Fiqurlar  ölçülərinə  görə  kiçik  olub  2,8-5,6  sm 
hündürlüyündədirlər.  Ayaqların  vəziyyətinə  görə  onlar  2  qrupa  bölünür: 
bükülmüş  və  uzadılmış  ayaqlarla  oturmuş  vəziyyətdə.  Təxmin  edilir  ki, 
fiqurların dərin dairəvi gözləri xatəmkarlıq üsulu ilə işlənmişdir. 
Şimali Qafqazda - Dağıstan ərazisində ümumi sahəsi təxminən 1,5 
min  m
2
.  olan,  1,2  m  qalınlığında  mədəni  təbəqəyə  malik  Qinçi  yaşayış 
məskəni  aşkar  edilmişdir.  Yaşayış  məskəninin  uzunluğu  15  m  hündürlüyü 
1,15 m, qalınlığı 2 m olan istehkam divarı daşlardan təmizlənmişdir. Yaşayış 
evlərində  də  bu  tip  daş  divarlar  müşahidə  olunmuşdur.  Evlərlə  bərabər 
yarımqazma formalı yaşayış yerləri və diametri 60 sm və 1,9 m olan dairəvi 
oval  formalı  ocaq  yerləri  üzə  çıxarılmışdır.  Qinçi  yaşayış  məskəni  Cənubi 
Qafqazın digər  abidələrindən  fərqli  olaraq  dağlıq  ərazidə  salınmışdır.  Onun 
səciyyəvi  xüsusiyyətlərindən  biri  də  daş  evlərin  Cənubi  Qafqazın  bəzi 
abidələrində olduğu kimi dairəvi deyil, düzbucaqlı formada olmasıdır. Qinçi 
yaşayış  məskənindən  aşkar  edilmiş  məmulatlar  erkən  köçəri-əkinçi 
məskənləri  üçün  xarakterikdir.  Daş  əmək  alətləri  arasında  -  iri  dən  daşları, 
sümük  və  buynuzdan  hazırlanan  alətlər  xüsusi  maraq  doğurur.  Saxsı 
məmulatlar  qalın  divarlı  olub,  kobud  yapma  naxışlara  malikdirlər.  Saxsı 
məmulatları  tərkibində  ağac  və  qum  qarışığı  olan  gildən  hazırlanmışdır. 
Abidədən əldə olunmuş pardaxlanmış küplər qırmızı və qəhvəyi rəngdədirlər. 
Qablar  əsasən  kasa,  iri  girdə  küplər,  fincanlar,  piyalələr  və  s.  formalara 
malikdirlər.  Həmçinin  abidədən  xaricdən  gətirilmə  sadə  saxsı  və  boyalı 
qablar aşkar olunmuşdur. Onların sayı 12-dir. 
Qafqazın Qaradəniz ətrafı abidələri arasında xüsusi yeri Rioni çayı 
sahilində Kutaisi ərazisində yerləşən Tetramisa yaşayış məskəni tutur. Abidə 
bir  təbəqəlidir.  Tetramisa  "Soçi-Adler  tipli"  abidələrin  ən  ucqar  cənub-şərq 
nöqtəsində yerləşir. 
Tetramisadan arxeoloji araşdırmalar zamanı müxtəlif tipli daşlardan, o 
cümlədən  çaxmaqdaşından,  bazaltdan  çoxlu  sayda  əmək  alətləri  aşkar 
edilmişdi.  Onlardan  daha  çox  seçilənləri,  daha  doğrusu,  ən qədim  dövrlərdə 

58 
 
istifadə  olunanları  çaxmaqdaşından  hazırlanan  əmək  alətləridir.  Bu  alətlərin 
oxşar  nümunələri  Qərbi  Gürcüstandan  tapılmışdır.  Kremendən  hazırlanan 
əmək  alətləri  sırasında  kəsici  və  deşicilər  çoxluq  təşkil  edir.  Aşkar  edilən 
saxsı nümunələri  kəmiyyət  etibarilə  az  olub,  daha  çox  qırıq  fraqmentlərdən 
ibarətdir.  Saxsı  nümunələri  arasında  stilizə  edilmiş  realizmdən  uzaq  olan 
antropomorf heykəlcikləri xüsusi qeyd etmək lazımdır. 
Tetramisadan  aşkar  edilən  tapıntılar  genetik  olaraq  neolit  dörvü  ilə 
birbaşa bağlıdır, yəni bu ərazidə mədəniyyət davamlı olaraq inkişaf etmişdir. 
Bu mədəniyyət mərkəzi və Cənubi Qafqazın eynitipli abidələrindən fərqlənir. 
Belə  ki,  Qafqazın  bu  ərazilərində  əkinçi-maldar  tayfalarının  yaratdıqları 
mədəniyyətlər  özünəməxsus  inkişaf  pillələrinə  məxsusdur.  Bu  cür  fərqli 
inkişafı keçən abidələr Abxaziyada da qeydə alınmışdır. Bunlardan Qantiadi 
kəndi  yaxınlığındakı  Quad  İxu  adlı  dağda  yerləşən  və  Macara  adlı  kənddə 
aşkar  edilən yaşayış  yerini xüsusi qeyd etmək olar. Adı çəkilən abidələrdən 
aşkar  edilən  arxeoloji  materiallar tərkibinə  görə  eynilik təşkil  edir.  Belə  ki, 
bütün bu abidələr açıq tipli yaşayış yerlərindən ibarətdir və heç birində tikinti 
qalıqları  aşkar  olunmamışdır.  Bunlardan  yalnız  Macar  yaşayış  yerində 
yarımqazma  formasında  olan  evlərin  hissələri  öyrənilmişdi.  Abidələrdən 
tapılan istehsal vasitələri əsasən dəyirman daşlarından, kobud xışdan və digər 
əmək  alətlərindən  ibarətdir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  arxeologiya  elmində 
«Suxumi  tipli  xışlar»  kimi  tanınan  dairəvi,  diskvari  xışlar  məhz  buradan 
tapılmışdır,  digər  abidələrdən  isə  «Soçi-Adler»  tipli  xışlar  qeydə  alınmışdı. 
Sonuncu tipə aid olan xışlar Qafqaz abidələrinin bir çoxu üçün xarakterikdir. 
Aparılan  araşdırmalar  bir  daha  Qafqazdan  Soçiyə  qədər  olan 
ərazilərdə əhalinin əkinçiliklə məşğul olduğunu sübut edir. 
Qafqazın  mis  dövrünün  sonu  haqqında  məlumatı  Abxaziya 
dolmenlərinin qazıntıları vermişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, M.M. İvanenko, 
B.A.Kuoqtina  və  A.L.Lukina  kimi  alimlər  1930-1937-ci  illərdə  bu  abidələri 
üzə  çıxarmışlar.  Dolmenlərin  tədqiqi  göstərmişdir  ki,  bu  abidələr  uzun 
müddət  dəfn  məqsədilə  istifadə  olunmuş  və  müxtəlif  dövrlərə  aid  qəbirləri 
özündə cəmləşdirir. Ən aşağı təbəqə tikililərin mis dövrünün sonu ilə əlaqəli 
olduğunu  göstərir.  Təbəqədən  baltalar,  toppuzlar,  nizə  ucluqları, 
özünəməxsus  formalı  qarmaqlar  və  bıçaqlar  aşkar  olunmuşdur.  Cənubi 
Qafqaz  dolmenləri  Qara  dəniz  sahili abidələri adı ilə tanınan  Şimali  Qafqaz 
dolmenləri ilə əlaqəlidirlər. 
Cənubi  Qafqazda  (vislobusnix)  baltalar  əsasən,  təsadüfi  qazıntılar 
zamanı aşkar  edilmişdir.  Bu  cür  balta  Qərbi  Azərbaycanda,  Göyçə  gölünün 
cənub-qərb  sahilində  yerləşən  Adıyaman  kəndi  ərazisindəki  nəhəng  daş 
parçalarından inşa edilmiş qəbirlərdən də tapılmışdır. 

59 
 
Qafqazdan  cənubda  çox  sayda  xış  nümunələri  aşkar  edilmişdir. 
Abxaziyanın Oçamir adlı erkən tunc dövrünə aid olan yaşayış yerində də bu 
tip xış nümunələrinə təsadüf olunur. 
Ümumiyyətlə,  daşdan  hazırlanan  belə  xışlar  forma  etibarilə  Yaxın 
Şərq ərazisində öyrənilən bəzi abidələrdən, o cümlədən IV minilliyə aid olan 
Şimali  Mesopotamiyadan  (e.ə.VI-IV  minillik)  da  məlumdur  (Xassun,  Xalaf 
mədəniyyətləri misal çəkmək olar). 
Analoji  tapıntılara  əsasən  bu  tipli  əmək  alətlərinin  Qafqaza  Şərqi 
Anadolu  və  Eorox  su  hövzəsi  yolu  ilə  Ön  Asiyadan  daxil  olması  ehtimal 
olunur. 
Qafqazın  qərb  hissəsinin  mədəni-tarixi  inkişafının  digər  ərazilərdən 
fərqli  olmasını  Azərbaycandan  şimalda  aşkar  edilən  abidələr  də  sübut  edir. 
Xüsusilə,  Soçi-Adler  ərazisindən aşkar  edilən  Axştır  I-V,  Smeretiya  limanı, 
Moldova  və  digər  abidələrdən  aşkar  edilən  maddi  mədəniyyət  qalıqları 
Abxaziyadan tapılan eneolit dövrünə aid materiallardan fərqlənmir. 
Beləliklə,  Qafqazın  Qara  dəniz  sahilləri  ərazisində  öyrənilən  dövrdə, 
neolit dövründə olduğu kimi, özünəməxsus mədəniyyət inkişaf etmişdir. 
Bu  mədəniyyətlər  Cənubi  Qafqazın  erkən  əkinçilik  mədəniyyəti 
abidələrindən fərqli idi. Bu mədəniyyət Odişi, Kistrik və Aşağı Şilovka kimi 
yerli  neolit  mədəniyyətləri,  erkən  tunc  dövrünə  aid  Oçamçiri  yaşayış  yeri, 
Voronsov mağarası və digər abidələri arasında müəyyən xronoloji çərçivəyə 
daxildir  (e.ə.IV-III  minilliyin  əvvəlləri).  Bu  tarix  aparılan  radiokarbon 
analizlərin  nəticəsi  ilə  dəqiqləşir,  yəni  Macar  yaşayış  yeri  üçün  bu  çərçivə 
3810±90 ili əhatə edir. 
Şimali  Qafqazın  qədim  dövrə  aid  arxeoloji  abidələri  çox  az 
öyrənilmişdir.  Bunlardan  Aqubekov  yaşayış  yerinin,  Nalçik  nekropolunun 
(Kobarin-bolqarda  yerləşir)  adını  çəkmək  mümkündür.  Aqubekov  yaşayış 
yeri  eneolit  dövrünə  aiddir.  Abidə  Nalçik  şəhəri  yaxınlığında  yerləşir. 
Abidənin  mədəni  təbəqəsinin  qalınlığı  0,4-0,6  m  olaraq,  əsasən  saxsı 
nümunələrindən,  çaxmaqdaşından  hazırlanan  əmək  alətlərindən,  qamışdan 
toxunma evlərin qalıqlarından ibarətdir. 
Ümumilikdə, abidədən aşkar edilən əmək alətləri digər Cənubi Qafqaz 
abidələrinin tapıntılarından fərqlənmir. Belə ki, eyni funksiyalı əmək alətləri 
Dağıstandan,  daha  dəqiq  ifadə  etsək,  Qinçi  yaşayış  yerindən  də  aşkar 
edilmişdir. 
Bu  oxşarlıq  yerli  oturaq  əhalinin  əlaqələrini  bir  daha  sübut  edir. 
Beləliklə,  Aqubekov  yaşayış  yerindən  1000-dən  artıq  saxsı  nümunələri 
tapılmışdı.  Bu  qablar  keyfiyyətsiz  gildən hazırlanmış, rəng  çalarları isə  sarı 
və qırmızı olaraq bozarmış vəziyyətdə aşkar edilmişlər. Saxsı nümunələri bir 
çox  əlamətlərinə  görə  cənub-şərqi  Qafqaz  və  Qara  dəniz  sahillərindəki 
abidələrinin  materiallarından  fərqlənir.  Bu  isə,  öz  növbəsində,  Mərkəzi 

60 
 
Qafqaz abidələrin lokal xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. Bu fərqi abidədən 
tapılmış  gil  antropomorf  heykəlcik  də  sübut  edir.  Tapıntı  Cənubi  Qafqazın 
erkən  əkinçiliklə  məşğul  olan  abidələrindən  aşkar  edilən  heykəlciklərdən 
fərqlidir. 
Bu  fərqlilik  yerli  əhalinin  dini  dünyagörüşündə,  dəfn  adətində  və 
bütövlükdə qəbir abidələrində də özünü göstərmişdir. 
Cənubi  Qafqazın  eneolit  dövrü  mədəniyyəti  aşkar  edilmiş  və  tədqiq 
olunmuş  abidələr  və  arxeoloji  materialla  həmin  dövrün  insan  cəmiyyətinin 
inkişaf  tarixində  necə  vacib  bir  rol  oynadığını  göstərir.  Bu  abidələrlə  Ön 
Asiyanın  eyni  dövrə  aid  abidələri  arasında  çox  böyük  oxşarlıqlar  olmasına 
baxmayaraq  bir  çox  özünəməxsus  özəlliklər  də  müşahidə  edilir  ki,  bu  da 
Cənubi Qafqaz eneolit mədəniyyətinin müstəqil inkişafını sübut edir. 
Sonda  qeyd  etmək  yerinə  düşərdi  ki,  bəhs  edilən  dövrdə  Qara  dəniz 
ətrafında  olduğu  kimi  Şimali  Qafqaz  bölgəsi  arxeoloji  mədəniyyətlər 
baxımından  Cənubi  Qafqazdan geridə  qalırdı.  Bu  ona  dəlalət  edir ki,  dəmir 
dövrünün  astanasında  Qafqazın  ayrı-ayrı  bölgələri  müxtəlif  mədəni  inkişaf 
mərhələsində  olmuşdur.  Sözsüz  ki,  Qafqaz  və  Dağıstanın  eneolit  dövrünün 
çiçəklənməsində  sosial-iqtisadi  faktorlar  aparıcı  rol  oynamışdır.  Məhz 
əkinçilik  və  maldarlığın  inkişafı  bu  ərazidə  məskunlaşmış  tayfaların  öz 
aralarında  və  Ön  Asiya  qonşuları  ilə  sıx  əlaqələrin  yaranmasına  gətirib 
çıxarmışdı. Bu səbəblə də, Qafqazda erkən əkinçilik mədəniyyətlərinin güclü 
inkişafına təkan verilmişdi. 
Cənubi  Osetiyanın  Böyük  Liaxvi  çayının  aşağı  axarının  yaxınlığında 
aşkar edilən yaşayış yeri və qəbir yerləri, mütəxəssislərin fikrincə, Kür-Araz 
mədəniyyətinə  anaoloji  abidə  olaraq,  eneolit  dövrünə  aiddir.  Buradan  aşkar 
edilən  əsas  maddi  mədəniyyət  qalıqları  arasında  saxsı  nümunələri  üstünlük 
təşkil edir. Bu cür saxsı qab fraqmentləri eyni bir texnika ilə hazırlanmışlar. 
Saxsıların  üzəri  qara  rənglə,  üç  tərəfi  qırmızımtıl  rənglə  örtülərək,  zəif 
temperaturda bişirilmişdir. 
Qafqazın  Kulbakebi  və  Nasarqora adlı təpələrindən  aşkar  edilmiş  və 
bərpa edilmiş saxsılardan istifadə olunmuşdur. Nasarqoradan tapılan bəzi qab 
nümunələrinin  üzərində  relyefli  bəzəklər  vardır.  Bu  cür  tapıntıların  əsasən 
Gürcüstandan  və  Cənubi  Qafqazın  digər  yerlərindən  aşkar  edilən  saxsı 
nümunələrinin  yaxın  oxşarlığı  olsa  da,  bəzi  fərqli  elementləri  də  vardır.  O 
cümlədən,  Şida-Kartlien  (Kulba-kebi,  Zqudriskverda,  Nasarqora,  Urbnisi, 
Kvasxeledi  və  s.)  tapılan  saxsıların üzəri hamar  və  bəzəksizdir,  baxmayaraq 
ki,  Trialetidən,  Kiketidən,  o  cümlədən  Qərbi  Azərbaycandan  (İndiki 
Ermənistandan)  eyni  dövrə  aid  olan  saxsıdan  çox  rəngarəng  və  zəngin  bir 
şəkildə bəzədilmişdir. 
Qafqazın  bu  ərazisində  ilk  dəfə  eneolit  dövrü  arxeoloji  abidəsi 
S.İ.Nadimaşvili  tərəfindən  aşkar  edilmişdi.  O,  1949-cu  ildə  Böyük  Liaxvi 

61 
 
çayının  sol  sahilində  Zqudrisiverda  deyilən  qəbiristanlıq  yaxınlığında, 
Nasarqora  təpəsində,  Sxinvali  şəhərinin  cənub-qərbində  aparılan  arxeoloji 
qazıntılar zamanı bu abidəni öyrənməyə başlamışdı. Burada S.İ.Nadimaşvili 
tərəfindən öyrənilən digər bir maraqlı eneolit dövrü abidəsi Osprisi kəndinin 
yaxınlığında  Kulbakebi  adlı  təpə  aşkar  edilmişdi.  Abidə  1949-cu  ildə 
B.A.Kuftinin  rəhbərliyi  ilə  işləyən  arxeoloji  ekspedisiya  tərəfindən  də 
öyrənilmişdi. Bu ekspedisiyanın kəşfiyyat xarakterli işləri nəticəsində təpənin 
üst  təbəqəsindən  xeyli  miqdarda  eneolit  dövrü  üçün  xarakterik  olan  saxsı 
məmulatları, əmək alətləri, gildən qoyun heykəlciyi, çaxmaqdaşı nümunələri 
tapılmışdı.  1950-ci  ildə  V.P.Lyubin  tərəfindən  Sxinvali  şəhərinin  ətrafında 
arxeoloji  kəşfiyyat  işləri  həyata  keçirilmişdi.  Bu  zaman  misdən  hazırlanan 
eneolit  dövrü  üçün  xarakterik  olan  kiçik  balta  tapılmışdı.  Həmin  ildə 
araşdırılan ərazidə qəbirlər də müəyyən qədər öyrənilmişdi. 
Eneolit  dövrünün  dəfn  adətləri.  Bəşər  tarixi  üçün  eneolit  dövrünə 
aid ən mühüm məsələlərdən biri də dəfn adətinin formalaşmasıdır. 
Təkcə Azərbaycan ərazisində - I Kültəpənin eneolit dövrü təbəqəsində 
85 qəbir açılmışdır. Buradan çıxan skeletlər ölülərin bükülü vəziyyətdə və ya 
böyrü, yaxud da arxası üstə, müxtəlif istiqamətlərdə dəfn edildiyini göstərir. 
Bəzi  skeletlərin  üzərinə  qırmızı  oxra  səpilmişdir.  Qəbirlərin  bəzilərindən  it 
skeleti,  bir  qism  qəbirlərindən  gil  qablar,  cürbəcür  muncuqlar  və  dəvəgözü 
daşından əşyalar tapılmışdır. Belə qəbirlər Babadərviş və digər abidələrdə də 
üzə  çıxarılmışdır.  Azərbaycan  ərazisində  öyrənilmiş  eneolit  dövrü 
abidələrinin  çoxunda  qəbirlər  bilavasitə  yaşayış  məskənlərində  qazılmışdır. 
Bu  adət  Yaxın  və  Orta  Şərqin  bir  çox  ölkələrində  uzun  müddət  qalmışdır. 
Belə  qəbirlər,  bir  qayda  olaraq,  yaşayış  yerlərinin  mədəni  təbəqəsində  və 
yaxud xam torpaqda qazılırdı. 
 
 

62 
 
V HİSSƏ. TUNC VƏ DƏMİR DÖVRÜ 
 
VI FƏSİL 
 
QAFQAZIN TUNC DÖVRÜ ARXEOLOJİ ABİDƏLƏRİ 
 
1. Qafqazdakı tunc dövrü arxeoloji abidələrinin xüsusiyyətləri 
 
Qafqazın  tunc  dövrü  abidələri  əsasən  XX  əsrdə  və  XXI  əsrin 
əvvəllərində  E.Resler,  İ.Meşşaninov,  T.Passek,  B.Latınin,  D.Şərifov, 
O.Həbibullayev,  Ə.Ələkbərov,  Q.Melikişvili,  P.Tavadze,  R.Munçayev, 
İ.Nərimanov, H.Kəsəmənli, Y.Krupnov, B.Texov, C.Xalilov, Q.İsmayılzadə, 
M.Hüseynova 
Q.M.Aslanov, 
V.Əliyev, 
H.Cəfərov, 
M.Rəhimova, 
F.Muradova,  T.Axundov,  S.Aşurov,  N.Müseyibli,  İ.Avşarova  və  digər 
alimlər tərəfindən öyrənilmişdi. 
E.ə.  IV  minilliyin  ortalarında  Qafqazda  əsaslı  dəyişikliklər  müşahidə 
olunmaqda  idi.  Mis  dövrü  mədəniyyəti  əsasında  erkən  tunc  dövrü 
formalaşırdı.  Bunu  yalnız  Qafqaz  daxili  ictimai  münasibətlərdəki 
böyükhəcmli  dəyişikliklər  və  mədəni  inkişaf  deyil,  həmçinin  Qədim  Şərq  - 
Ön Asiya mədəniyyəti ilə sıx əlaqələr bir daha sübut edir. 
İlk  tunc  dövründə  erkən  maldarlığın  inkişafı  ilə  əlaqədar  tayfalar 
arasında  mülki  bərabərsizlik  yaranırdı.  Mülki  bərabərsizliyin  genişlənməsi 
nəticəsində  bəzi  maldar  tayfalar  sərvət  toplayırdılar.  Bu  da  mübadilə 
prosesinin  formalaşması  və  Ön  Asiya  ölkələri  ilə  iqtisadi  münasibətlərin 
möhkəmlənməsinə  gətirib  çıxarırdı.  Daha  varlı  tayfalar  xüsusi  mövqe 
qazanaraq  tayfa  ittifaqına  başçılıq  etməyə  başlayırdılar.  Tədricən  mülki 
bərabərsizlik tayfa daxilində də müşahidə olunurdu. Belə ki, var-dövlət tayfa 
başçısı və onun nəslinin nümayəndələrinin əlində cəmləşirdi. Bunu daha çox 
arxeoloqlar  tərəfindən  aşkar  olunmuş  qəbir  abidələri  sübut  edir.  Tədqiq 
olunan  bəzi  qəbirlərin  tutumuna  görə  daha  zəngin  və  dəbdəbəli,  bəzilərinin 
isə sadə olması bunu bir daha təsdiq edir. 
Mal-qara  və  sərvət  uğrunda  mübarizələr  tayfalar  arasında  düşmən 
münasibətlərin  yaranmasına  səbəb  olurdu.  Bununla  əlaqədar  həmin  dövrdə 
yaşayış  məskənlərinin  ətrafı  iri  sal  daşlardan  hörülmüş  (hündürlüyü  2  m-ə 
çatan)  şəhər  formasını  alır.  Belə abidələrdən  biri  İrəvan  şəhəri  yaxınlığında 
Təzəkənd  ətrafında  Qızıl
 
qala  ilə  üzbəüz  yerləşən  Zənçiqala  şəhəridir.  Bu 
şəhərdə  həyat  e.ə.  IV  minillikdən  başlayaraq  orta  əsrlərə  qədər  davam 
etmişdir.  1896-cı  ildə  P.V.Çarkovskinin  rəhbərliyi  ilə  həmin  şəhərin  iri 
kurqan  abidəsi  tədqiq  olunmuşdur.  Tədqiqat  işləri  sonradan  E.Resler 
tərəfindən  davam  etdirilmişdir.  Kurqan  qəbirləri  daşlarla  örtülmüşdür. 
Burada tədqiq olunan qəbirlər e.ə. III-II minilliklər üçün xarakterik olan daş 

63 
 
qutular  deyil,  düzbucaqlı  formaya  malik  quyular  şəklində  idi.  Kurqanlardan 
çox az miqdarda material əldə olunmuşdur. Bunlar əsasən boyalı saxsı qablar, 
bir ədəd cızma ornamentli gil qab və baş üçün olan daş sancaqdan ibarətdir. 
Əldə olunan saxsı qablar boğazlı küplər, üzərinə qırmızı fonda qara ornament 
həkk olunmuş fincanlar qismindədirlər. 
Qızıl-qala abidəsindən aşkar olunmuş bu tip qəbir abidələrinin yaşının 
müəyyən  olunması  üçün  (İrəvan  şəhərində,  vağzal  yaxınlığında  yerləşən) 
Müxənnət-təpədə  1935-ci  ildə  aparılmış arxeoloji  tədqiqat işləri nəticəsində 
aşkar olunmuş maddi-mədəniyyət qalıqlarının böyük rolu vardır. 
1895-ci  ildə  sərhəd  qoşunlarının  zabiti  N.V.Fyodorov  tərəfindən 
məlum  arxeoloji  komissiyaya  daxil  olan  Araz  sahilindəki  Qızılvəng 
abidəsindən  aşkar  edilən  boyalı  qablar  haqqında  geniş  elmi  məlumatlar 
arxeoloji  elmi-ədəbiyyatda  öz  əksini  tapmışdır.  Bu  qabların  sırasında  həm 
boyalı,  həm  də  sadə  dulus  məmulatları  diqqəti  cəlb  edir.  Ornamentlər 
arasında əsasən tünd-qırmızı və qara rənglə çəkilmiş həndəsi naxışlar çoxluq 
təşkil edir. N.V.Fyodorovun Qızılvəngdən topladığı metal əşyalar 4 ədəd tunc 
qılınc, üç ədəd tunc dördkünc formalı biz və tunc sancaqdan ibarətdir. 1926-
cı  ildən  başlayaraq  Qızıl-vəngdə  iki  arxeoloji  ekspedisiya  fəaliyyət 
göstərmişdi.  İ.İ.Meşşaninov  və  A.A.Millerin  rəhbərliyi  ilə  həyata  keçirilən 
arxeoloji  qazıntılarda  aşkar  edilən  daş  qutu  tipli  qəbirlərin  içərisindəki 
skeletler  əsasən  sağ  böyrü  üstündə  ayaqları  və  əlləri  qatlanmış  vəziyyətdə 
təsadüf olunmuşdu. Qəbir abidələrindən mis və tuncdan hazırlanmış müxtəlif 
əşyalar,  qara  cilalı  və  digər  boyalı  qablar  aşkar  edilmişdir.  Bu  qablar 
N.Fyodorovun  kolleksiyasında  olan  rəngarəng  qab  nümunələrindən 
fərqlənirdilər.  Aşkar  edilən  boyalı  qablar  artıq  əvvəlki  kimi  deyil, 
keyfiyyətsiz  şəkildə  hazırlanmışdı.  Bu  dövrdə  Cənubi  Qafqaz  saxsı  qabları 
içərisində,  çaydan  formalı,  qulplu  su  qabları  hazırlanmağa  başlanır.  İran 
ərazisindən  aşkar  edilən  eyni  funksiyalı  qablar mütəxəssislər tərəfindən  e.ə. 
IV-III minilliklərə aid edilir. O cümlədən Luristandan, III Təpə-Hissar, Təpə-
Sialk  qəbir  abidəsindən,  Türkmənistanda  III  Anaudan,  Naxçıvanda 
Kültəpədən,  Türkiyədə  Anadoludan  aşkar  edilən  bu  tip  qablar  qədim  tarixə 
malikdirlər. 
Cənubi  Qafqazın  boyalı  qablarının  öyrənilməsində  B.A.Kuftinin, 
Ə.Ələkbərovun, O.Həbibullayevin, V.H.Əliyevin xidmətləri az olmamışdır. 
Boyalı  qablar  haqqında  geniş  elmi  tədqiqatlar  1951-1964-cü  illərdə 
aparılmışdır.  Bu  cəhətdən  Azərbaycan  Elmlər  Akademiyasının  Tarix 
İnstitutunun  Naxçıvan  arxeoloji  ekspedisiyası  tərəfindən  Kültəpədə aparılan 
tədqiqat  işlərinin  mühüm  əhəmiyyəti  vardır.  Belə  ki,  tədqiqatçı  alim 
O.Həbibullayev Kültəpənin üst mədəni təbəqəsini diqqətlə öyrənərək ilk dəfə 
Naxçıvan  boyalı  qablarının  tiplərini  müəyyənləşdirmiş  və  onların  dəqiq 
tarixini vermişdir. 

64 
 
Yüklə 4,11 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   14




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin