Qərbi Azərbaycanda - Texut yaşayış məskəni, Üçmüədzin
şəhərindən 3 km cənubda yerləşir. 2,5 hektar sahəyə malik oval formalı bu
təpədəki mədəni təbəqənin qalınlığı 1,6 m-dir. Abidədən diametri 2,6-3 m
olan girdə formalı kərpic tikililərin qalıqları tapılmışdır. Tikililərin gil
55
döşəmələri və ocaq yerləri vardır. Evlər meydançaların ətrafında ayrı-ayrı
qruplarla yerləşmişdir. Yaşayış məskənində Cənubi Qafqaz eneolit dövrü
üçün xarakterik olan müxtəlif materiallar aşkar olunmuşdur. Buradan çoxlu
sayda sümük məmulatları tapılmışdır. Nadir tapıntılardan biri də iri buynuzlu
heyvanın bud sümüyündən hazırlanmış, 18 sm uzunluğunda olan ot biçmək
üçün bıçaq əsasıdır. Abidədən, həmçinin metal əşyalar da aşkar edilmişdir.
Spektral analizlərin cavabı göstərmişdir ki, tapılan metal əşyalar mis-
mərgümüş qarışığı-nikeldən hazırlanmışdır. Abidədən müxtəlif növ küp
qablar, o cümlədən də boyalı qablar aşkar olunmuşdur. Burada çoxsaylı gil
manqal qalıqları - hündür kənarları olan dairəvi kasa formalı qablar da
tapılmışdır. Bu qabların əksəriyyəti həcmcə nisbətən böyük yapışdırılma
qulplara malikdirlər. Texut yaşayış məskəni Cənubi Qafqazın yeganə eneolit
dövrü abidəsidir ki, oradan gil manqallar tapılmışdır. Bu abidə e.ə. V
minilliyin I yarısına, IV minilliyin əvvəllərinə aid edilir.
Beləliklə, təsərrüfat-məişət komplekslərinə əsaslanaraq belə nəticəyə
gəlmək olar ki, erkən əkinçi icmasında sosial təbəqələşmə yox idi.
Qafqazın digər ərazilərinin arxeoloji abidələrinin öyrənilməsində
Q.N.Çubinişvilinin, V.V.Bjaniyanın və digər alimlərin böyük zəhməti vardır.
Mərkəzi Qafqaz abidələri arasında xüsusi yeri I Arıxlı, Şulaverisqora,
İmirisqora yaşayış məskənləri tutur. Bunlar kiçik yüksəkliklər şəklində
yaşayış məskənləri olaraq «təpə» də adlandırılır. Onlar əsasən ayrı-ayrı
hissələr şəklində bir neçə təpədə salınmışdır. Məsələn, Xrami çayı sahilində
yerləşən Kvemo-Şülaver abidələri qrupuna təxminən 500 hektar sahəni əhatə
edən Şulaverisqora, Qadaqrılıqora və İmirisqora aiddir. Yaşayış məskənləri
arasındakı məsafə 0,5 km.-dən 1,7 km-ə qədərdir. Bu məskənlərdən 1 km
qərbdə Arıxlı kəndi yaxınlığında Xrami çayı qovşağında bir-birinə yaxın
məsafədə olan 5 təpədə yerləşmiş daha bir abidə qrupu aşkar olunmuşdur - I,
II, III Arıxlı. Mərkəzi Qafqaz məskənlərindəki mədəni təbəqənin qalınlığı
müxtəlifdir. Belə ki, Şulaverisqorada onun qalınlığı 8m, İmirisqorada 4,4 m, I
Aruxlıda - 5 m təşkil edir. Bu abidələr arasında Şulaverisqora daha erkən
dövrə aid edilir. Bu yaşayış məskəni Xrami çayının sağ sahilindəki
düzənlikdə yerləşir. Təpə dağıntılara məruz qalmışdır. Bu məskənin diametri
100 m, hündürlüyü 6 m, sahəsi 1 hektardır. Abidədən yaşayış evləri,
təsərrüfat qurğuları, həyət çəpərləri və ərzaq saxlama quyuları şəklində 32
tikilinin qalıqları aşkar olunmuş, 9 tikinti təbəqəsi müəyyən edilmişdir.
Buradakı tikinti təbəqələrindəki planlaşdırılmada, istifadə olunan
tikinti materiallarında memarlıqla əlaqəli yeniliyə dəlalət edən əsaslı
dəyişikliklər müşahidə olunmamışdır. Tikililər gil məhlulun istifadəsi ilə çiy
kərpicdən və möhrədən inşa edilmişdi. Tikililərdə əsas tikinti materialı kimi
maili-çıxıntılı kərpic istifadə olunurdu. Divarlar torpaq üstündə düzülmüş
kərpiclərin və yaxud əvvəlki tikilinin hamarlanmış qalıqları üzərindən şaquli
56
istiqamətdə ucaldılırdı. Bütün tikililər dairəvi, yaxud oval formalı olub
silindrik biçimlidir. 2.5-5.0 m diametrli iri tikililər yaşayış evləri, qalanları
təsərrüfat yönümlüdür.
II abidə - İmirisqora diametri 90 m, hündürlüyü orta hesabla 4m,
ümumi sahəsi 1 hektar olan, cənub-qərbdən şimal-şərqə doğru yayılmış
təpədir. Burada təxminən 70 çiy kərpicdən ibarət olan tikilinin qalıqları aşkar
olunmuş, 7 tikinti təbəqəsi müəyyən edilmişdir. Yaşayış arxitekturasının əsas
tipi dairəvi planlı-gümbəzli və oval evlərdir. İmirisqoradakı tikililər öz
düzgün həndəsi formaları və dəqiq planlaşdırılması ilə seçilir.
Qədim yaşayış məskənlərinin ikinci qrupu Arıxlı kəndi yaxınlığında,
Xrami çayının sağ sahilində 800 hektarlıq bir ərazidə yerləşir. Özündə 5
yayılmış təpəsini birləşdirir. Sahəsi 150x100 m, hündürlüyü 6 m olan, 4
tikinti təbəqəsindən ibarət Arıxlı daha ətraflı tədqiq olunmuşdur. Evlərin
birinin döşəməsinin altından basdırılmış uşaq kəllə sümüyü tapılmışdır.
Ümumilikdə, burada dəqiq planlaşdırılma müşahidə olunmamışdır. Məskənin
ətrafında arx çəkilmişdir. Alimlər belə hesab edirlər ki, bu arxlardan suvarma
və müdafiə məqsədi üçün istifadə olunmuşdur.
Arxeoloji
materialın
xarakteristikası:
Daş
məmulatlar.
Şulaverisqoradan obsidian (dəvəgözü) və çaxmaq daşından hazırlanmış 3000
ədəd, İmirisqoradan isə 7000-dən artıq əşya tapılmışdır ki, bunların da 60-70
%-i daha erkən dövrlər üçün xas olan əmək alətləridir. Alətlərin önəmli
hissəsini bıçaqvari lövhəciklər şəklində olan oraq dişləri təşkil edir. Tədqiq
olunan mədəniyyətlərdə nizə uclarının olmaması xüsusi maraq doğurur.
Digər səciyyəvi cəhət, demək olar ki, bütün yaşayış məskənlərindən sapand
üçün olan gil və daş qəlpələrin aşkar edilməsidir.
Sümük məmulatı. Bu kateqoriyaya sümük və buynuzdan hazırlanan
məmulatlar aid edilir. Onlar arasında əmək alətlərinə, müxtəlif məişət və ayin
icrasında istifadə olunan əşyalara bizlər, iynələr, toxalar və s., o cümlədən də
nadir hallarda sümük qaşıqlara rast gəlinir. Maraqlı tapıntılara, həmçinin
sümük antropomorf heykəlciklər aiddir. Kvemo-şulaver kompleksinə aid
tapıntılardan belə nəticəyə gəlmək olar ki, bu dövrdə əkinçiliklə bağlı əmək
alətlərinin kəmiyyəti və növləri artmışdır.
Dulusçuluq məmulatları. Ümumiyyətlə, bu dövrün gil qabları forma
baxımından sadə xarakterli olsa da, yüksək keyfiyyətə malik idi. Onlar azca
şirələnmiş, tərkibində saman çöpləri olan gildən hazırlanırdı. I Arıxlıdan bir
neçə divarları çəhrayı rəngli pardaxlanmış incə saxsı qablar tapılmışdı. Bu
qablar gətirilmə hesab olunur. Saxsı qabların oturacaq hissəsində qamış izləri
müşahidə olunmuşdur. Qablar kiçik piyalələr, küplər formasındadır. Bəzən
abidələrdə çəllək formalı saxsı qablara da rast gəlinir. Saxsıların bir qismi
ornamentlidir. Şulaveris abidəsində boyalı dulusçuluq məmulatlarına da
təsadüf olunmuşdur. Kvemo-Şuvaleris məskəninin özünəməxsus saxsı
57
qablarının əsas səciyyəvi xüsusiyyətləri ornament işləməsində kəsmə
üsulunun istifadəsi və küplərin yuxarı küncünə həndəsi formalı dalğalı
naxışların həkk olunmasıdır. Beləliklə, Mərkəzi Qafqazın saxsı məmulatı çox
orijinaldır. Onlar Mərkəzi və Ön Asiyanın saxsı mədəniyyətlərindən kəskin
fərqlənir. Mərkəzi Qafqazın abidələrində ancaq Şimali Mesopotamiyanın
(Umm-Dabaqiya, Tiela-Sot) və Azərbaycanın abidələri ilə yaxınlıq hiss
olunur.
Qeyd olunan abidələrdən tapılmış gil antropomorf heykəlciklər azlıq
təşkil edir. Yalnız Cənubi Qafqazın mərkəzində Didiqor məbədində çoxsaylı
fiqurlar tapılmışdır. Kolleksiyaya 21 qadın fiquru daxildir. Onlardan 17-si
yaşayış məskəninin eneolit dövrü təbəqəsindəki üst tikinti qatındakı dairəvi
evdən tapılmışdır. Fiqurlar ölçülərinə görə kiçik olub 2,8-5,6 sm
hündürlüyündədirlər. Ayaqların vəziyyətinə görə onlar 2 qrupa bölünür:
bükülmüş və uzadılmış ayaqlarla oturmuş vəziyyətdə. Təxmin edilir ki,
fiqurların dərin dairəvi gözləri xatəmkarlıq üsulu ilə işlənmişdir.
Şimali Qafqazda - Dağıstan ərazisində ümumi sahəsi təxminən 1,5
min m
2
. olan, 1,2 m qalınlığında mədəni təbəqəyə malik Qinçi yaşayış
məskəni aşkar edilmişdir. Yaşayış məskəninin uzunluğu 15 m hündürlüyü
1,15 m, qalınlığı 2 m olan istehkam divarı daşlardan təmizlənmişdir. Yaşayış
evlərində də bu tip daş divarlar müşahidə olunmuşdur. Evlərlə bərabər
yarımqazma formalı yaşayış yerləri və diametri 60 sm və 1,9 m olan dairəvi
oval formalı ocaq yerləri üzə çıxarılmışdır. Qinçi yaşayış məskəni Cənubi
Qafqazın digər abidələrindən fərqli olaraq dağlıq ərazidə salınmışdır. Onun
səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri də daş evlərin Cənubi Qafqazın bəzi
abidələrində olduğu kimi dairəvi deyil, düzbucaqlı formada olmasıdır. Qinçi
yaşayış məskənindən aşkar edilmiş məmulatlar erkən köçəri-əkinçi
məskənləri üçün xarakterikdir. Daş əmək alətləri arasında - iri dən daşları,
sümük və buynuzdan hazırlanan alətlər xüsusi maraq doğurur. Saxsı
məmulatlar qalın divarlı olub, kobud yapma naxışlara malikdirlər. Saxsı
məmulatları tərkibində ağac və qum qarışığı olan gildən hazırlanmışdır.
Abidədən əldə olunmuş pardaxlanmış küplər qırmızı və qəhvəyi rəngdədirlər.
Qablar əsasən kasa, iri girdə küplər, fincanlar, piyalələr və s. formalara
malikdirlər. Həmçinin abidədən xaricdən gətirilmə sadə saxsı və boyalı
qablar aşkar olunmuşdur. Onların sayı 12-dir.
Qafqazın Qaradəniz ətrafı abidələri arasında xüsusi yeri Rioni çayı
sahilində Kutaisi ərazisində yerləşən Tetramisa yaşayış məskəni tutur. Abidə
bir təbəqəlidir. Tetramisa "Soçi-Adler tipli" abidələrin ən ucqar cənub-şərq
nöqtəsində yerləşir.
Tetramisadan arxeoloji araşdırmalar zamanı müxtəlif tipli daşlardan, o
cümlədən çaxmaqdaşından, bazaltdan çoxlu sayda əmək alətləri aşkar
edilmişdi. Onlardan daha çox seçilənləri, daha doğrusu, ən qədim dövrlərdə
58
istifadə olunanları çaxmaqdaşından hazırlanan əmək alətləridir. Bu alətlərin
oxşar nümunələri Qərbi Gürcüstandan tapılmışdır. Kremendən hazırlanan
əmək alətləri sırasında kəsici və deşicilər çoxluq təşkil edir. Aşkar edilən
saxsı nümunələri kəmiyyət etibarilə az olub, daha çox qırıq fraqmentlərdən
ibarətdir. Saxsı nümunələri arasında stilizə edilmiş realizmdən uzaq olan
antropomorf heykəlcikləri xüsusi qeyd etmək lazımdır.
Tetramisadan aşkar edilən tapıntılar genetik olaraq neolit dörvü ilə
birbaşa bağlıdır, yəni bu ərazidə mədəniyyət davamlı olaraq inkişaf etmişdir.
Bu mədəniyyət mərkəzi və Cənubi Qafqazın eynitipli abidələrindən fərqlənir.
Belə ki, Qafqazın bu ərazilərində əkinçi-maldar tayfalarının yaratdıqları
mədəniyyətlər özünəməxsus inkişaf pillələrinə məxsusdur. Bu cür fərqli
inkişafı keçən abidələr Abxaziyada da qeydə alınmışdır. Bunlardan Qantiadi
kəndi yaxınlığındakı Quad İxu adlı dağda yerləşən və Macara adlı kənddə
aşkar edilən yaşayış yerini xüsusi qeyd etmək olar. Adı çəkilən abidələrdən
aşkar edilən arxeoloji materiallar tərkibinə görə eynilik təşkil edir. Belə ki,
bütün bu abidələr açıq tipli yaşayış yerlərindən ibarətdir və heç birində tikinti
qalıqları aşkar olunmamışdır. Bunlardan yalnız Macar yaşayış yerində
yarımqazma formasında olan evlərin hissələri öyrənilmişdi. Abidələrdən
tapılan istehsal vasitələri əsasən dəyirman daşlarından, kobud xışdan və digər
əmək alətlərindən ibarətdir. Qeyd etmək lazımdır ki, arxeologiya elmində
«Suxumi tipli xışlar» kimi tanınan dairəvi, diskvari xışlar məhz buradan
tapılmışdır, digər abidələrdən isə «Soçi-Adler» tipli xışlar qeydə alınmışdı.
Sonuncu tipə aid olan xışlar Qafqaz abidələrinin bir çoxu üçün xarakterikdir.
Aparılan araşdırmalar bir daha Qafqazdan Soçiyə qədər olan
ərazilərdə əhalinin əkinçiliklə məşğul olduğunu sübut edir.
Qafqazın mis dövrünün sonu haqqında məlumatı Abxaziya
dolmenlərinin qazıntıları vermişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, M.M. İvanenko,
B.A.Kuoqtina və A.L.Lukina kimi alimlər 1930-1937-ci illərdə bu abidələri
üzə çıxarmışlar. Dolmenlərin tədqiqi göstərmişdir ki, bu abidələr uzun
müddət dəfn məqsədilə istifadə olunmuş və müxtəlif dövrlərə aid qəbirləri
özündə cəmləşdirir. Ən aşağı təbəqə tikililərin mis dövrünün sonu ilə əlaqəli
olduğunu göstərir. Təbəqədən baltalar, toppuzlar, nizə ucluqları,
özünəməxsus formalı qarmaqlar və bıçaqlar aşkar olunmuşdur. Cənubi
Qafqaz dolmenləri Qara dəniz sahili abidələri adı ilə tanınan Şimali Qafqaz
dolmenləri ilə əlaqəlidirlər.
Cənubi Qafqazda (vislobusnix) baltalar əsasən, təsadüfi qazıntılar
zamanı aşkar edilmişdir. Bu cür balta Qərbi Azərbaycanda, Göyçə gölünün
cənub-qərb sahilində yerləşən Adıyaman kəndi ərazisindəki nəhəng daş
parçalarından inşa edilmiş qəbirlərdən də tapılmışdır.
59
Qafqazdan cənubda çox sayda xış nümunələri aşkar edilmişdir.
Abxaziyanın Oçamir adlı erkən tunc dövrünə aid olan yaşayış yerində də bu
tip xış nümunələrinə təsadüf olunur.
Ümumiyyətlə, daşdan hazırlanan belə xışlar forma etibarilə Yaxın
Şərq ərazisində öyrənilən bəzi abidələrdən, o cümlədən IV minilliyə aid olan
Şimali Mesopotamiyadan (e.ə.VI-IV minillik) da məlumdur (Xassun, Xalaf
mədəniyyətləri misal çəkmək olar).
Analoji tapıntılara əsasən bu tipli əmək alətlərinin Qafqaza Şərqi
Anadolu və Eorox su hövzəsi yolu ilə Ön Asiyadan daxil olması ehtimal
olunur.
Qafqazın qərb hissəsinin mədəni-tarixi inkişafının digər ərazilərdən
fərqli olmasını Azərbaycandan şimalda aşkar edilən abidələr də sübut edir.
Xüsusilə, Soçi-Adler ərazisindən aşkar edilən Axştır I-V, Smeretiya limanı,
Moldova və digər abidələrdən aşkar edilən maddi mədəniyyət qalıqları
Abxaziyadan tapılan eneolit dövrünə aid materiallardan fərqlənmir.
Beləliklə, Qafqazın Qara dəniz sahilləri ərazisində öyrənilən dövrdə,
neolit dövründə olduğu kimi, özünəməxsus mədəniyyət inkişaf etmişdir.
Bu mədəniyyətlər Cənubi Qafqazın erkən əkinçilik mədəniyyəti
abidələrindən fərqli idi. Bu mədəniyyət Odişi, Kistrik və Aşağı Şilovka kimi
yerli neolit mədəniyyətləri, erkən tunc dövrünə aid Oçamçiri yaşayış yeri,
Voronsov mağarası və digər abidələri arasında müəyyən xronoloji çərçivəyə
daxildir (e.ə.IV-III minilliyin əvvəlləri). Bu tarix aparılan radiokarbon
analizlərin nəticəsi ilə dəqiqləşir, yəni Macar yaşayış yeri üçün bu çərçivə
3810±90 ili əhatə edir.
Şimali Qafqazın qədim dövrə aid arxeoloji abidələri çox az
öyrənilmişdir. Bunlardan Aqubekov yaşayış yerinin, Nalçik nekropolunun
(Kobarin-bolqarda yerləşir) adını çəkmək mümkündür. Aqubekov yaşayış
yeri eneolit dövrünə aiddir. Abidə Nalçik şəhəri yaxınlığında yerləşir.
Abidənin mədəni təbəqəsinin qalınlığı 0,4-0,6 m olaraq, əsasən saxsı
nümunələrindən, çaxmaqdaşından hazırlanan əmək alətlərindən, qamışdan
toxunma evlərin qalıqlarından ibarətdir.
Ümumilikdə, abidədən aşkar edilən əmək alətləri digər Cənubi Qafqaz
abidələrinin tapıntılarından fərqlənmir. Belə ki, eyni funksiyalı əmək alətləri
Dağıstandan, daha dəqiq ifadə etsək, Qinçi yaşayış yerindən də aşkar
edilmişdir.
Bu oxşarlıq yerli oturaq əhalinin əlaqələrini bir daha sübut edir.
Beləliklə, Aqubekov yaşayış yerindən 1000-dən artıq saxsı nümunələri
tapılmışdı. Bu qablar keyfiyyətsiz gildən hazırlanmış, rəng çalarları isə sarı
və qırmızı olaraq bozarmış vəziyyətdə aşkar edilmişlər. Saxsı nümunələri bir
çox əlamətlərinə görə cənub-şərqi Qafqaz və Qara dəniz sahillərindəki
abidələrinin materiallarından fərqlənir. Bu isə, öz növbəsində, Mərkəzi
60
Qafqaz abidələrin lokal xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. Bu fərqi abidədən
tapılmış gil antropomorf heykəlcik də sübut edir. Tapıntı Cənubi Qafqazın
erkən əkinçiliklə məşğul olan abidələrindən aşkar edilən heykəlciklərdən
fərqlidir.
Bu fərqlilik yerli əhalinin dini dünyagörüşündə, dəfn adətində və
bütövlükdə qəbir abidələrində də özünü göstərmişdir.
Cənubi Qafqazın eneolit dövrü mədəniyyəti aşkar edilmiş və tədqiq
olunmuş abidələr və arxeoloji materialla həmin dövrün insan cəmiyyətinin
inkişaf tarixində necə vacib bir rol oynadığını göstərir. Bu abidələrlə Ön
Asiyanın eyni dövrə aid abidələri arasında çox böyük oxşarlıqlar olmasına
baxmayaraq bir çox özünəməxsus özəlliklər də müşahidə edilir ki, bu da
Cənubi Qafqaz eneolit mədəniyyətinin müstəqil inkişafını sübut edir.
Sonda qeyd etmək yerinə düşərdi ki, bəhs edilən dövrdə Qara dəniz
ətrafında olduğu kimi Şimali Qafqaz bölgəsi arxeoloji mədəniyyətlər
baxımından Cənubi Qafqazdan geridə qalırdı. Bu ona dəlalət edir ki, dəmir
dövrünün astanasında Qafqazın ayrı-ayrı bölgələri müxtəlif mədəni inkişaf
mərhələsində olmuşdur. Sözsüz ki, Qafqaz və Dağıstanın eneolit dövrünün
çiçəklənməsində sosial-iqtisadi faktorlar aparıcı rol oynamışdır. Məhz
əkinçilik və maldarlığın inkişafı bu ərazidə məskunlaşmış tayfaların öz
aralarında və Ön Asiya qonşuları ilə sıx əlaqələrin yaranmasına gətirib
çıxarmışdı. Bu səbəblə də, Qafqazda erkən əkinçilik mədəniyyətlərinin güclü
inkişafına təkan verilmişdi.
Cənubi Osetiyanın Böyük Liaxvi çayının aşağı axarının yaxınlığında
aşkar edilən yaşayış yeri və qəbir yerləri, mütəxəssislərin fikrincə, Kür-Araz
mədəniyyətinə anaoloji abidə olaraq, eneolit dövrünə aiddir. Buradan aşkar
edilən əsas maddi mədəniyyət qalıqları arasında saxsı nümunələri üstünlük
təşkil edir. Bu cür saxsı qab fraqmentləri eyni bir texnika ilə hazırlanmışlar.
Saxsıların üzəri qara rənglə, üç tərəfi qırmızımtıl rənglə örtülərək, zəif
temperaturda bişirilmişdir.
Qafqazın Kulbakebi və Nasarqora adlı təpələrindən aşkar edilmiş və
bərpa edilmiş saxsılardan istifadə olunmuşdur. Nasarqoradan tapılan bəzi qab
nümunələrinin üzərində relyefli bəzəklər vardır. Bu cür tapıntıların əsasən
Gürcüstandan və Cənubi Qafqazın digər yerlərindən aşkar edilən saxsı
nümunələrinin yaxın oxşarlığı olsa da, bəzi fərqli elementləri də vardır. O
cümlədən, Şida-Kartlien (Kulba-kebi, Zqudriskverda, Nasarqora, Urbnisi,
Kvasxeledi və s.) tapılan saxsıların üzəri hamar və bəzəksizdir, baxmayaraq
ki, Trialetidən, Kiketidən, o cümlədən Qərbi Azərbaycandan (İndiki
Ermənistandan) eyni dövrə aid olan saxsıdan çox rəngarəng və zəngin bir
şəkildə bəzədilmişdir.
Qafqazın bu ərazisində ilk dəfə eneolit dövrü arxeoloji abidəsi
S.İ.Nadimaşvili tərəfindən aşkar edilmişdi. O, 1949-cu ildə Böyük Liaxvi
61
çayının sol sahilində Zqudrisiverda deyilən qəbiristanlıq yaxınlığında,
Nasarqora təpəsində, Sxinvali şəhərinin cənub-qərbində aparılan arxeoloji
qazıntılar zamanı bu abidəni öyrənməyə başlamışdı. Burada S.İ.Nadimaşvili
tərəfindən öyrənilən digər bir maraqlı eneolit dövrü abidəsi Osprisi kəndinin
yaxınlığında Kulbakebi adlı təpə aşkar edilmişdi. Abidə 1949-cu ildə
B.A.Kuftinin rəhbərliyi ilə işləyən arxeoloji ekspedisiya tərəfindən də
öyrənilmişdi. Bu ekspedisiyanın kəşfiyyat xarakterli işləri nəticəsində təpənin
üst təbəqəsindən xeyli miqdarda eneolit dövrü üçün xarakterik olan saxsı
məmulatları, əmək alətləri, gildən qoyun heykəlciyi, çaxmaqdaşı nümunələri
tapılmışdı. 1950-ci ildə V.P.Lyubin tərəfindən Sxinvali şəhərinin ətrafında
arxeoloji kəşfiyyat işləri həyata keçirilmişdi. Bu zaman misdən hazırlanan
eneolit dövrü üçün xarakterik olan kiçik balta tapılmışdı. Həmin ildə
araşdırılan ərazidə qəbirlər də müəyyən qədər öyrənilmişdi.
Eneolit dövrünün dəfn adətləri. Bəşər tarixi üçün eneolit dövrünə
aid ən mühüm məsələlərdən biri də dəfn adətinin formalaşmasıdır.
Təkcə Azərbaycan ərazisində - I Kültəpənin eneolit dövrü təbəqəsində
85 qəbir açılmışdır. Buradan çıxan skeletlər ölülərin bükülü vəziyyətdə və ya
böyrü, yaxud da arxası üstə, müxtəlif istiqamətlərdə dəfn edildiyini göstərir.
Bəzi skeletlərin üzərinə qırmızı oxra səpilmişdir. Qəbirlərin bəzilərindən it
skeleti, bir qism qəbirlərindən gil qablar, cürbəcür muncuqlar və dəvəgözü
daşından əşyalar tapılmışdır. Belə qəbirlər Babadərviş və digər abidələrdə də
üzə çıxarılmışdır. Azərbaycan ərazisində öyrənilmiş eneolit dövrü
abidələrinin çoxunda qəbirlər bilavasitə yaşayış məskənlərində qazılmışdır.
Bu adət Yaxın və Orta Şərqin bir çox ölkələrində uzun müddət qalmışdır.
Belə qəbirlər, bir qayda olaraq, yaşayış yerlərinin mədəni təbəqəsində və
yaxud xam torpaqda qazılırdı.
62
V HİSSƏ. TUNC VƏ DƏMİR DÖVRÜ
VI FƏSİL
QAFQAZIN TUNC DÖVRÜ ARXEOLOJİ ABİDƏLƏRİ
1. Qafqazdakı tunc dövrü arxeoloji abidələrinin xüsusiyyətləri
Qafqazın tunc dövrü abidələri əsasən XX əsrdə və XXI əsrin
əvvəllərində E.Resler, İ.Meşşaninov, T.Passek, B.Latınin, D.Şərifov,
O.Həbibullayev, Ə.Ələkbərov, Q.Melikişvili, P.Tavadze, R.Munçayev,
İ.Nərimanov, H.Kəsəmənli, Y.Krupnov, B.Texov, C.Xalilov, Q.İsmayılzadə,
M.Hüseynova
Q.M.Aslanov,
V.Əliyev,
H.Cəfərov,
M.Rəhimova,
F.Muradova, T.Axundov, S.Aşurov, N.Müseyibli, İ.Avşarova və digər
alimlər tərəfindən öyrənilmişdi.
E.ə. IV minilliyin ortalarında Qafqazda əsaslı dəyişikliklər müşahidə
olunmaqda idi. Mis dövrü mədəniyyəti əsasında erkən tunc dövrü
formalaşırdı. Bunu yalnız Qafqaz daxili ictimai münasibətlərdəki
böyükhəcmli dəyişikliklər və mədəni inkişaf deyil, həmçinin Qədim Şərq -
Ön Asiya mədəniyyəti ilə sıx əlaqələr bir daha sübut edir.
İlk tunc dövründə erkən maldarlığın inkişafı ilə əlaqədar tayfalar
arasında mülki bərabərsizlik yaranırdı. Mülki bərabərsizliyin genişlənməsi
nəticəsində bəzi maldar tayfalar sərvət toplayırdılar. Bu da mübadilə
prosesinin formalaşması və Ön Asiya ölkələri ilə iqtisadi münasibətlərin
möhkəmlənməsinə gətirib çıxarırdı. Daha varlı tayfalar xüsusi mövqe
qazanaraq tayfa ittifaqına başçılıq etməyə başlayırdılar. Tədricən mülki
bərabərsizlik tayfa daxilində də müşahidə olunurdu. Belə ki, var-dövlət tayfa
başçısı və onun nəslinin nümayəndələrinin əlində cəmləşirdi. Bunu daha çox
arxeoloqlar tərəfindən aşkar olunmuş qəbir abidələri sübut edir. Tədqiq
olunan bəzi qəbirlərin tutumuna görə daha zəngin və dəbdəbəli, bəzilərinin
isə sadə olması bunu bir daha təsdiq edir.
Mal-qara və sərvət uğrunda mübarizələr tayfalar arasında düşmən
münasibətlərin yaranmasına səbəb olurdu. Bununla əlaqədar həmin dövrdə
yaşayış məskənlərinin ətrafı iri sal daşlardan hörülmüş (hündürlüyü 2 m-ə
çatan) şəhər formasını alır. Belə abidələrdən biri İrəvan şəhəri yaxınlığında
Təzəkənd ətrafında Qızıl
qala ilə üzbəüz yerləşən Zənçiqala şəhəridir. Bu
şəhərdə həyat e.ə. IV minillikdən başlayaraq orta əsrlərə qədər davam
etmişdir. 1896-cı ildə P.V.Çarkovskinin rəhbərliyi ilə həmin şəhərin iri
kurqan abidəsi tədqiq olunmuşdur. Tədqiqat işləri sonradan E.Resler
tərəfindən davam etdirilmişdir. Kurqan qəbirləri daşlarla örtülmüşdür.
Burada tədqiq olunan qəbirlər e.ə. III-II minilliklər üçün xarakterik olan daş
63
qutular deyil, düzbucaqlı formaya malik quyular şəklində idi. Kurqanlardan
çox az miqdarda material əldə olunmuşdur. Bunlar əsasən boyalı saxsı qablar,
bir ədəd cızma ornamentli gil qab və baş üçün olan daş sancaqdan ibarətdir.
Əldə olunan saxsı qablar boğazlı küplər, üzərinə qırmızı fonda qara ornament
həkk olunmuş fincanlar qismindədirlər.
Qızıl-qala abidəsindən aşkar olunmuş bu tip qəbir abidələrinin yaşının
müəyyən olunması üçün (İrəvan şəhərində, vağzal yaxınlığında yerləşən)
Müxənnət-təpədə 1935-ci ildə aparılmış arxeoloji tədqiqat işləri nəticəsində
aşkar olunmuş maddi-mədəniyyət qalıqlarının böyük rolu vardır.
1895-ci ildə sərhəd qoşunlarının zabiti N.V.Fyodorov tərəfindən
məlum arxeoloji komissiyaya daxil olan Araz sahilindəki Qızılvəng
abidəsindən aşkar edilən boyalı qablar haqqında geniş elmi məlumatlar
arxeoloji elmi-ədəbiyyatda öz əksini tapmışdır. Bu qabların sırasında həm
boyalı, həm də sadə dulus məmulatları diqqəti cəlb edir. Ornamentlər
arasında əsasən tünd-qırmızı və qara rənglə çəkilmiş həndəsi naxışlar çoxluq
təşkil edir. N.V.Fyodorovun Qızılvəngdən topladığı metal əşyalar 4 ədəd tunc
qılınc, üç ədəd tunc dördkünc formalı biz və tunc sancaqdan ibarətdir. 1926-
cı ildən başlayaraq Qızıl-vəngdə iki arxeoloji ekspedisiya fəaliyyət
göstərmişdi. İ.İ.Meşşaninov və A.A.Millerin rəhbərliyi ilə həyata keçirilən
arxeoloji qazıntılarda aşkar edilən daş qutu tipli qəbirlərin içərisindəki
skeletler əsasən sağ böyrü üstündə ayaqları və əlləri qatlanmış vəziyyətdə
təsadüf olunmuşdu. Qəbir abidələrindən mis və tuncdan hazırlanmış müxtəlif
əşyalar, qara cilalı və digər boyalı qablar aşkar edilmişdir. Bu qablar
N.Fyodorovun kolleksiyasında olan rəngarəng qab nümunələrindən
fərqlənirdilər. Aşkar edilən boyalı qablar artıq əvvəlki kimi deyil,
keyfiyyətsiz şəkildə hazırlanmışdı. Bu dövrdə Cənubi Qafqaz saxsı qabları
içərisində, çaydan formalı, qulplu su qabları hazırlanmağa başlanır. İran
ərazisindən aşkar edilən eyni funksiyalı qablar mütəxəssislər tərəfindən e.ə.
IV-III minilliklərə aid edilir. O cümlədən Luristandan, III Təpə-Hissar, Təpə-
Sialk qəbir abidəsindən, Türkmənistanda III Anaudan, Naxçıvanda
Kültəpədən, Türkiyədə Anadoludan aşkar edilən bu tip qablar qədim tarixə
malikdirlər.
Cənubi Qafqazın boyalı qablarının öyrənilməsində B.A.Kuftinin,
Ə.Ələkbərovun, O.Həbibullayevin, V.H.Əliyevin xidmətləri az olmamışdır.
Boyalı qablar haqqında geniş elmi tədqiqatlar 1951-1964-cü illərdə
aparılmışdır. Bu cəhətdən Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Tarix
İnstitutunun Naxçıvan arxeoloji ekspedisiyası tərəfindən Kültəpədə aparılan
tədqiqat işlərinin mühüm əhəmiyyəti vardır. Belə ki, tədqiqatçı alim
O.Həbibullayev Kültəpənin üst mədəni təbəqəsini diqqətlə öyrənərək ilk dəfə
Naxçıvan boyalı qablarının tiplərini müəyyənləşdirmiş və onların dəqiq
tarixini vermişdir.
|