2. Eneolitin sonu - tunc dövründə Qafqazdakı etnomədəni proseslər
Coğrafiyaşünasların mülahizələrinə görə, Qafqaz Asiyada yerləşir.
Ancaq mədəni və siyasi əlaqələrinə əsaslanaraq Qafqazın bir hissəsi, hətta
bütün Qafqaz ərazisi Avropaya aid edilir. Bu cür hal təsadüfi deyil. Belə ki,
burada iki dünya Yaxın Şərq və Şərqi Avropa mədəniyyətləri toqquşur.
Qafqazın coğrafi mövqeyi Yaxın Şərq və Şərqi Avropanın kəsişməsində
çoxsaylı etno-mədəni əlaqələrin yaranmasına təkan vermiş, qeyri-bərabər
xronoloji ərazi mənimsənilməsinə və ərazisində mürəkkəb etno-mədəni
proseslərin getməsinə gətirib çıxarmışdır.
Beləliklə, Cənubi Qafqazın arxeoloji materiallarına əsasən, o
cümlədən yeni abidələrin də tədqiqini əlavə etməklə, eneolit və tunc dövrü
etno-mədəni dəyişikliklərini izləmək mümkündür.
E.ə. VI minilliyin I yarısından - e.ə. IV minilliyin I yarısına qədər
Cənubi Qafqazın mərkəzində Şomutəpə və Kültəpə etnomədəniyyətləri
meydana gəlmişdir. Qərbi və Şimal-Şərqi Qafqazda bu mərhələ təsərrüfat
əsaslı Neolit mədəniyyəti şəklində təzahür edir. Burada Şomutəpə
mədəniyyəti daha böyük maraq doğurur.10 m qalınlığındakı mədəni təbəqə
oturaq əhalinin mədəniyyət qalıqları ilə xarakterizə olunur. E.ə. V minilliyin
sonu IV minilliyin əvvəlləri Cənubi Qafqazın erkən eneolit oturaq əkinçilik
mədəniyyəti - Şomutəpə böhran keçirir. Güman ki, buna səbəb iqlim
dəyişməsi nəticəsində şomutəpəlilərin adət etdikləri təsərrüfat ənənələrinə və
75
yaşayış mühitinə vurulan zərər olmuşdur. Onların ənənəvi təsərrüfat
idarəetmə metodları yeni geoiqlim şəraitinə texniki potensialın yoxluğundan
uyğunlaşa bilmirdi. Bununla yanaşı, cənub və qərb qonşuları tərəfindən olan
təzyiqləri də inkar etmək olmaz. Mədəniyyətin sonrakı abidələrində də bu
tayfaların izlərinə rast gəlmək mümkündür. E.ə. IV minilliyin əvvəlləri
Qafqazın cənubunda yaranmış yeni etno-mədəni cərəyanın elementləri
yaranır. Bu, daha çox Qarabağ yaylasında yerləşən Leylatəpə mədəniyyət
abidələrində izlənilir. Mədəniyyəti səciyyələndirən əsas amillər tərkibində
heç bir qarışığı olmayan çiy kərpicdən tikilmiş düzbucaqlı formalı evlər,
oturaq əkinçilik, yüksək texnologiyalı sənətkarlıq, keyfiyyətli açıq rəngli, saf
və bitki tərkibli gildən bişirilmiş saxsı qablar, dulus çarxı, metallurgiyanın
inkişafı, yaşayış məskənində ölülərin saxsı küplərdə basdırılması hesab
olunur. Bu mədəniyyətə aid adətlər qısa müddət mövcud olmuşdur. Buna
baxmayaraq belə adətlər Cənubi Qafqaz və Dağıstanın yüksəkliklərinə qədər
yayılmışdı və ona bu ərazilərdə tunc dövrü son eneolit mədəniyyəti
elementləri ilə qarışıq şəkildə rast gəlinir. E.ə. IV minilliyin III rübündə
demək olar ki, bütün son eneolit mədəniyyəti ənənələri Cənubi Qafqazın tarix
arenasından silinir. Leylatəpə mədəniyyətinin elementləri, Şimali Qafqaza
yönəlmiş, yeni və daha mürəkkəb etnomədəniyyətin - Maykop
mədəniyyətinin meydana gəlməsinə təkan vermişdir. Bununla da eneolit
dövrü başa çatmışdır. Cənubi Qafqazda ilk etno-mədəni dövrləşmə e.ə. XI
minilliyin ortalarından - e.ə. IV minilliyin ortalarına qədər davam etmişdir.
Tunc dövrü tarixi inkişafın 2,5 min ilini əhatə edir: e.ə. IV nıinilliyin
II yarısı - I minilliyin əvvəllərinə qədər. Bu zaman Cənubi Qafqazda yeni
etno-mədəni cərəyan, Kür-Araz fenomeni meydana gəlir. E.ə. II minilliyin II
yarısı Kür-Araz mədəniyyəti böhran keçirir, tarix səhnəsindən silinir və onun
yayıldığı ərazilərdə köçəri maldarların bir sıra kiçik bölgə xarakterli
mədəniyyətləri formalaşır və orta tunc dövrünün başlanğıcının əsasını qoyur.
Bu zaman yerli əhali etno-mədəni təzyiqlərə məruz qalır. Avrasiya
məkanında yaşayan və köçəri-əkinçi mədəniyyətin daşıyıcıları olan maldar
tayfalar Qafqaz keçidi ilə bu ərazilərə daxil olmuşlar. Onlar Göyçə gölünün
qərbində, Kür-Araz ovalığında e.ə. III-II minillikdən e.ə. XVIII əsrə qədər
mövcud olmuş Təzəkənd mədəniyyətinin yaradıcıları hesab olunurdular. Bu
mədəniyyət əsas etibarilə enli ornamental fiqurlarla bəzədilmiş boyalı küplər
və siklopik tikililərlə səciyyələnir. Lakin əsas xarakterik göstəricisi üzərinə
qırmızı anqob çəkilmiş qara rəngli enli ornamental tərtibata malik qab-
qacaqdır. Cənubi Qafqazın cənubla sıx əlaqələrinin olmasını e.ə II minilliyin
əvvəllərində mövcud olmuş Koban (Şimali Osetiya) mədəniyyət abidələri
sübut edir. Bu mədəniyyətin yayılma arealı Naxçıvan və Şimal-Qərbi İran
ərazisi hesab olunur. Bu abidələrə yaşayış məskənləri və qəbirlər aiddir. Dəfn
daş qutularda və torpaq qəbirlərdə icra olunur. Bu mədəniyyətin əsas
76
göstəricisi - saxsı qablar və bədii tərtibatlı tunc əşyalardır. Onların üzəri
qırmızı anqobla örtülərək üzəri qırmızı və qara rəngli həndəsi fiqurlar,
müxtəlif süjetə malik səhnələr, çarpaz və üçbucaq naxışlarla bəzədilmişdir.
Növbəti mərhələdə Kiçik və Ön Asiyanın genetik təsirini qabarıq
şəkildə özündə biruzə verən Üzərliktəpə (Üzərliktəpə, e.ə. XVIII-XVII əsrlər)
mədəniyyəti geniş vüsət alır və Təzəkənd mədəniyyətini əvəz edir. Bu
mədəniyyətin səciyyəvi tapıntıları dağlıq və dağətəyi ərazilərdə salınmış,
istehkam divarları ilə əhatə olunmuş yaşayış məskənləri, daşdan və çiy
kərpicdən inşa edilmiş evlər, ellips formalı, yüksək divarlı gil sobalar,
kurqanlar, torpaq qəbirlər, qırmızı anqob çəkilmiş saxsı küplər, metallurgiya
məmulatlardır.
Beləliklə, tunc dövrünün sonunda Qafqazda yerli əhalinin etno-
mədəni məskunlaşma prosesi başa çatır.
İlk tunc dövrü qəbirləri. İlk Tunc dövrünə aid qəbir abidələri
Azərbaycanda - Mingəçevir, Qəbələ rayonlarında, Vardanlıda, Xaçbulaqda,
Xankəndində, Gəncə və Xanlar zonalarında, Gürcüstan və Qərbi Azərbaycan
(indiki Ermənistanda) öyrənilmişdir.
Mingəçevirdə üzə çıxarılan sadə torpaq qəbirlərdə skeletlər bükülü
vəziyyətdə, müxtəlif istiqamətlərdə müşahidə olunur. Hər qəbirdə mərhumun
baş tərəfinə bir gil qab qoyulmuşdur. Xaçbulaqda isə daş örtüklü kurqanlara
təsadüf olunmuşdur. Kurqanların altında dördkünc, planlı, küncləri yarımoval
vəziyyətdə düzəldilmiş qəbirlər yerləşir. Bu qəbirlərdə olan skeletlər arxası
üstə, oynaqlardan bükülü formada, başı qərbə doğrudur. Belə qəbirlərdə,
adətən, qara rəngli üçqulp qablara daha çox təsadüf olunur. Qəbirlərdən
həmçinin qızıl, gümüş və tuncdan hazırlanmış bəzək əşyaları da tapılmışdır.
Maraqlıdır ki, bu dövrdə, Azərbaycanın bir çox yerlərində ölü yandırma adəti
də mövcud olmuşdur.
Nəhayət, bu abidələrdə tək qəbirlərlə yanaşı, kurqanlarda kollektiv
dəfn adətinə də təsadüf olunmuşdur.
Orta tunc dövrü qəbir abidələri. Orta tunc dövrünə aid qəbir
abidələri əsasən Xaçbulaqda, Muğanda, Quruçay və Köndələnçay vadisində,
Qobustanda, Naxçıvanda, Gəncə-Qazax zonasında və digər ərazilərdə qeydə
alınmış və qismən tədqiq edilmişdir. Orta tunc dövrü üçün torpaq, daş qutu
qəbir abidələri və kurqanlar səciyyəvidir.
Kurqanlar torpaq və daşdan tökülmüşdür. Kurqanaltı qəbirlər əsasən
dördkünc planda olmuş, dəfnetmə isə bükülü vəziyyətdə yerinə yetirilmişdir.
Son tunc - ilk dəmir dövrü qəbir abidələri. Son tunc və ilk dəmir
dövrünün qəbir abidələri Cənubi Qafqazda nisbətən geniş tədqiq edilmişdir.
Zəngin avadanlığa, müxtəlif tikinti formalarına malik qəbir abidələri dövrün
ictimai təbəqələşmə prosesini, onun mənəvi aləmini və iqtisadiyyatını
öyrənmək üçün çox mühüm mənbələrdir. Bu dövrün dəfn abidələri müxtəlif
77
ölçülü və formalı kurqanlar, daş qutular və həmçinin kromlexli daş qutular,
sadə torpaq qəbirlərdir.
Qafqazda, o cümlədən Azərbaycan ərazisində torpaqdan, daşdan,
həmçinin bunların qarışığından tökülmüş kurqanlara təsadüf olunmuşdur.
Kurqan altında qəbirlər ya torpaqda qazılmış, ya iri daşlardan və yaxud da
ağac tirlərdən düzəldilmişdir.
Kurqanlarda kollektiv və tək dəfn adətinə təsadüf olunmuşdur.
Azərbaycanın dağlıq və dağətəyi rayonlarında geniş yayılmış daş qutu
qəbirlər əksər hallarda kurqanlarla eyni dövrə aid edilir. Adətən, torpaqda
qazılan bu qəbirlərin yan tərəfləri və üstü sal daşlarla örtülür və qəbirin
döşəmə hissəsinə xırda daşlar düzülürdü.
Son Tunc və İlk Dəmir dövründə Azərbaycanın düzən rayonlarında
sadə torpaq qəbirləri daha geniş yayılmışdır. Yalnız tikinti materialları ilə
fərqlənən bu qəbirlərdə dəfn adəti dəyişilməmişdir.
Son Tunc dövrünə aid qəbir abidələrinin bir qisminin ətrafı
kromlexlərlə əhatələnmişdir. Belə qəbir abidələri Naxçıvanda, Qarabağda,
Abşeronda, Qobustanda və Talış zonasında izlənilir. Şahtaxtı yaxınlığında
tədqiq olunmuş daş qutulardan birinin kromlexinin diametri 7,7 m-dir,
kamerasının uzunluğu isə 4,3 m-dir. Qəbirdən 30 gil qab, at skeleti və bəzək
əşyası tapılmışdır.
Qəbir
tiplərinin
dördündə də bir sıra ümumi cəhətlər
müəyyənləşdirilmişdir. Skeletlərin hamısı bükülü vəziyyətdə sağ və ya sol
böyrü və yaxud arxası üstə müşahidə olunmuşdur. Bəzi qəbirlərdə mərhumu
oturmuş, yaxud bədən hissələri parçalanmış halda (müxtəlif istiqamətlərdə)
dəfn etmişlər. Qəbirlərdə ölüləri yandırıb dəfn etmək adətinə də təsadüf
olunmuşdur.
Beləliklə, tunc dövründə Qafqazda çox mühüm dəyişikliklər baş
vermişdir. Yuxarıda göstərilən və analiz edilən maddi mədəniyyət qalıqları
bu fikirləri bir daha sübut edir.
78
VII FƏSİL
QAFQAZIN DƏMİR DÖVRÜ
ARXEOLOJİ ABİDƏLƏRİ
1. Qafqazda dəmir dövrünə aid arxeoloji abidələrin xüsusiyyətləri
1. İstehsal təsərrüfatına güclü təkan vermiş, insanın əldə etdiyi ən
böyük nailiyyətlərdən biri dəmirin əldə olunması və ondan əmək alətlərinin,
silahların hazırlanma üsulunun öyrənilməsidir. Bəzi alimlər belə hesab edirlər
ki, ilk metal məmulatları tərkibində yüksək miqdarda nikel olan dəmir
meteorit mənşəlidir. Ancaq demək olar ki, eyni vaxtda yerdən çıxarılmış
dəmirdən də məmulatlar hazırlanmağa başlanmışdır. Hazırda belə bir fikir
var ki, mədənlərdən dəmirin çıxarılması üsulu ilk dəfə Kiçik Asiyada tətbiq
olunmuşdur. E.ə. XXI əsrə aid edilən Alaca-Huyuk abidəsindən tapılmış
dəmir xəncərin son metodlarla analizi göstərmişdir ki, o (sırodut) dəmirdən
hazırlanmışdır. Arxeoloji tapıntılara əsaslanaraq dəmirdən istifadə ilə dəmir
dövrünün, yəni dəmirdən kütləvi halda geniş istifadə olunmağa başlanması
arasında kiçik bir zaman fərqi olduğunu söyləmək olar.
Qafqazda dəmir e.ə. X əsrdə istifadə olunmağa başlanmışdır. Dəmir
istehsalına keçidin əsas səbəbi mis mədənlərinin artıq tükənməsi, metal
məmulatlara olan tələbatın daha da artması, həmçinin təbiətdə dəmir
yataqlarına daha çox təsadüf olunmasıdır. Nəzərə alınmalıdır ki, tunc
dövründən dəmir dövrünə keçid birdən-birə olmamışdır. Hələ tunc dövrünün
sonlarında artıq xüsusi süni üfürmə yerləri yaradılır və metalın yeni işlənmə
üsulundan istifadə olunurdu. Dəmirdən əmək alətlərinin hazırlanması maddi
təsərrüfat sahəsində texniki inqilaba təkan verdi. Dəmir insanın istehsalat
imkanlarını xeyli artırmış oldu. Onun geniş yayılması sənətkarlığın inkişafına
şərait yaratdı. Dəmir əmək alətlərini əritmə üsulu ilə alındığından dəmirçilik
ön plana çəkilirdi. Cəmiyyəti silah və əmək alətləri ilə təmin edən
dəmirçiliyin bu cür geniş yayılması nəticəsində ağac, sümük, dəri və rəngli
metalların işlənməsində yeni nailiyyətlər əldə olundu. Dəmirin istifadəsi
döyüşçülərin əlinə daha möhkəm və mükəmməl silah - dəmir xəncərlər,
müxtəlif ox ucluqları və uzun kəsici qılınclar verdi. Yeni metalın
mənimsənilməsi cəmiyyətin sosial strukturunda da dəyişikliklərə gətirib
çıxardı. Əmək prosesində dəmirçilər və sənətkarlar bir-birindən ayrıldı. Bu
mübadilənin inkişafına və dolayısıyla da mülki bərabərsizliyin yaranmasına,
ilkin icmadaxili münasibətlərin meydana gəlməsinə təkan verdi.
Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti abidələrindən biri də Gədəbəy
rayonunda Qalakənd abidəsidir. 1888-1891-ci illərdə Virxovun tapşırığı ilə
«Siemens» firmasının misəritmə zavodunda kimyaçı və elektrotexnik kimi
79
çalışan Valdemar Belk Gədəbəydə (Cənubi Qafqazın Yelizavetpol
quberniyası), əsasən zavodun ətrafında və onun Qalakənddəki filialı
ərazisində (Qalakənd, Cənnət qalası, Göydəyə abidələrində) külli miqdarda
(274) qəbir abidəsi açmışdır. Qəbir abidələrinin hamısı son tunc, ilk dəmir
dövrünə aid edilmişdir.
Belk özünün arxeoloji tədqiqatları ilə bağlı olan fəaliyyətinin qısa
nəticələri haqqında məruzələr etmişdir. Məruzələrinin birində o, qeyd edirdi:
«Mənim Gədəbəydə aşkar etdiyim qəbirlərin forması demək olar ki, hamısı
eyni «daş qutu qəbir» tipinə aid olub, müxtəlif ölçülərdədir. Onların uzunluğu
1 m 40 sm-dən 5 m 50 sm-dək, eni 0,60 m-dən 2,80 m-ə, dərinliyi 0,40 m-
dən 3,1 m-dək, qəbrin içərisindəki daşların həcmi isə 0,4 m
3
-dən 45 m
3
-
dəkdir. Yan divarlar, həmçinin qəbir örtükləri bir və ya bir neçə yonulmuş sal
daşdan ibarət olub, çəkiləri 8-10 min kq, bəzən isə daha çoxdur. Xüsusi qeyd
etmək lazımdır ki, qəbirlər səmtlərə görə müxtəlif istiqamətlidirlər.
«Mənim cənab Virxova göndərdiyim arxeoloji tapıntılar içərisində
olan tunc əşyalar - çox tez-tez təsadüf olunan kəmər başlıqları və s. xüsusi
maraq doğurur. Kəmər başlıqları bu ərazi üçün xarakterik olan orijinal
quruluşa malikdirlər».
Tamamilə aydındır ki, burada yüksək inkişaf etmiş istehsal mövcud
olmuşdur ki, bu da zəngin əşyalar hazırlamağa imkan vermişdir.
Buradan toplanan kolleksiya (kəmərlər, bəzək əşyaları, muncuqlar,
tunc xəncərlər və qılınclar, ox və nizə ucluqları, toppuzlar, əsa başlıqları, qara
və boz rəngli cilalanmış qablar və s.) digər orijinal və nadir tapıntılarla da
kifayət qədər zəngindir, metal əşyalar tuncdan, misdən, gümüşdən və hətta
xalis sinkdən hazırlanmışdır.
2. E.ə. I minilliyin ortalarında erkən dəmir dövründə Ukraynanın
çöllərindən Baykal gölü ətrafındakı ərazisinə qədər Skif-sarmat adı altında
tanınan mədəniyyət yayılmışdı. Bu mədəniyyətin yaradıcısı olan bir neçə
xalqın adı dəqiq məlumdur. Bunlar skiflər, savromatlar, saklardır. Digər
tayfaların adları isə yalnız dini və maddi mədəniyyət abidələri əsasında
müəyyənləşdirilir. Bu mədəniyyətləri birləşdirən əşyalar üç qrupa bölünür -
silahlar, atçılıqla bağlı əşyalar və sənətkarlıq məmulatları. Müəyyən
olunmuşdur ki, çöllərin geniş ərazilərində skif silahları formasına yaxın olan
silahlar yayılmışdı - tuncdan akinakilər, çoxsaylı üçkünc yarpaqşəkilli nizə
ucluqları və s. Əlavə etmək lazımdır ki, tunc, yaxud qızıldan hazırlanmış eyni
formalı budaq şəkilli buynuzları olan azca bükülmüş ayaqlı maral
heykəlcikləri skif qazanı adı ilə tanınan tuncdan tökmə üfüqi qulplu qazanlar
da bu dövrdə geniş yayılmışdı.
Dövrə aid maddi və dini mədəniyyətləri birləşdirən digər ümumi
cəhətləri də sadalamaq olar - geniş həcmli qəbir kameraları, bəzək əşyaları,
müqəddəs odun yandırılması üçün qurbangahlar və s.
80
Arxeoloji
materiallar
yalnız
Avrasiya
çöllərində,
qədim
sivilizasiyaların Qədim Yunanıstan, Əhəməni-Fars imperiyasının, daha sonra
isə ellin mədəniyyətinin şərq sərhədlərində yayılmış tarixi hadisələri özündə
əks etdirir. Yeni mədəniyyət digərlərindən öz təsərrüfat, mədəni-tarixi, hətta
ideoloji istiqamətləri ilə kəskin fərqlənən bir dünya idi. Mədəni-tarixi birlik
bir sıra faktorların bazasında yaranmışdır. Bu işdə Avrasiya çöllərində
maldarlıq təsərrüfatı sahəsində daha əvvəl əldə olunmuş nailiyyətlər,
həmçinin eneolit dövründən formalaşmış iqtisadi və mədəni əlaqələr
əhəmiyyətli rol oynamışdır. İqtisadi inkişaf və çöllər, çay vadilərinin
əkinçilik və maldarlıq sahəsində rasional istifadəsi Qafqazın sıx
məskunlaşmasına səbəb olmuşdur. Vacib amillərdən biri də erkən dəmir
dövründə skif-sarmat mədəniyyətində ümumi ayinlər və xarakterik cəhətlərin
müşahidə olunmasıdır. Müqəddəs heyvan ayini, günəş ayini, müqəddəs od
ətrafında günəş Allahı ayini, təbiət ayini və s. Bu ayinləri incəsənət
məmulatları - uçan maral fiqurları, göy cisimlərinin təsviri olan sancaqlar,
müqəddəs odun yandırıldığı məbədgahlar özündə əks etdirir.
Nəzərə alınmalıdır ki, erkən dəmir dövründə bütün Avrasiya
çöllərində yalnız istehsalat və mədəniyyət baxımından yaxın olan deyil,
həmçinin eyni avropoid irqinə mənsub qədim hind-ari tayfaları
məskunlaşmışdılar. Avrasiya çöllərində yaşayan qədim tayfa və xalqların
yüksək mədəniyyətləri qarşılıqlı etno-mədəni və siyasi əlaqələrin fonunda
inkişaf etdirilirdi. Bu proseslərdə qədim dünyanın inkişaf etmiş ölkələri -
Yunanıstan, daha sonra Qərbdə Roma və Şərqdə Əhəməni imperiyası aktiv
iştirak edirdi.
Skiflərə aid olan mədəniyyət 800 il mövcud olmuş və tarixin bütöv bir
mərhələsini təşkil etmişdir. Bu aləm daxilində yüksək maddi və mədəni
dəyərlər yaradılmışdır.
Skiflərin adlarına hələ e.ə.VII əsrin I yarısına aid aşşur yazılarında da
rast gəlinir. Onların Cənubi Qafqazdakı Qara dəniz yolu ilə Ön Asiyaya köç
etmələri qeyd olunur. Məlumdur ki, onlar 28 il müddətində Midiyada
hökmranlıq etmiş, Nineviyaya basqında, Urartu dövlətinin süquta
uğradılmasında iştirak etmişdilər. E.ə. VII əsrin sonlarında skiflər Qara dəniz
ətrafına geri dönmüş və yerli tayfaları özlərinə tabe etdirmişdilər.
Skif arxeoloji abidələrinə maraq çoxdan olsa da, 1918-ci ilə qədər
arxeoloqlar əsasən skif mədəniyyətinə aid kurqanları araşdırırdı. İlk kurqan
1763-cü ildə A.İ.Melqunov tərəfindən Kirovoqrad ətrafında tapılmışdır. Skif
şəhərlərinin qazıntıları XX əsrdə başlamışdır.
Azərbaycan ərazisində e.ə. I minilliyin I yarısında bir neçə tayfa
ittifaqı mövcud olmuşdur. Aşkar olunmuş abidələr iki tipə ayrılır:
istehkamlarla
möhkəmləndirilmiş
və
möhkəmləndirilməmiş.
Möhkəmləndirilmiş yaşayış məskənləri - siklopik tikililər Kiçik Qafqaz və
81
Naxçıvan ərazisində geniş yayılmışdır. Siklopik tikililər yaşayış
məskənlərinin istehkam divarlarıdır. Məsələn, Mağara-dağ, Xanlar yaşayış
məskəni və s. İstehkamlarla möhkəmləndirilməmiş yaşayış məskənləri
Mingəçevirdə, Qazax rayonu ərazisindəki Sarıtəpə, Qazaxbəyli, Töyrətəpə və
Şomutəpənin üst təbəqələrində, həmçinin Xanlar, Naxçıvan, Fizuli, Abşeron
bölgələrində aşkar olunmuşdur. Arxeoloji araşdırmalar zamanı müxtəlif
formalı evlər, təsərrüfat tikililəri, həyətlər və s. tədqiq olunmuşdur. Dövrünə
görə evlər həm yarımqazmalar, həm də yerüstü tikililər şəklində inşa edilirdi.
Onlar əsasən düzbucaqlı formaya malikdirlər. Qaratəpə yaşayış yerinin aşağı
qatlarından çoxotaqlı ev aşkar olunmuşdur. Ehtimal ki, bu ev icmanın
başçısına aid olmuşdur. Mingəçevirdən tapılmış tunc baltalar, toppuzlar
hazırlamaq üçün daş qəliblər isə həmin dövrdə sənətkarlığın inkişaf dərəcəsi
barədə məlumat verən önəmli tapıntılardır. Bu dövrdə dulusçuluq sənətinin
də yüksək inkişaf mərhələsində olduğu şübhə doğurmur. Mingəçevir
ərazisində e.ə. I minilliyə aid edilən dulus sobaları buna misal ola bilər.
Məhsuldarlığın keyfiyyətini abidədən əldə olunan toxuculuq alətlərinin
qalıqları, gil iynələr və s. göstərir. Mingəçevir ərazisində toxuculuğun
məhsulu olan yun və pambıq parça qalıqları da tapılmışdır. Arxeoloji
materiallar digər ölkələrlə sıx iqtisadi əlaqələrin olduğunu bildirir. Bu
materiallara əsasən söyləmək olar ki, həmin dövrdə Ön Asiya ilə olan
əlaqələr daha önəmli rol oynamışdır. Əldə olunan bəzi əşyalar bu dövrdə
əsasən uzaq ölkələrdən - Misirdən, Fələstindən, Hindistandan, Assuriyadan
gətirilirdi.
Dəmir dövründə əmək alətlərinin hazırlanmasında dəmir, tunc, daş və
sümükdən istifadə olunurdu. Dəmirdən oraq, bıçaq, qayçı, ağacişləmədə
istifadə olunan mişar-baltalar hazırlanırdı. Silahlardan qılınc və xəncərlər
əsasən tuncdan hazırlanırdı. Qılınclar çox uzun (72-75 sm) olub, üzərində
keçi, ilan təsvirləri həkk olunur, nadir hallarda inkrustasiya yolu ilə daşlarla
bəzədilirdi. Azərbaycan tayfalarının silahlanmasında əsas yeri tuncdan
hazırlanmış tunc və dəmir ucluqları olan ağac nizələr və dəmirdən
hazırlanmış xəncərlər tuturdu. Abidələrdən çoxlu sayda ox ucluqları da aşkar
olunmuşdur. Onlar əsasən iki növdə tapılıb - Cənubi Qafqaz və skif tipli ox
ucluqları. Cənubi Qafqaz tipli ox ucluqları - üçbucaq formalı, kəskin batıq
uclu, skif tipli isə üçkünc, kəskin ucluqludurlar. Onlardan e.ə. II minilliyin
sonlarından I minilliyin ortalarına qədər istifadə olunmuşdur. Gil qablar
əsasən dulus çarxlarında, nadir hallarda isə əldə hazırlanırdı. Qablar qara və
tünd qəhvəyi rənglidirlər. Onlar ornamentlərin həkk olunması üsuluna görə
iki qrupa bölünürlər - üzərində ağ naxışlar (anqob) olan və üzərində cızma
ornament olan tünd rəngli gil qablar. Bu dövrdə qab-qacaq təkcə gildən
hazırlanmırdı, bəzən qabların hazırlanmasında daşdan da istifadə olunurdu.
Abidələrdə daş qabların aşağıdakı formalarına təsadüf olunmuşdu: kiçik kasa
82
formalı qapaqlı qablar, spiral ornamentli, ayaqlı vazlar, zoomorf formalı
qulpları olan dayaz boşqablar və s. Bəzək əşyaları əsasən tuncdan, sürmədən
və yarıqiymətli daşlardan hazırlanırdı. Geniş yayılmış bəzək əşyalar nahamar
səthli bütöv tuncdan tökmə qolbağlar idi. Asma və üzüklər tuncdan
hazırlanırdı. Onlar metal boyunbağılarla birlikdə istifadə olunurdu. Başlıca
qəbirlər - kurqanlar, daş qutular və yeraltı qəbirlər hesab olunur. Kurqanlar
Mingəçevirdə, Gədəbəydə, Xocalıda və s. yerlərdə tədqiq edilmişdir. Bu
dövrdə tətbiqi incəsənət də yüksək inkişaf mərhələsində idi. Sənətin ən parlaq
nümunələri tunc kəmərlər hesab oluna bilər. Tətbiqi incəsənətin unikal
nümunələrindən heyvan və bitki təsvirli zoomorf və antropomorf saxsı
qabları da göstərmək olar.
Azərbaycan ərazisində dəmir dövrünün yaşayış yerləri, qəbir abidələri
yaxşı öyrənilmişdir. Bu dövrün ən möhtəşəm yaşayış yerləri Qazax rayonu
ərazisindəki Sarıtəpə, Baba Dərviş, Mil düzündəki Qaratəpə, Cəlilabaddakı
Uzuntəpə və başqalarıdır.
Bu baxımdan, XX əsrin 50-ci illərində tədqiqinə başlanmış Beyləqan
rayonu ərazisindəki Qaratəpə yaşayış yeri olduqca maraqlıdır. Hündürlüyü 14
m olan bu abidə 2 hektara yaxın sahəni əhatə edir. Abidənin altdan I təbəqəsi
e.ə. VII-VI əsrləri, II təbəqəsi isə e.ə. V-I əsrləri əhatə edir. II təbəqədən çiy
kərpicdən hörülmüş dördkünc bina qalıqları üzə çıxarılmışdır. Üst hissəsi
uçub tökülmüş, alt hissəsi isə 36x36x14 sm biçimli kərpicdən hörülmüş
binanın şimal-qərb divarının dibində ocaq yeri aşkar olunmuşdur.
Ocağın ətrafında gildən hazırlanmış qalın manqal qalıqlarına təsadüf
olunmuşdur. II təbəqədən xeyli dən daşları (əsasən qayıqvari formada), gil
qablar, iri və xırda küplər, camlar, kasalar və s. tapılmışdır. Bu qabların
əksəriyyəti qara və boz rəngdədir. Bir hissəsi cilalanmış və üzəri naxışlanmış,
bəzisi isə qırmızı və açıq çəhrayıdırlar.
II təbəqədən əldə olunan, üzərində yanma qoyun başı əks edilən
bəzəkli qablar, heyvan sümükləri, qoyun kəlləsi və nehrələr Mil düzündə
antik dövrdə maldarlığın yüksək inkişafını göstərir.
Qaratəpənin ən qədim təbəqəsindən çiy kərpicdən tikilmiş bina qalığı,
ocaq yerləri, toxuculuq alətləri, dən daşı və s. aşkar olunmuşdur. Qaratəpə
e.ə. I minilliyə aid olan çox qiymətli abidədir.
Mil düzündə Qaratəpə abidəsi ilə həmdövr olan, eyni zamanda
Qaratəpədən fərqlənməyən xeyli abidə də qeydə alınmış, lakin hələlik
onlarda əsaslı tədqiqat işləri aparılmamışdır.
Azərbaycanın qərb zonasındakı dəmir dövrünə aid ən möhtəşəm
abidələrdən biri də Sarıtəpədir. Abidə 100 m diametrində və 10 m
hündürlüyündə olan bir təpədən ibarətdir. Sarıtəpə yaşayış yeri Tunc
dövrünün sonu, Dəmir dövrünün əvvəllərində meydana gəlmiş və e.ə. I
minilliyin sonunadək davam etmişdir.
83
Sarıtəpədə aşkar olunan ev saray tipli tikili hesab olunur. Yaşayış
məskəninin qalıqlarına əsasən binanın ilkin planını bərpa etmək mümkün
olmuşdur. Daxili hissədə ümumi sahəsi 300 km
2
olan böyük zal, zalda
«Persopol» (İran) üslubunda dirəklər vardı. Kompleks e.ə. I minilliyə aid
hesab olunur və ona ən yaxın olan analoji arxeoloji abidələr İran-Əhəməni
imperiyası abidələridir. E.ə. I minilliyin I yarısı Azərbaycan ərazisində
sənətkarlıq, xüsusilə də metallurgiya və metalişləmə inkişaf etmişdir.
Təəssüflər olsun ki, sənətkarlıq texnikası və inkişaf səviyyəsi haqqında yalnız
dövrə aid tapılmış əşyalara əsaslanaraq məlumat vermək mümkündür. Çünki
sənətkarlıq emalatxanaları hələ arxeoloqlar tərəfindən aşkar edilib, tədqiq
olunmamışdır.
Tədqiqatçılar müəyyən etmişlər ki, e.ə. VII əsrdə Sarıtəpədə güclü
yanğın baş vermişdir. Yanğından əmələ gəlmiş kül qatından ibarət təbəqənin
qalınlığı 0,7 m-ə çatır. Həmin təbəqədən aşkar olunmuş yerüstü binaların
inşasında çay daşlarından, saman qarışıqlı palçıqdan, həmçinin ağacdan geniş
istifadə olunmuşdur. Binanın divarları və döşəmələri saman qarışıqlı gillə
suvanmışdır. Arxeoloji qazıntılar zamanı Sarıtəpədən xeyli təsərrüfat və dini
xarakterli binaların qalıqları aşkar olunmuşdur. Öyrənilmişdir ki, bu abidələr
öz xarakterləri baxımından bir ailə və ya kiçik bir kollektivə aid deyil, böyük
icmaya məxsus olmuşdur. Elə buna əsaslanaraq tədqiqatçılar Sarıtəpəni
böyük tayfa ittifaqlarından birinin mərkəzi hesab edirlər.
Sarıtəpə bina qalıqlarının birinin şimal divarları yaxınlığında 14 ədəd
təsərrüfat küpü aşkara çıxarılmışdır. Küplərdə taxıl və çaxır, həmçinin un
saxlanılmışdır. Sarıtəpənin gil qabları narın gildən yanma üsulu ilə, yaxud
dulus çarxında hazırlanmış, çox sayda qara rəngli küp, bardaq, cam, nehrə və
s.-dən ibarətdir. Qablar çox səliqəli cilalanmış, üzəri cızma və ya yapma
üsulu ilə naxışlanmışdır. Qabların qulpları əsasən zoomorf formalıdır.
Sarıtəpədən çox sayda dörkünc və dairəvi formalı möhürlər
tapılmışdır. Möhürlərin işlək üzündə çərxi-fələk (günəş simvolu) nişanları
təsvir olunmuşdur.
Qazıntılar zamanı məişətdə işlədilən daş və sümük alətlərə də təsadüf
edilmişdir. Abidədə dən daşları və sümükdən düzəldilmiş iy başlıqları, metal
əşyalar üstünlük təşkil edir. Metal məmulatı tuncdan hazırlanmış Cənubi
Qafqaz tipli ox ucluqları, at fiquru formalı asma və s.-dən ibarətdir.
Dəmir dövrü abidələrinin bir qismi arxeoloji ədəbiyyatda Muğan
Dostları ilə paylaş: |