Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 10. 07. 2009-cu il tarixli

mədəniyyəti  adı  ilə  məşhurdur.  Bu  mədəniyyətin  izləri  ilk  dəfə 
İ.M.Cəfərzadə  tərəfindən  Cəlilabad  rayonundakı  Uzuntəpə  adlı  yerdə  aşkar 
edilmişdir.  Muğan  mədəniyyətinin  əsas  səciyyəvi  xüsusiyyətləri  silah 
nümunələrində  -  tunc  və  dəmirdən  düzəldilmiş  müxtəlif  ölçülü  qılınc  və 
xəncərlərdə  əks  olunmuşdur.  Qılıncların  özünəməxsus  dəstəkləri  vardır. 
Yuxarı  hissədə  onlar  yanlara  əyilmiş  dairəvi  formaya  malik  olub,  tiyələri 

84 
 
uzun  və  itidir.  Xəncərlər  eyni  zamanda  yastı  tiyəli  olub,  kəsmə  həndəsi 
naxışlarla  bəzədilmişdir.  Bu  xəncərlər  Qızılvəng,  Talış,  Xocalı-Gədəbəy, 
Mingəçevir  və  başqa  yerlərdən  tapılan  xəncərlərlə  oxşardırlar.  Muğan 
mədəniyyətinin  bəzək  nümunələri  tunc  bilərzik  və  üzüklərdən,  eləcə  də 
müxtəlif  minerallardan  düzəldilmiş  muncuqlardan  ibarətdir.  Saxsı 
məmulatına  qara  və  qırmızı  rəngli  qablar  daxildir.  Bu  qablar  bəzi 
əlamətlərinə görə Naxçıvan və Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin gil qabları ilə 
oxşardırlar. 
İ.M.Cəfərzadə Muğan mədəniyyətini e.ə. VIII-VII əsrlərə aid edir. 
 
 
 

85 
 
VI HİSSƏ. ANTİK DÖVR 
 
VIII FƏSİL 
 
QAFQAZIN ANTİK DÖVR ARXEOLOJİ ABİDƏLƏRİ 
 
1. Qafqazda antik dövr arxeoloji abidələrinin xüsusiyyətləri 
 
Qafqazda erkən dövlət qurumlarının formalaşması e.ə. X-IX və e.ə.V-
IV  əsrləri  əhatə  edir.  Bir  çox  alimlər  e.ə.  IV əsri  cəmiyyətdə ən  vacib  ciddi 
sosial dəyişikliklərin baş verdiyi bir dövr kimi dəyərləndirirlər. 
Urartu  dövləti  haqqında  yazılı  tarixi  mənbələr  arasında  Aşşur 
əlyazmaları,  məktublar,  həmçinin  Urartu  mətnləri  -  heroqlifləri  və  cızma 
yazılar  əsas  yerlərdən  birini  tutur.  Bir  çox  hallarda  bu  yazılar  qələbələr 
haqqında məlumat verən qısa xəbərlər şəklindədir. Bəzən isə döyüşdən əldə 
olunmuş  qənimət  geniş  təsvir  olunur.  Lakin  başlıca  mənbə  sözsüz  ki, 
arxeoloji  materiallardır.  Arxeoloji  tədqiqatlar  Qərbi  Azərbaycan  və  Türkiyə 
ərazisində Van gölü ətrafında aparılmışdır - (Topraqqala, Altıntəpə, Karmir-
blur,  Arinberd,  Armavir  qazıntıları).  Urartu  dövlətinin  mövcud  olduğu  dövr 
Cənubi Qafqaz regionunda şəhərsalma prosesinin başlanğıc mərhələsi ilə üst-
üstə  düşür.  Sinfi  cəmiyyətin  formalaşması  və  dövlətçilik  ənənələrinin  təbii 
nəticəsi  kimi  şəhərlərin  salınması  xüsusi  sosial  orqanizm  sayılır  və  yeni  tip 
yaşayış məskəni kimi qəbul olunur. 
B.e.ə. I minillikdə Azərbaycanın qədim ərazilərindən biri olan İrəvan 
mahalı  yaxınlığında,  Göyçə  gölü  ərazisində,  Qədim  Şərq  tipli  ilk  quldarlıq 
dövləti  olan,  etnik  tərkibi  etibarilə  müxtəlif  tayfaları  birləşdirən  Urartu 
yaranır. Urartu abidələri hələ keçən əsrdən alimlərin diqqətini cəlb etmişdir. 
XIX əsrin ortalarında Göyçə gölü sahilində yüksək qayalıqda b.e. əvvəl VIII 
əsrdə  yaşamış  I  Rusanun  əmri  ilə  yazılmış  ilk  epiqrafik  abidə  aşkar 
edilmişdir. Sonralar Karmir-Blur (qırmızı daşlar) təpəsindən gil plitə tapılmış 
və həmin plitə üzərində son Urartu padşahlarından birinin adı yazılmışdır. Bu 
sahədə  aparılan  axtarışlar  nəticəsində  əsası  II  Rusa  tərəfindən  qoyulmuş 
(təxminən  e.ə.  675-650-ci  illərdə)  Teyşebaini  şəhərinin  xarabalığı  aşkar 
olundu. 
1936-cı ildən Tarixi Abidələrin Mühafizə Komitəsi (Ermənistan SSR) 
tərəfindən  abidədə  sistemli  şəkildə  (22  mövsümdə)  arxeoloji  qazıntı  işləri 
aparılmışdır (1942-1944-cü illərdə abidədə qazıntı işləri dayandırılmışdır). 
Bu  şəhərin  mərkəzi  hissəsi  4  hektara  yaxın  olub,  ətrafına  daş  və 
möhrədən  qala  divarları  çəkilmişdir.  Narınqalanın  divarları  ətrafında  eyni 
növ  daşlardan  tikilmiş  (evlərdən  ibarət)  məhəllələr  yerləşirdi.  Narınqalada 
canişinin saray kompleksinin qalıqları aşkar edilmişdir. 

86 
 
Çiy  kərpicdən  tikilmiş  bu  saray  bir  qədər  yüksəklikdə  salınmaqla 
yüzdən  çox  otağı  əhatə  edir.  Sarayın  zirzəmisi  daha  yaxşı  qalmışdır.  Bu 
hissədən Urartu incəsənətinin ən yaxşı nümunələri əldə olunmuşdur. Buradan 
dekorativ  bəzək  rolunu  oynamış  öküz  və  şir  təsvirləri,  hökmdar  Arqişiti  və 
Sardurinin  padşahlarının  tunc  qalxanları,  metal  dəbilqə,  üzərində  atlı 
barelyefi  təsvir  edilmiş  zirehli  geyim  və  s.  aşkar  edilmişdir.  Dəbilqənin 
birinin  üzərində  yazılmışdır:  "Xalq  allahına,  hökmdara,  Arqişitinin  oğlu 
Sardura  həyat  naminə  bəxş  etmişdir".  Bu  dəbilqə  üzərində  müqəddəs  həyat 
ağacları,  ağacların  ətrafında  isə  buynuzlu  dəbilqə  geyimli  allahlar,  onların 
ardınca  isə  atlı  hərbçi  və  döyüş  arabaları  təsvir  edilmişdir.  Qalanın 
zirzəmisindən  üzərində  yazısı  olan  çoxlu  sayda  tunc  piyalələr  tapılmışdır. 
Başqa  əşyalarla  yanaşı,  zirzəminin  içərisində  üzərində  mixi  yazıları  olan 
xeyli gil lövhəciklərə də rast gəlinmişdir. 
Bu  şəhər  hərbi,  inzibati  mərkəz  olmaqla  yanaşı,  həm  də  təsərrüfat 
mərkəzi  idi.  Buradakı  evlərin  döşəmələrinin  altında  yerləşdirilmiş  iri 
küplərdə  buğda,  arpa,  meyvə,  şərab  və  s.  ehtiyat  məhsulları  saxlanılırdı. 
Zirzəmidə oraq, çəkic, dən daşları, kirkirələr və digər kənd təsərrüfatı əşyaları 
aşkar edilmişdir. 
Qalanın ətrafında əhalinin həyat tərzini özündə əks etdirən icma evləri 
də  tapılmışdır.  Yaşayış  mənzilləri  iki  və  üç  otaqdan  ibarət  olmuşdur. 
Qoyunbaşı  formalı  toqqa  bəndlərinə,  yarımşar  şəkilli  muncuqlara,  skif  tipli 
ox  ucluqlarına, Teyşebani  şəhərində  skiflərə aid əşyalara  - at  bəzəklərinə  də 
təsadüf  olunmuşdur.  Göyçə  gölü  ətrafında  Urartu  dövlətinə məxsus  daha iki 
yaşayış  məskəni  öyrənilmişdir.  Onlardan  biri  gölün  cənub  sahilində,  digəri 
isə Yeni Bayazid şəhəri yaxınlığında yerləşir. 
Evlərdə içəri tərəfdən qoyulmuş ağac sütunlar tavanı saxlayırdı. 
Evlərin digər hissələri bağlı həyəti xatırladırdı. Ev  əşyaları əsasən gil 
qablardan,  sümükdən  və  ağacdan  hazırlanmış  qaşıq,  çömçə  və  qutulardan 
ibarət olmuşdur. Şəhərin Narınqala hissəsindən kənarda aşkar edilmiş yaşayış 
mənzillərində sənətkarların, hərbçilərin və quşların yaşadıqları ehtimal edilir. 
E.  ə.  783-cü  ildə  Argiştinin  dövründə  Erebuni  şəhəri  salınmışdır. 
İrəvan şəhərinin yaxınlığında yerləşən Erebuni xarabalığından həmin şəhərin 
Menuanın  oğlu  Argiştin  tərəfindən  salındığını  xəbər  verən  yazı  tapılmışdır. 
Erebunidə aparılan qazıntı işləri zamanı b.e.ə. I minillikdə Urartu dövlətində 
əhalinin iqtisadi, ictimai və mədəni səviyyəsini öyrənmək üçün zəngin maddi 
mədəniyyət qalıqları aşkar edilmişdir. 
E.ə. IX əsrdə Urartunun paytaxtı - Tuşpa (Van şəhəri) salınmışdır. E.ə. 
VII-VI  əsrlərdə  Urartu  dövlətinin  süqutu  ilə  adı  çəkilən  şəhərlər  tamamilə 
məhv  olmuşdular.  Arxeoloji  materiallar  əsasında  bu  dövrə  aid  bir  neçə 
yaşayış məskəni növü müəyyən olunmuşdur. 
Şəhərsalmanın 3 tipi aparıcı xarakterli idi: 

87 
 
1)
 
inzibati-təsərrüfat mərkəzi; 
2)
 
dini mərkəz (Müsasir); 
3)
 
dövlət qalaları və yalnız yazılı mənbələrə əsasən kənd tipli yaşayış 
məskənləri. 
Zərnakitəpə  yaxınlığında  yerləşən  Urartu  şəhərinin  planı  detallı 
şəkildə  tədqiq  olunmuşdur.  Tədqiqatlar  göstərir  ki,  küçələrin  düzbucaq 
altında  kəsişməsi  nəticəsində  şəhərin  ərazisi  kvadratlara  bölünürdü  ki,  bu 
kvadratlarda  da  yaşayış  evləri  yerləşirdi.  Kəsişmə  nöqtələri  böyük  bazalt 
daşlarla  fiksə  edilirdi.  30  hektardan  200  hektara  qədər  ərazisi  olan  şəhərlər 
yüksək  təpələrin  yamaclarında  salınırdı.  Təpənin  zirvəsində  isə  qalalar  inşa 
olunurdu.  Bəzən  bir  şəhərin  iki  qalası  olurdu.  Qala  daxilində  saraylar, 
məbədlər,  təsərrüfat  xarakterli  tikililər  olurdu.  Qalaların  inşası  bütöv 
memarlıq  kompleksi  şəklində  aparılırdı.  Urartu  qalalarından  Van  gölü 
ətrafında  yerləşən  Çavuştəpə  və  Ələkbərd  daha  məşhurdur.  Şəhər 
istehkamları təbii sədlər olan yerlərdə salınırdı. Müdafiə səddləri 1, 2, bəzən 
isə 3 sıra istehkam divarlarından ibarət olurdu. 
Urartu  sarayları  müxtəlif  memarlıq  planlarına  malik  idilər.  Tikinti 
qaya səthinin hamarlaşdırılmasından başlayırdı. Qaya səthi çox vaxt çıxıntılı 
şəkildə  işlənirdi.  Otaqların  döşəmələri  buna  görə  eyni  səviyyədə  deyildi. 
Otaqlar  pilləkənlərlə  əlaqələndirilirdi.  Divarlar  qaya  səthində  inşa  edilirdi. 
Divarların  qalınlığı  adətən  2  m-dən  5  m-ə  qədər  idi.  Evlərin  divarları  1  m, 
saray divarları 3,5 m qalınlığında olurdu. Divarların ümumi hündürlüyü 4 m 
idi. Müxtəlif ölçülü çiy kərpiclərdən istifadə olunurdu (düzbucaqlı və kvadrat 
formalı).  İnşaatda  tikinti  zamanı  ağac  materialından  da  istifadə  olunurdu. 
Ağacdan əsasən dam örtüyü hazırlanırdı. Bəzən evlərin arxa divarları metal 
qalxanlarla, saray və məbədlərin daxili isə (interyeri) rəsmlərlə bəzədilirdi. 
Urartu  iqtisadiyyatının  əsasını  kənd  təsərrüfatı  təşkil  edirdi.  Urartu 
hökmdarlarının  siyasəti  dövlət  ərazisinin  təsərrüfat  baxımından  tam 
mənimsənilməsinə yönəlmişdi. Bu işdə əsas rolu irriqasiya sisteminin inkişafı 
oynayırdı. Kanal, süni arx və süni su anbarlarının qalıqlarına bir sıra Urartu 
abidələrində  rast  gəlinir.  Onlardan  biri  Tuşpa  yaxınlığındakı  Şamirap 
şahzadənin  inşa  etdiyi  kanal  hələ  də  fəaliyyət  göstərir.  Kənd  təsərrüfatında 
müxtəlif növ dənli bitkilərin becərilməsi başlıca rol oynayırdı. Arxeoloqların 
hesablamalarına  görə,  Teyşebani  sarayının  anbarlarında  750  ton  buğda 
saxlanılırdı.  Sənətkarlığın  müxtəlif  sahələri  inkişaf  etdirilirdi.  Əsas  əmək 
alətləri  dəmirdən  idi.  Urartuluların  silahları  arxeoloji  tapıntılar  və  Aşşur 
relyefləri əsasında öyrənilib. 
Urartu  tarixinin  öyrənilməsində  e.ə.  IX  əsrə  aid  III  Salmanasarın 
Balavat  darvazaları  relyefindəki  Urartu  döyüşçülərinin  təsvirləri  əsas  rol 
oynayır.  Urartuluların  silahları  nizə,  döyüş  baltalarından,  qılınc,  xəncər  və 
oxlardan ibarət idi.  Saxsı  əsasən  dulus  çarxlarında hazırlanırdı.  Monumental 

88 
 
relyeflərdə  Urartu  allahlarının  təsvirləri  verilmişdir.  Burada  Teyşeba  Allahı 
müqəddəs  ağaclar  arasında  öküz  üzərində  oturmuş  vəziyyətdə  təsvir 
olunmuşdur.  Bu  dövrdə  xatəmkarlıq  geniş  yayılmışdı.  Divar  rəsmləri  də 
geniş  vüsət  almışdı.  Bu  rəsmlər  qədim  Ön  Asiya  monumental  rəsmləri 
dairəsinə  aid  edilir.  Onlar  Aşşur  təsvirlərinə  daha  yaxındırlar.  Bu  rəsmlər 
üçün  şərtilik  və  ənənəvilik  xarakterikdir.  Belə  ki,  canlıların  və  bitkilərin 
təsvir  olunmasında  konkret  ənənəvi  üsul  və  alətlərdən  istifadə  olunurdu. 
Daha çox allahların, hökmdarların, dini ayinlərin təsvirləri geniş yayılmışdı. 
Təsvirlər  simvolik  xarakterli  idi.  Tətbiqi  incəsənət  də  inkişaf  etdirilirdi.  Bu 
sənət nümunələrindən taxt başlıqlarını bəzəyən tunc, qızılı (əfsanəvi məxluq) 
fiqurları misal göstərmək olar. Fantastik məxluqlar özlərində quş, öküz, şir və 
insan  hissələrini  birləşdirirdi.  Ümumilikdə,  Urartu  mədəniyyətini  qədim  Ön 
Asiya  mədəniyyətinin  bir hissəsi  kimi  səciyyələndirmək  olar.  Çünki  ona aid 
olan bütün səciyyəvi əlamətlər Urartu mədəniyyətində də müşahidə olunur. 
2.  İberiya.  E.ə.  III  əsrdə  müasir  Gürcüstan  ərazisində  qədim  Yunan-
Roma  tarixçilərinin  İberiya  adlandırdıqları  dövlət  formalaşmışdı.  Əhalisi 
kartlardan  ibarət  idi.  E.ə.  I  minilliyin  I  yarısı  burada  özünəməxsus  erkən 
dəmir dövrü mədəniyyəti meydana gəlməyə başlamışdır.  Bu dövrə aid yazılı 
mənbələr, demək olar ki, yoxdur. Arxeoloji mənbələr isə əksinə, əhəmiyyətli 
məlumatlar  verir.  Onlar  yaşayış  məskənlərinin,  həmçinin  də  nekropolların 
tədqiqatı  zamanı  aşkar  edilmişdi.  Dövrün  yaşayış  məskənləri  təpələrdə 
salınırdı.  Onlar  əvvəlki  yaşayış  məskənlərinin  yerində,  lakin  daha  böyük 
ölçülərdə inşa olunurdu. E.ə. II minillikdən e.ə VI əsrə qədər mövcud olmuş 
protoşəhər  tipli  yaşayış  məskəninin  qazıntıları  Tiflis  şəhəri  yaxınlığında 
aparılmışdır.  Belə  yaşayış  məskənləri  Misxetidə  də  öyrənilib.  E.ə.  VI  əsrdə 
belə  iri  məskənlər  süquta  uğrayır  və  tədricən  yoxa  çıxır.  Onların  çoxunda 
vəhşicəsinə  dağıntıların  və  güclü  yanğınların  izləri  qeydə  alınıb.  Belə 
hadisələrin  səbəblərini  izah  etmək  çətindir.  E.ə.  I  minillikdə  yaşayış 
məskənləri  müdafiə  məqsədi  ilə  yüksəkliklər  şəklində  inşa  olunurdu.  Bu 
tikililərdə  əsasən  icma  məbədləri  və  icma  aristokratları  məskunlaşmışdılar. 
Müdafiə  sistemi  enli  arxlar  və  daşdan,  ağacdan,  çiy  kərpicdən  tikilmiş 
divarlardan 
ibarət 
idi. 
Möhkəmləndirilmiş 
divarlarla 
yanaşı 
möhkəmləndirilməmiş  divar  hissələri  də  var  idi  ki,  burada  icmanın  sadə 
əhalisi  yaşayırdı.  Həmçinin  əsas  yaşayış  məskənindən  bir  qədər  kənarda 
sənətkar məhəllələri yerləşirdi. Bu məhəllələrin sakinləri bir, yaxud bir neçə 
sənət növü ilə məşğul olurdular. Evlər nazik dam örtüklü, bir otaqlı qazmalar 
şəklində idilər. Divarlar gil məhlulla örtülürdü. Hər bir evdə soba və onunla 
yanaşı  müxtəlif  formalı  alçaq  qurbangahlar  vardı.  Qədim  iberlərdə 
dulusçuluq, metallurgiya, metalişləmə, zərgərlik sənəti inkişaf etmişdi. Əmək 
alətləri  və  silahlar  əsasən  nekropolların  qazıntıları  zamanı  tapılmışdı.  Bu 

89 
 
dövrə aid qəbir abidələri toplu şəkildə, bəzən isə nazik daş lövhələrdən ibarət 
olan daş qutular şəklindədirlər. 
Beləliklə,  e.ə.  I  minilliyin  I  yarısı  Şərqi  Gürcüstan  ərazisində  ilkin 
icmadaxili  münasibətlərin  meydana  gəldiyi,  qalalarla  əhatə  olunmuş  yeni 
yaşayış  məskənlərinin  yayıldığı,  cəmiyyətdə  sosial  və  iqtisadi  sinifləşmənin 
formalaşdığı  bir  dövr  kimi  səciyyələnir  və  nekropolların  tədqiqatları 
nəticəsində araşdırılır. 
E.ə. V əsrin sonları və IV əsrin I yarısı bu ərazilərdə yerli zadəganların 
başçılıq  etdiyi  yeni  ərazi-bölgü  forması  yayılmağa  başlayır.  Sinifli 
cəmiyyətin  və  dövlətin  formalaşması  Əhəməni  imperiyası  ilə  olan  sıx 
əlaqələr  nəticəsində  sürətlənmişdi.  Görünür,  İberiya  tayfaları  sözü  gedən 
imperiyadan asılı vəziyyətdə olmuşdular. 
Kolxida  tarixi  haqqında  məlumat  verən  və  e.ə.IV-I  əsrlərə  aid  olan 
yazılı  mənbələr  çox  da  ətraflı  deyil.  Daha  çox  məlumatı  Strabon,  daha 
sonralar 
Klavdi 
Ptolomeyin 
əsərlərindən 
almaq 
olar. 
Dövrün 
xarakteristikasını verən arxeoloji materiallar Van və Eşer şəhərləri, həmçinin 
nekropolların qazıntıları zamanı əldə olunmuşdur. 
Eşer  şəhəri  sahəsi  4  hektar  olan  bu  şəhər  dənizdən  1  km  məsafədə 
yerləşən təpədə salınmışdır. Qazıntılar zamanı şəhər divarlarının və bir neçə 
ictimai  binanın  qalıqları  aşkar  olunmuşdur.  Əsas  tikililər  olan  məbədlər 
təpənin  görünüşünə  uyğun  üçkünc  formada,  ətrafında  divarlar  ucaldılmış 
şəkildə inşa olunmuşdu. Şimal hissədə e.ə. III əsrdə tikilmiş şəhər darvazaları 
yerləşirdi.  Belə  güman  etmək  olar  ki,  bu  şəhər  məbəd  mərkəzi  idi.  Məbəd 
mərkəzinin  qulluqçuları  təpənin  ətəyində,  Rioni  və  Sulori  çaylarının 
qovşağında  yaşayırdılar.  Bu  şəhərin  istehkam  divarları  e.ə.  II-I  əsrlərdə 
ucaldılmışdır. Müdafiə divarları düzbucaqlı formalı qüllələrlə işlənmişdi. E.ə. 
III-I  əsrlərdə  təpənin  zirvəsində  daş  platforma  quruluşlu  monumental 
məbədgah ucaldılmışdır.  Ellin  dövrünə aid  olan  Kolxida  şəhərinin  inşasında 
daş, çiy kərpic, ağac və çınqıldan istifadə olunmuşdur. 
Şəhərin  inşasında  yunan  arxitekturasının  təsiri  dekorativ  sistemdə 
müşahidə  olunur.  Ümumi  quruluş  isə  ənənəvi  olaraq  saxlanılmışdı. 
Qülləşəkilli  məbədgahların  tikintisi  isə  qədim  Şərq  ənənələri  ilə  bağlıdır. 
Dövrün  iqtisadiyyatın  əsasını  yenə  də  kənd  təsərrüfatı  təşkil  edirdi.  Xüsusi 
yeri üzümçülük, şərabçılıq və bağçılıq tuturdu. 
İqtisadi həyatın canlanmasında ellin aləmi ilə olan əlaqələr başlıca rol 
oynayırdı.  Bu  əlaqələri  Kolxida  ərazisindən  aşkarlanmış  çoxsaylı  Qieronun 
staterləri,  II  Filip,  II  Aleksandr  və  III  Filip  Makedoniyalının  tetradraxmları, 
Lisimaxın  qızıl  və  gümüş  sikkələri  təsdiqləyir.  E.ə.  II-I  əsrdə  Kolxidada 
Lisimax  staterlərinin  oxşarı  olan  1  sikkələri  Kolxidkalar  zərb  edib  və 
dövriyyədə istifadə olunmuşdu. 

90 
 
E.ə. IV əsrdə Kolxida ellin aləminin ətraf dövlətlərinin əhatə dairəsinə 
daxil  olur.  Siyasi,  sosial  sahələrdə  öz  müstəqilliyini  qoruyub  saxlamasına 
baxmayaraq, o, ellin dövlətlərinin mədəni təsiri altına düşmüşdü. Ellin aləmi 
ilə  iqtisadi,  siyasi  və  mədəni  əlaqələr  cəmiyyətin  inkişafının  sürətlənməsinə 
təkan vermişdir. 
E.ə.  VI-I  və  e.ə.  II-I  əsrlədə  Kolxidanın  çox  hissəsi  Ponti  çarlığının 
tərkibinə  qatıldı  və  e.ə.  63-cü  ildə  Romadan  asılı  vəziyyətə  düşdü.  Bizim 
eranın ilk əsrlərində erkən yerli siyasi qurumlar formalaşmağa başlayır. Onlar 
arasında  əsas  yeri,  demək  olar  ki,  bütün  Qərbi  Gürcüstanı  Kolxidanı  əhatə 
edən  Laz  çarlığı  tuturdu.  Kolxidada  romalılar  tərəfindən  inşa  edilmiş 
istehkam qalalarından biri - cənubda yerləşən Acarda sahəsi 5 hektar olan 18 
qülləli və düzbucaq formalı monumental qala aşkar olunmuşdur. Kolxidadakı 
Roma qalalarından ən geniş tədqiq olunanı hazırkı Piçunun yerində yerləşən 
qədim  Putiuntdur.  Qazıntılar  zamanı  buradan  çoxlu  sayda  müdafiə  sədləri, 
ictimai, dini binalar, yaşayış tikililəri aşkar olunmuşdur. Burada aşkar olunan 
Roma  qalalarının  inşası  e.ə.  II  əsrə  aid  edilir.  Bu  dövrdə  Kolxida 
iqtisadiyyatının  əsasını  kənd  təsərrüfatı  təşkil  edirdi.  Roma  dənizsahili 
mərkəzlərinin  iqtisadi  təsiri  yalnız  sahilboyu  bölgələrdə  hiss  olunurdu. 
Kolxidanın  mərkəzində  isə  iber  təsiri  daha  güclü  idi.  Geniş  istifadə  olunan 
əmək  alətləri  -  dəmir  baltalar,  əyri,  orağabənzər  bıçaqlar  və  dəmir  xış  bu 
qəbildəndir.  Silah  kimi  qılınc,  xəncər,  nizə  ucluqları,  döyüş  baltalarından 
istifadə  olunurdu.  Amforalar  abidədə  xüsusi  rəngarəngliyi  ilə  (e.ə.  II-III  və 
eramızın I əsrinə aid olan) seçilir. 
Bəzək əşyaları  kifayət  qədər müxtəlif  olub,  əsasən  qızıldan,  tuncdan, 
gümüşdən hazırlanırdı (e.ə. II-III əsrlər üçün daha səciyyəvidir). Qızıl bəzək 
əşyaları  əsasən  üzüm  salxımları  formasında  olan  sırğalar,  əyri  ucluqlu 
qolbağlar şəklindədirlər. 
Abidədən əldə olunan geyim bəzəkləri və baş geyimləri xüsusi marağa 
səbəb  olur.  Onlar  arasında  mürəkkəb  quruluşlu,  qızıl  sancaqlar  vardır  ki, 
onlar  da  rəngli  daşlarla  bəzədilir  və  üzərinə  müxtəlif  heyvan,  quş  təsvirləri 
lehimlənirdi.  Bu  dövrün  ən  vacib  hadisəsi  Kolxidada  tədricən  xristianlığın 
yayılması idi. Bununla bərabər, yerli dini inanclar və Roma qarnizonlarında 
sırf  yunan-Roma  təsiri  mövcud  olmaqda  davam  edirdi.  Xristianlığın  ən  iri 
mərkəzi Pitiunt idi. 
Beləliklə,  e.ə.  IV-III  əsrlərdə  meydana  gəlmiş  və  eramızın  ilk 
əsrlərində  çiçəklənmə  dövrünü  yaşayan  İberiya  şəhərləri  ətraf  təsərrüfat 
bölgələrinin  mərkəzləri  kimi  səciyyələnir  və  sözsüz  ki,  sənətkarlıq  və 
ticarətin də mərkəzi bu şəhərlər sayılırdı. Şəhərsalmada bir qayda olaraq ikili 
sistem  tətbiq  olunmaqda  idi.  Belə  ki,  təbii  təpədə  narınqala  və  aşağı  şəhər 
(şəhristan), yuxarı hissədə isə əsas ictimai və dövlət binaları yerləşirdi. 
 

91 
 
2. Atropatena və Albaniya 
 
Məlumdur  ki,  e.ə.  IV  əsrdə  yunan-makedon  istilaları  zamanı  Şərqin 
siyasi xəritəsində əsaslı dəyişikliklər baş vermişdir. Bu zaman yaranmış yeni 
dövlətlərdən biri də Atropatena idi. Atropatena indiki Cənubi Azərbaycandan 
başqa,  Mil-Muğan,  Kaspiana  və  indiki  Naxçıvan  ərazisini  əhatə  edən 
Basorped  vilayətlərindən  ibarət  idi.  Bizim  eranın  ərəfəsində  Kaspiana 
Albaniyanın  tərkibinə  qatılır.  Arxeoloji  kəşfiyyatlar  nəticəsində  Atropatena 
dövlətinə  aid  bir  neçə  abidə  aşkar  olunmuşdur:  Qaratəpə,  Təzəkənd, 
Qarakəbər-Mil  düzündə,  bir  neçə  abidə  Muğan  düzündə,  Oğlanqala  və 
digərləri  Naxçıvanda,  Cənubi  Azərbaycanda  Kale-Zoxak,  Kale-Çaxmaqlı, 
Revaz qalası, Həsənqala və s. 
Bu  dövrün  düzən  əraziləri  üçün  möhkəmləndirilməmiş,  o  cümlədən 
yüksəkliklərdə,  müdafiə  divarları  ilə  yaxşı  müdafiə  olunan  yaşayış 
məskənləri  xarakterikdir.  Yaşayış  məskənləri  dağ  keçidlərində  təbii  sədləri 
olan  yerlərdə  salınırdı,  əlçatan  yerlərdə  qülləli  divarlar  tikilirdi.  Qüllələr, 
yapışdırıcı məhlul istifadə olunmadan, iri daş lövhələrdən inşa olunurdu. Mil 
düzündəki  Təzəkənd  şəhəri  iki  arxla  əhatə  olunmuş  təpədə  yerləşirdi. 
Arxeoloji kəşfiyyat zamanı daş sütunların özülü, Roma imperatoru Avqustun 
adından kəsilmiş sikkə nominalı  denarig tapılmışdır. 35 m qalınlığında olan 
mədəni  təbəqədən  əsasən  saxsı  materiallar  aşkar  olunmuşdur.  E.ə.  IV  -  I 
əsrlərdə bu şəhər yeri Paytakaran adlandırılır. Mil düzündəki digər şəhərdə - 
Qalatəpədə eyni mənzərə müşahidə olunur. Tədqiqatçıların əlində olan saxsı 
materiallara  əsasən  Atropatenada  dulusçuluq  sənətinin  inkişaf  mərhələlərini 
izləmək  mümkün  olmuşdur.  Mil  düzündə,  Talış,  Muğan,  Naxçıvan 
ərazisindəki  küp  qəbirlərdən  aşkar  olunmuş  mükəmməl  dulusçuluq 
məmulatları  Atropatena  dulusçularının  yüksək  ustalıq  qabiliyyətindən  xəbər 
verir.  Əsaslı  şəkildə  aparılmayan  qazıntılar  və  maddi  materialın  azlığı 
atropatenalıların  məişəti,  geyimi  və  bəzək  əşyaları  barədə  konkret  məlumat 
almağa  imkan  vermir.  Belə  ki,  az  miqdarda,  bir  neçə  üzük  və  qolbağdan 
başqa  elmə  çox  az  materiallar  məlumdur.  Dəfnetmə  mərasimi  üsulları 
haqqında  Atropatenanın  şimal  ərazilərində  tədqiq  olunmuş  küp  qəbirlərə 
əsaslanaraq  məlumat  vermək  mümkündür.  Atropatenada  Parfiya 
hökmdarlarının  adından  zərb  olunan  sikkələr  Qotarzanın,  II  Vologezanın 
sikkələri, həmçinin imperator II Avqustun denariləri dövriyyədə idi. 
Albaniya.  İlk  dəfə  albanların  adı  e.ə.  IV  əsrin  son  hadisələri  ilə 
əlaqədar yazılı mənbələrdə çəkilir. Makedoniyalı İsgəndərin yürüşləri zamanı 
Albaniya  sərhədləri  hələ  dəqiq  deyildi.  Yazılı  mənbələr  və  arxeoloji 
materiallara əsasən  təxminən  e.ə.  I minillikdə  Albaniyanın  ərazisi  Kür-Araz 
ovalığını,  Kür  çayının  aşağı  və  yuxarı  axınlarını  əhatə  edirdi.  Bizim  eranın 
əvvəllərində tərkibinə Dağıstan ərazisini də qataraq sərhədlərini Sulak çayına 

92 
 
qədər  genişləndirmişdir.  Dövrü  səciyyələndirən  arxeoloji  materiallar 
yetərincədir - onlar əsas etibarilə şəhər və nekropol qazıntılarının nəticələrini 
özündə  cəmləşdirir.  Qazıntı  işləri  Qəbələ,  Xınıslı,  Şamaxı  və  bir  sıra  digər 
yerlərdə aparılmışdı. Qafqaz Albaniyası tarixinin araşdırılmasında şəhərdaxili 
nekropolların,  Mingəçevirdəki  qəbiristanlığın,  Yaloylu-təpə  qazıntılarının 
xüsusi əhəmiyyəti vardır.