Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 10. 07. 2009-cu il tarixli

Pitekantrop.  XIX  əsrin  sonunda  Yava  adasında,  Trinil  yaxınlığında 
avstrolopitekə nisbətən daha mükəmməlləşmiş və insana daha artıq bənzəyən 
meymunların  qalıqları  tapılmışdır.  Tədqiqatçılar  onların  Kaynozoy  erasının 
dördüncü  dövründə  yaşadıqlarını  müəyyən  etmişlər.  Bu  meymunların  ilk 
nümunəsi  hollandiyalı  həkim  Dubua  tərəfindən  1891-1892-ci  illərdə  kəşf 
edilmiş  və  pitekantrop  (meymun-insan)  adlandırılmışdır.  1936-cı  ildə  Yava 
adasındakı  Modcokerto  şəhəri  yanında  daha  bir  pitekantrop  uşağın  kəllə 
sümüyü  tapılmışdır  (bu  vaxtadək  yeddi  pitekantropun  sümüyü  tapılmışdır). 

13 
 
Adından göründüyü kimi, pitekantrop - avstrolopitek adlanan və inkişaf etmiş 
meymunlarla  ən  ibtidai  insan  arasındakı  keçid  formasının  bir  nümunəsidir. 
Bunu pitekantropun tapılmış qalıqlarında həm meymunlara və həm də insana 
xas  olan  əlamətlərin  olması  da  sübut  edir.  Məsələn,  onun  kəllə  sümüyünün 
zahiri  görünüşü,  gözüstü  alın  sümüyünün  qabağa  çıxması,  alnının  kiçikliyi, 
bəzi 
dişlərinin  quruluşu  və  s.  meymunlar  üçün  xarakterikdir. 
Avstrolopiteklərə  nisbətən  pitekantropun  geniş  alnı  beyninin  inkişaf  etmiş 
olduğunu göstərir. Yeni növ qidalar və onların əldə edilməsi şəraitinin təsiri 
altında çənəsinin kiçikliyi, dişlərinin nisbətən incələşməsi, bir şəklə düşməsi 
və  sairə  əlamətlər,  şübhəsiz  ki,  pitekantropun  artıq  meymunlardan 
uzaqlaşdığını göstərir. Həcm etibarilə pitekantropun beyni də insana ən yaxın 
olmaqla  müasir  meymunların  beyinlərindən  bir  yarım  və  yaxud  iki  dəfə 
artıqdır  (ən  iri  qorilla  kəlləsinin həcmi  600  sm
3
,  pitekantropun  beyin  həcmi 
isə 850-900 sm
3 
idi). Tapılmış bir neçə sümük qalıqları pitekantropun artıq iki 
ayağı  üstə  şaquli  vəziyyətdə  yeridiyini  sübut  edir.  Ümumiyyətlə,  inkişaf 
dərəcəsinə görə pitekantrop antropoidlərə daha yaxın hesab olunur. 
Yava  adasının  cənubunda  pitekantropun  sümükləri  tapılmış  yer 
qatlarında alimlər kvars daşından hazırlanmış bir neçə kobud silah tapmışlar. 
Beləliklə,  pitekantropların  əmək  fəaliyyətinə  şübhə  etmək  olmaz.  Onun 
formalaşması və artıq meymundan uzaqlaşması, şübhəsiz ki, əməyin nəticəsi 
idi.  Əks  halda  o,  təkamülçülərin  fikrincə,  meymunun  insana  çevrilməsi 
prosesində tutduğu mövqeyə heç vaxt malik ola bilməzdi. 
Quruluşuna  müvafiq  olaraq  Pitekantropun  əmək  fəaliyyəti  çox  sadə, 
ilk silahları isə daş və ağaclar ola bilərdi. Ağac və daş silahlar indi də bir sıra 
zəif  inkişaf  etmiş  tayfa  və  xalqlar  tərəfindən  işlədilməkdədir.  Lakin  yalnız 
daş, daşdan istifadə və onun emalı inkişafın bu mərhələsində texniki inkişafın 
möhkəm əsasına çevrilə bilmişdir. 
1927-1937-ci  illərdə  Şimali  Çində,  təxminən  Pekindən  50  kilometr 
cənub-qərbdəki  Cjoukoudyan  kəndində  aparılan  paleontoloji  və  arxeoloji 
tədqiqatlar zamanı 50-yə qədər meymunabənzər insanın sümüyü tapılmışdır. 
Onlar  sinantrop  (Çin  adamı)  adlandırılmışdır.  Sinantroplar  da  pitekantrop 
qrupuna  daxil  olub,  həyat  tərzi  və  fiziki  inkişafına  görə  onlardan  daha  irəli 
getmiş  insanlar  idi.  İnsanın  fizioloji  quruluşu  ilə  əlaqədar  olaraq  onun 
beyninin  də  təkmilləşməsi  və  inkişafı  sinantropların  kəllələrinin  tədqiqində 
özünü  göstərir.  Orta  hesabla  pitekantropun  beyninin  həcmi  (870  sm
3
) 
avstrolopitekindən çox fərqləndiyi halda, sinantrop da, öz növbəsində, beyin 
həcminin  inkişafına  görə  (1040  sm
3
)  pitekantropu  çox  geridə  qoymuşdu. 
Hətta  tapılan  sinantrop  kəllələrindən  birinin  həcminin  1225  sm
3
  olduğu 
müəyyən edilmişdir. Sinantropların sağ əli pitekantroplara nisbətən bu sahədə 
daha çox fərqlənir. Sağ əlin fəallığı, ən çox bu əl ilə işəgirişmə eyni zamanda 
əmək texnikası və istehsal alətlərinin inkişafına işarədir. 

14 
 
Məlumdur  ki,  ibtidai  insanın  həyatında  odun  böyük  rolu  olmuşdur. 
Cjoukoudyanda sinantropların oddan istifadə etdiyini göstərən kömür və kül 
yığınlarına da təsadüf edilmişdir. 
Sinantropların  təsərrüfat  fəaliyyətində  bitki  məhsulları  yığmaqdan 
əlavə, ovçuluq da böyük yer tutmuşdur. Cjoukoudyanda daş alətlərlə yanaşı, 
kül və kömür qalıqlarına qarışmış çoxlu heyvan sümüyünə təsadüf edilmişdir. 
Bəzən  iri  sümüklərin  iliyini  çıxarmaq  məqsədi  ilə  onların  sındırıldığına  da 
rast  gəlinir.  Burada  ayı,  xırda  gəmirici,  vəhşi  at,  donuz,  camış  və  başqa 
heyvan sümükləri də tapılmışdır. Pitekantroplar da qruplarla yaşamış və belə 
dəstələrlə  vəhşi  heyvanları  ovlamışlar.  Bu,  ilk  ibtidai  insan  sürüləri  hesab 
olunur. 
1907-ci  ildə  Almaniyada,  Heydelberq  yaxınlığında  sinantropa  yaxın 
olan  bir  adamın  alt  çənəsi  tapılmışdır.  Onu  «Heydelberq  adamı» 
adlandırmışlar.  Daha  belə  bir  ibtidai  adamın  çənəsi  1949-1950-ci  illərdə 
Cənubi  Afrikada  (Svartrans  mağarasında)  tapılmışdır.  Bu  çənələrin  məxsus 
olduğu  adamlar  «kaptelantroplar»  adlandırılmışdır.  Bunlar  sinantrop  və 
Heydenberq  adamlarının  Cənubi  Afrikada  yaşayan  nümunələri  idi.  1935-ci 
ildə  belə adamların  kəllə  sümükləri  Şərqi  Afrikada  (afrikantroplar),  sonralar 
İspaniya,  Fransa,  Yuqoslaviya,  İtaliya,  Fələstin,  İraq  ərazilərində  və  başqa 
yerlərdə  də  tapılmışdır.  Bunlar  sinantropu  çox  xatırladırlar.  Lakin  onlarda 
sonrakı inkişaf izləri də müşahidə olunmuşdur. 
Neandertal  adamları,  onların  həyat  şəraiti.  Mustye  mərhələsi 
silahlarını  hazırlayan  və  onlardan  istifadə  edildiyi  dövrdə  yaşamış  insanın 
sümükləri  ilk  dəfə  1856-cı  ildə  Neander  (Almaniya)  dərəsində  tapılmışdır 
(Neandertal  adamı).  Belə  adamların  skelet  qalıqlarına  sonralar  İspaniyada, 
Belçikada, Yuqoslaviyada, Fransada, İtaliyada və başqa ölkələrdə də təsadüf 
edilmişdir.  Neandertal  adamın  daha  yaxşı  mühafizə  olunmuş  sümükləri 
Krımda  Kiik  Koba  adlı  yerdə,  Özbəkistan  ərazisindəki  Teşik-Taş  adlı 
mağarada, Abxaziyada, Volqaboyu və Ukrayna ərazilərində tapılmışdır. 
Neandertal  adam  indiki  insana  daha  yaxın  olub,  bədən  quruluşuna 
görə  pitekantrop  və  sinantroplara  nisbətən  daha  da  təkmilləşmişdi.  Onun 
beyin  həcmi  də  (1400  sm
3
)  indiki  adamların  beyin  həcminə  daha  yaxın  idi. 
Kəllə  sümüyündəki  girinti-çıxıntılardan  görmək  olur  ki,  pitekantropa  və 
sinantropa  nisbətən  neandertalın  beyninin  nitqi  idarə  mərkəzi  daha  çox 
inkişaf  etmişdir.  Beynin  alın  tərəfdən  inkişafı  isə  indiki  insanların 
inkişafından çox az idi. 
Neandertal  adamı  və  onun  müasirləri  böyük  buzlaşma  dövründə 
yaşamışlar.  Onların  həyatı  (Afrika  və  Cənubi  Asiyada  yaşayanlar  istisna 
olmaqla) sərt iqlim şəraitində keçmişdir. Ehtimal ki, onlar mağaraları tutmaq 
üçün uzun müddət vəhşi heyvanlara qarşı mübarizə aparmalı olmuşdular. Bu 
mərhələdəki  insan  yaşayan  mağaraların  çoxunda  od  qalıqlarına  və  yanmış 

15 
 
heyvan  sümüklərinə  təsadüf  edilmişdir.  Soyuqdan  və  vəhşi  heyvanlardan 
özünü  qorumaq  üçün  insanların  oddan  istifadə  etdiyi  şübhəsizdir.  Çox 
ehtimal ki, bu zaman insanlar artıq süni surətdə od əldə etməyi öyrənmişdilər. 
Tapılan sümüklərdən neandertal adamlarının mamont, ayı, vəhşi at, donuz və 
başqa  heyvanları  ovladıqlarını  demək  olar.  Ovçuluq  bu  zaman  da  maddi 
istehsalın əsas sahəsi imiş. 
Təbiət qüvvələrinə və iri vəhşi heyvanlara qarşı mübarizə pitekantrop 
və  sinantropların  yaşadıqları  dövrdə  olduğu  kimi,  neandertalların  yaşadığı 
dövrdə  də  çox  çətin  olmuşdur.  İstehsal  alətlərinin  bəsitliyi  və  az 
məhsuldarlığı  şəraitində  ayrı-ayrı  fərdlərə  həyat  uğrunda  mübarizədə  qələbə 
qazanmaq  asan  iş  deyildi.  Təsadüfi  deyildir  ki,  neandertalların  tapılan 
sümükləri  tədqiq  edilərkən  onların  çoxunun  20  ildən  az  yaşadığı  məlum 
olmuşdur. Bu, bir daha qədim insanın həyat şəraiti haqqında tədqiqatçılardan 
birinin aşağıdakı sözlərini xatırladır: «... ibtidai insanlar yaşayışın çətinlikləri 
içərisində, 
təbiətlə 
mübarizənin 
çətinlikləri 
içərisində 
tamamilə 
boğulurmuşlar».  Belə  həyat  şəraiti  hələ  neandertal  adamların  əcdadlarını 
sürülərlə dolaşmağa və əlbir əməklə yemlənməyə məcbur etmişdi. 
Çox  ehtimal  ki,  bu  sürülər  sonralar  məhz  neandertalların  yaşadığı 
dövrdə matriarxat nəsli insan icmalarına çevrilmişdir. 
İrqi formalaşma. Neandertallar və onların dövrü haqqında danışarkən 
bir hadisəni də qeyd etməliyik. Neandertalların nəsilləri təxminən 45-40 min 
il  bundan  əvvəl  Avropa,  Asiya  və  Afrikada  yayılmışlar.  Bu  yerlərdə tapılan 
insan qalıqlarından artıq o dövrdən indiki üç əsas insan irqinin formalaşmağa 
başladığını  görmək  olar.  Avropoidlərin  ilk  nümayəndələri  (məsələn, 
Kromanyon  adamı)  o  zaman  başlıca  olaraq  Avropada,  zənci  irqinin 
(neqroidlər)  ilk  nümayəndələri  (qrimaldi  adamı)  Aralıq  dənizi  hövzəsində 
yaşayırmışlar. Monqoloidlərin sümük qalıqlarına ilk dəfə 1927-ci ildə Çində 
(sinantrop),  1937-ci  ildə  Sibirdə,  Afont  dağındakı  (Krasnoyarsk)  düşərgədə 
təsadüf edilmişdir. 
Lakin  bu  irqlərin  hələ  ən  qədim  nümayəndələrini  bir-birindən  çox 
çətin  ayırmaq  olur  və  onların  hamısının  bir  mənşəyə  malik  olduqlarını 
görmək  çətin  deyildir.  Bu  adamlar  irqlərə  bölünmənin  ilkin  dövrünün 
nümayəndələri  idi.  Neandertal  adamlarının  yaşadığı  dövrə  qədər  ailə-nikah 
münasibətlərində  də,  şübhəsiz  ki,  müəyyən  irəliləmələr  olmuşdur.  Bu 
münasibətlərin forması haqqında qəti bir söz demək çox çətindir. Lakin hər 
halda,  ehtimal  etmək  olar  ki,  cinsi  münasibətlər  daha  məhdud  dairədə 
olmuşdur.  İnsan qrupları parçalandıqca və kiçildikcə nizamsız cinsi əlaqələr 
də müəyyən səliqəyə düşmüşdür. Hər şeydən əvvəl, yəqin ki, valideynlər və 
onların övladları arasında məhdudiyyət qoyulmuşdur. 

16 
 
Neandertal  adamların  şüur  inkişafına  gəldikdə,  bunu,  hər  şeydən 
əvvəl,  onların  əmək  alətlərinin  daha  da  təkmilləşməsi  ilə  müəyyən  etmək 
olar. 
Mustye  mərhələsində  biz  ilk  dəfə  olaraq  dəfnetmə  adətinə  təsadüf 
edirik  ki,  bu  da  neandertallarda  təbiət  qüvvələri  qarşısında  acizlik  nəticəsi 
olaraq,  ilk  ayinlərin  yarandığını  göstərir.  Tədqiqat  zamanı  20-yə  qədər 
neandertal  adamın  sümüklərindən  onların  vaxtilə  dəfn  edildiyi  məlum 
olmuşdur.  Bəzən  bir  qəbirdə  iki  cəsədin  basdırıldığı  da  göstərilmişdir 
(məsələn,  Krımda).  Meyitləri  qol  və  dizləri  bükülü  halda  dəfn  etmişlər. 
Beləliklə, dəfnetmə  ayini  kimi müəyyən  bir  inam  -  etiqad, göründüyü  kimi, 
insanlarda  lap  əvvəlcədən  deyil,  sonralar,  insanların  əmələ  gəlməsindən 
təxminən 600-500 min il sonra yaranmışdır. 
Kromanyonlar.  Neandertal  insanlar  bilavasitə  kromanyonluların  ulu 
babaları  olmuşlar.  Əvvəla,  ona  görə  ki,  bütün  kromanyon  insanlarının 
sümükləri  abidələrin  nisbətən  üstdəki  təbəqələrindən  tapılmışdır.  Həm  də 
neandertalların sümükləri ilə birlikdə, bir ədəd də olsa, üst paleolitə aid silah 
tapılmamışdır.  Bunlardan  əlavə,  kromanyon  adamları  fiziki  quruluşca 
sinantrop 
və 
neandertallardan 
daha  mükəmməldirlər.  Kromanyon 
adamlarının qalıqlarına Aralıq dənizi hövzəsində, Ön və Orta Asiyada, Krım 
və Qafqazda, Şərqi və Orta Avropa ərazisində çox təsadüf edilmişdir. 
Aralıq dənizi  sahilində  (İtaliya)  Qrimaldi adlı  yerdəki  bir mağaradan 
tapılmış və tədqiq edilmiş insan sümükləri kromanyon adamlarını daha yaxşı 
öyrənməyə  imkan  vermişdir.  Bu  adamlar  neandertallara  nisbətən  daha 
düzgün  bədən  quruluşuna,  inkişaf  etmiş  alın  və  beyin  həcminə  (gənclərdə 
1580 sm
3
) malik olmuşlar. Kromanyonlular tam şaquli vəziyyətdə yerimişlər. 
Neandertallara  nisbətən  daha  inkişaf  etmiş  olan  kromanyon  adamları 
mürəkkəb işlər görə bilmiş və Mustye mərhələsinə aid silahlara nisbətən daha 
təkmilləşmiş alətlər hazırlamağı bacarmışlar. 
Fransanın Orinyak adlı yerində tapılmış Mustye tipli alətlər içərisində 
daha təkmil əmək alətlərinə də təsadüf edilmişdir. Ehtimal ki, bu alətlər daha 
yüksək  keyfiyyətli  əmək  alətlərinin  hazırlanması  və  işlədilməsinə  -  keçid 
dövrünə aiddir. Həm də alətlərin Mustye tipli silahlarla qarışıq olması onların 
Mustye alətlərinin təsiri altında yarandığını təsdiq edir. 
Orinyak  alətləri  kəsərlərdən,  mızraq  uclarından,  bizdən,  çaxmaqdaşı 
neştərlərindən,  getdikcə  xırdalaşan  müxtəlif  daş  alətlərdən,  çoxlu  sümük  və 
heyvan  buynuzundan  hazırlanmış  alətlərdən  ibarətdir.  İlk  dəfə  olaraq, 
sümükdən  düzəldilmış  müxtəlif  nizə  ucluqlarına,  hətta  sümük  tilovlara 
(Hamburq  yaxınlığında)  təsadüf  edilmişdir.  Orinyak  əmək  alətləri  orta 
paleolit silahlarına nisbətən daha da təkmilləşmiş silahlardır.  Arxeoloqlar bu 
dövrün əmək alətlərini yuxarı paleolit dövrünə aid etmişlər. 

17 
 
Üst paleolit alət-silahları Orinyakdan əlavə, Solyutre (Şərqi Fransa) və 
Madlen  mağaralarında  da  (Cənubi  Fransa)  çoxlu  miqdarda  tapılmışdır.  Bu 
alət-silahlar sümükdən daha çox istifadə edilməklə hazırlanmış və bununla da 
Orinyak  alətlərindən  fərqlənmişlər.  Madlen  silahları  (alətləri)  arasında 
sümükdən  və  buynuzdan  düzəldilmış  çoxlu  iynə,  biz  və  ağaca  keçirtmək 
üçün  xüsusi  oyuğu  olan  ox  ucluqlarına  da  təsadüf  edilir.  Üst  paleolit  tipli 
alətlər Don çayı boyunda (Voronejdən 23 km cənubda) və Qafqazda, Sibir və 
Krımda, həmçinin Azərbaycanda da tapılmışdır. 
Bu  istehsal  alətləri  və  silahlar  üst  paleolit  dövrü  adamlarının  istehsal 
üsulları  və  ictimai  münasibətlərini  öyrənməyə  imkan  verir.  Bunlara  əsasən 
demək  olar  ki,  üst  paleolit  dövründə  insanların  həyat  tərzi  nisbətən 
mürəkkəbləşmişdir. 

18 
 
II HİSSƏ. ARXEOLOGİYA 
 
II FƏSİL 
 
QAFQAZDA ARXEOLOGİYA ELMİNİN YARANMASI 
VƏ FORMALAŞMASI TARİXİ 
 
1. Giriş 
 
I.  Arxeologiya  -  insan  tarixini  maddi  mənbələr  əsasında, 
özünəməxsus  səciyyəvi  üsullarla  öyrənən  elm  sahəsidir.  Arxeologiya  yunan 
sözü olub hərfi tərcümədə, "qədim dövr haqqında elm" deməkdir. 
Bəşəriyyətin  yaranışı,  maddi,  mənəvi  və  ictimai  həyatın  inkişafı 
haqqında  məlumatları  biz  tarixi  mənbələrin  tədqiqi  nəticəsində  əldə  edirik. 
Tarixi  mənbələr  müxtəlif  olub  2  əsas  qrupa  bölünür:  yazılı  və  maddi 
mənbələr. 
Arxeologiya  elmi  əsasən  maddi  mənbələrin  tədqiqi  ilə  məşğul  olur: 
insan əlinin məhsulu olan əmək alətləri, silahlar, qədim tikililərin qalıqları və 
s.  Bəzən  arxeoloqlar  yerüstü  yazılı  mənbələr  və  abidələrlə  işləməli  olurlar, 
məsələn:  qayaüstü  təsvirlər,  epiqrafik  mətnlər.  Lakin  buna  baxmayaraq 
başlıca arxeoloji mənbələr yer altından əldə edilir və özündə insanın keçmiş 
həyatı  haqqında  çoxlu  sayda  maddi  mənbələri  qoruyub  saxlayır.  Bu 
mənbələrin aşkar edilməsi, öyrənilməsi və nəticələrin çıxarılması arxeologiya 
elminin  əsas  vəzifəsi  hesab  olunur.  Beləliklə,  arxeologiya  müstəqil  elm 
sahəsi  olub,  öz  tədqiqat  predmetinə  və  özünəməxsus  tədqiqat  metodlarına 
malikdir.  Tarix  və  arxeologiya  elmi  ayrılmazdır,  onları  bir-birindən  yalnız 
tədqiqat  mənbələrinin  müxtəlifliyi  və  bu  mənbələrin  öyrənilmə  üsulları 
fərqləndirir.  Tədqiqatların  məqsədi  insan  tarixinin  öyrənilməsi  isə  dəyişməz 
olaraq  qalır.  Tarix  elmindən  fərqli  olaraq  arxeologiya  insan  tarixinin  bütün 
bölmələrinin  tədqiqi  ilə  məşğul  olmur  və  buna  görə  də,  arxeologiyanın 
dünyəvi elmlər sırasında xüsusi yeri vardır. 
Bildiyimiz  kimi,  ən  qədim  yazılı  mənbələr  e.ə.  IV  minilliyin  II 
yarısına  aid  edilir  və  cəmiyyətin  inkişaf  tarixinin  yalnız  6  min  illik  bir 
mərhələsini işıqlandırır. Bu mərhələ əsasən ilk dövlət qurumlarının meydana 
gəlməsi və formalaşması ilə səciyyələnir. Yer kürəsinin bir çox ərazilərində, 
o  cümlədən də  Qərbi  və  Şərqi  Avropada  yazılı mənbələr  e.ə.  I minilliyin  II 
yarısına  aid  edilir.  Beləliklə,  arxeologiya  tarixin  xronoloji  çərçivələrini 
genişləndirir  və  qədim  tarixin  araşdırılması  birbaşa  axreoloji  mənbələrin 
tədqiqindən asılıdır. 
Arxeoloji  abidələr  və  qədim  əşyalar  əsas  arxeoloji  mənbələr  olub 
tarixi  proseslərin  araşdırılmasında  mühüm  rol  oynayır  və  tarixin  digər 

19 
 
tədqiqat  obyektlərindən,  o  cümlədən  yazılı  mənbələrdən  öz  spesifikliyi  ilə 
fərqlənir. 
II.  Arxeoloji  mənbələr.  Arxeoloji  mənbələr  öz  xarakterinə  və 
daşıdığı  informasiyanın  növünə  uyğun  olaraq  xüsüsi  qrupa  aid  edilir  və 
aşağıdakı növlərə bölünür: 
1.
 
Əmək alətləri. 
2.
 
Silahlar. 
3.
 
Məişət əşyaları. 
4.
 
Dini-inanc xarakterli əşyalar. 
5.
 
Bəzək əşyaları. 
Arxeoloji  mənbələr  öz  adət-ənənələri  ilə  fərqlənən  uzaq  keçmişin 
mədəniyyət  qalıqlarıdır  ki,  bu  mənbələrin  araşdırılması  da  xüsusi  yanaşma 
tələb  edir.  Həmçinin  nəzərə  alınmalıdır  ki,  arxeoloji  mənbələr  əsasən 
fraqmental xarakterlidir və çox vaxt təbii, yaxud fiziki amillərin təsiri altında 
dəyişikliklərə  məruz  qalmış  şəkildə  aşkar  olunur.  Onların  daşıdıqları 
informasiya birtərəfli olmayıb tarixin müxtəlif mərhələlərinə aid məlumatları 
əhatə  edir.  Qeyd  edilən  səbəblərə  görə  arxeoloji  mənbələr  dəqiq  tarixi  fakt 
hesab  edilə  bilməz.  Bu,  sözü  gedən  mənbələrin  əsas  çatışmayan  cəhətidir. 
Qarşıya çıxan digər çətinliklərdən biri də onların ölü, artıq mövcud olmayan 
mədəniyyətin qalıqları olmalarıdır. 
Arxeoloji  materialların  güvənli  saxlanma,  yeri  sözsüz  ki,  torpaqdır. 
Torpaqdan  aşkar  edilən  əşyaların  sayı  hər  il  artmaqdadır.  Yeni  tədqiqat 
üsullarının tətbiqi və texnologiyanın inkişafı sayəsində bu mənbələrdən yeni 
məlumatlar  əldə  olunur,  yeni  nəticələr  çıxarılır  və  zaman  keçdikcə  onlara 
olan tarixi baxışlar dəyişir. 
Arxeoloji  abidələr.  Arxeoloji  abidələri  istənilən ərazidə aşkar  etmək 
olmaz.  Bu  yalnız  yaşamla  bağlı  olan  qədim  yaşayış  məskənlərində  və 
insanların  dəfn  olunduğu  yerlərdə  mümkündür.  Belə  yerlər  ümumilikdə 
arxeoloji  abidə  adlanır.  Öz  xüsusiyyətlərinə  görə  abidələr  müxtəlifdir.  Ən 
geniş  yayılmış  arxeoloji  abidələr  qədim  yaşayış  məskənləridir.  Aid  olduğu 
dövrdən  və  xarakterindən  asılı  olaraq  arxeoloji  abidələri  aşağıdakı  qruplara 
bölmək  olar:  müvəqqəti  məskənlər  -  daş  dövrü  (paleolit,  neolit)  üçün 
mağaralar, düşərgələr,  dayanacaqlar,  daha  sonrakı  tunc,  dəmir  dövrlərinə  və 
ilk  orta  əsrlərə  xas  olan  təbii istehkamlar,  arxlar  və  ya  torpaq  sədlərlə əhatə 
olunmuş  yüksəkliklərdə  salınan  yaşayış  məskənləri  -  kəndlər,  süni 
istehkamlarla  möhkəmləndirilmiş  məskənlər  şəhərlər  aiddir.  Yaşayış 
məskənləri  yerləşmiş  ərazilərdə  torpaq  qatı  altında  əsasən  evlərin,  daş,  tunc 
və dəmir əmək alətlərinin qalıqları aşkar olunur. 
Arxeoloji  abidələrin  digər  böyük  qrupunu  -  qəbirlər  təşkil  edir. 
Qafqazın  bəzi  bölgələrində  və  ümumiyyətlə,  dünyada  müxtəlif  dövrlərə  aid 
edilən,  öz  quruluşu  ilə  bir-birindən  fərqlənən  bir  çox  qəbir  abidələri  aşkar 

20 
 
edilib  tədqiq  olunmuşdur.  Bunlar  torpaq,  yaxud  daş  kurqanlar,  daş  qutular, 
katakombalar, kromlex və torpaq üzərində heç bir izi olmayan ən sadə torpaq 
qəbirlər,  dolmenlər,  daşdan  yonulmuş  sərdabələr,  gil  küplərdir.  Ən  geniş 
yayılmış abidələrə toplu qəbirlər və kurqanlar aid edilir. Kurqan - bir və ya 
bir  neçə  qəbirin  daş  və  torpaq  və  yaxud  onların  qarışığının  örtülməsi 
nəticəsində  əmələ  gələn  təpəyə  deyilir.  Kurqanlar  əsasən  toplu  şəkildə 
müşahidə  olunur,  onlara nadir hallarda  tək-tək rast gəlinir. Arxeoloqlar tez-
tez  heç  bir  yerüstü  qurğuya  malik  olmayan  qəbirlərlə  işləməli  olurlar. 
Araşdırmalar göstərir ki, qədim dövr dəfn mərasimlərində dövrün inanclarına 
uyğun olaraq qəbirlərə mərhumla birlikdə müxtəlif əşyalar qoyulurdu: əmək 
alətləri, silahlar, bəzək əşyaları, dulusçuluq məmulatları və s. 
Arxeoloji  abidələrdən  sayılan  qədim  yataqlar  və  dağ-mədən  işləri 
aparılan  yerlərdə  xüsusi  maraq  doğurur.  Bu  tip  abidələr  dövrün  istehsalat 
mənzərəsini özundə canlandırır və bizdə əcdadlarımızın əmək prosesi barədə 
müəyyən  təsəvvür  yaradır.  Onu  da  qeyd  edək  ki,  qədim  yataqlar  adətən 
dağlıq ərazilərdə yerləşir. 
Arxeoloqlar qədim insanın izləri olan mağaraları, məbədləri, cızma və 
döymə  üsulu  ilə  həkk  olunmuş  qayaüstü  rəsmlərin  -  petroqliflərin  tədqiqi 
zamanı  qiymətli  materiallar  əldə  edirlər.  Bu  nadir  abidələr  tarixin  müxtəlif 
mərhələlərində yaradılmışdır. 
Bəzi yerlərdə ilk hidrotexniki qurğuların və yolların qalıqlarına da rast 
gəlinir. Bunlar da öz növbəsində arxeoloji abidə hesab olunur. 
Arxeoloji  abidələrin  qazıntıları  zamanı  tədqiqatçılar  yalnız  maddi 
mənbələri  aşkar  edilməsi  ilə  məşğul  olmurlar.  Məs.,  yaşayış  məskənləri 
öyrənilərkən  məskənin  yerləşdiyi  ərazi,  evlərin  quruluşu,  onların  yerləşmə 
prinsipi  və  sayı,  qəbirlərin  tədqiqi  zamanı  isə  qəbir  abidələrinin  quruluşu, 
yazıların  və  qaya  təsvirlərinin  araşdırılması  zamanı  təsvirin  qayaya  həkk 
olunma  üsulu,  süjeti,  rəsmin  bədii  tərtibatı  diqqətlə  araşdırılır  və  elmi 
nəticələr çıxarılır. 
Arxeoloji  materiallar  hətta  abidə  sərhədləri  çərçivəsində  də  yerli-
yerində  olmurlar,  onların  öyrənilməsi  əsasən  dağılıb  uçulması  ilə  əlaqədar 
olur.  İnsan  kollektivinin  ərazidə  uzunmüddətli  məskən  salması  nəticəsində 
xüsusi  mədəni  təbəqə  yaranır  və  bu  təbəqələrdə  əşyalar  torpaq  qatı  ilə 
örtülmüş şəkildə olur. Əgər biz torpağın qalınlığını şaquli istiqamətdə kəssək, 
onun ayrı-ayrı qatları ən aşağı materik əsasından ən yuxarı yer qabığına qədər 
görünəcək.  Bu  qatlar  arasında  insan  fəaliyyətinin  qalıqları,  tikinti  və 
təsərrüfat  tullantıları,  orqanik  məhsulların  çürüntüləri,  evlərin  və  təsərrüfat 
quyularının qalıqları olan zəngin təbəqələr yerləşir. 
Hər  bir  yaşayış  məskənlərində  təbəqələrin  rəngi,  yerləşmə  dərinliyi, 
qalınlığı,  müxtəlif  olduğu  kimi,  oradakı  insan  fəaliyyətinin  qalıqları  da 
müxtəlif  olur.  Mədəni  təbəqənin  bu  kimi  xüsusiyyətləri  önəmlidir.  Belə  ki, 

21 
 
bir yaşayış məskənində müxtəlif dövrlərə aid bir neçə mədəni təbəqə yerləşə 
bilər.  Mədəni  təbəqənin  qalınlığı  dövrdən,  buradakı  insan  fəaliyyətinin 
intensivliyindən və təbii amillərdən - torpağın eroziyası, küləyin istiqaməti və 
s.-dən asılıdır.  Arxeoloqlar  yaşayış  məskənində araşdırma  apararkən mədəni 
təbəqənin  tərkibi,  təbəqələrin  yerləşmə  ardıcıllığı,  qurğular  və  onlar 
arasındakı  əlaqəni  öyrənirlər.  Təbəqələrin  bu  cür  araşdırılması  stratiqrafiya 
(təbəqələrin təsviri) adlanır. Stratiqrafiya xronoloji nəticələrin çıxarılmasında 
böyük rol oynayır.