Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 10. 07. 2009-cu il tarixli

Yaşayış məskənləri. Albaniya ərazisindən bir sıra yaşayış məskənləri 
aşkar  olunmuş  və  tədqiq  edilmişdir.  Müəyyən  olunmuşdur  ki,  məskənlər 
adətən iqtisadi və strateji baxımdan əlverişli yerlərdə, əsasən çay, yaxud digər 
su hövzələrinə yaxın təpələrdə salınırdı. Belə yaşayış məskənlərindəki evlər 
ilk öncə bir mərtəbəli inşa edilirdi, burada çoxlu ictimai xarakterli binalar da 
var  idi.  Bu  yaşayış  məskənlərindən  Mil  düzündəki  Qaratəpə,  Fizuli 
rayonundakı  Qaraköpəktəpə,  Qazax  şəhərindəki  Sarıtəpə  və  s.  misal 
göstərmək olar. Sonralar bu yaşayış məskənlərinin çoxu müdafiə qurğuları ilə 
əhatə olunmuşdur. E.ə. II minillikdə Albaniyada erkən şəhər formalı yaşayış 
məskənləri  yaranmağa  başlayır.  Belə  ki,  Ptolomey  29  şəhər  haqqında 
məlumat verərək, onlardan dördünü xüsusi qeyd edirdi. Bu şəhərlər - Teleba, 
Helda, Albana və Hetera idi. Plini bizim eranın əvvəllərində Albaniyanın əsas 
şəhərinin  Kabala  olduğunu  yazır.  Sahəsi  50  hektar  olan  Kabalanın  mədəni 
təbəqəsi  e.ə.  IV  əsr  -  eramızın  II  əsrinə  qədərki  şəhər  həyatını  özündə  əks 
etdirir. Təxminən eramızın II əsrində şəhər bizə məlum olmayan səbəblərdən 
dağıdılmışdır.  Albaniyanın  ikinci  böyük  şəhəri  Şamaxı  idi.  Ptolomey 
Şamaxını  öz  əsərlərində  Kemaxeya,  Mamaxeya  adlandırırdı.  Onun 
xarabalıqları  müasir  Şamaxı  şəhərindən  qərbdə,  50  hektarlıq  ərazini  əhatə 
edir. Mədəni təbəqə 5 m qalınlığındadır. Arxeoloji araşdırmalar sübut edir ki, 
e.ə. IV əsrin sonlarında burada erkən tunc dövrü yaşayış məskəninin yerində 
yeni  məskən  formalaşmışdı.  Bu  yaşayış  məskəni  III  əsrdə  ərazisini 
genişlədirərək şəhər əlamətlərini əldə etdi. 
Müəyyən olunmuşdur ki, minillik bir dövrdə, burada bir çox dağıdıcı 
hadisələr baş vermişdir. Beləliklə, bu hadisələrin nəticəsində dağıdılmış şəhər 
divarlarının  qalıqları  qəbir  əsası  kim  istifadə  olunurdu.  Zaman-zaman 
unudulmuş qəbiristanlıqların yerində yenidən şəhər məhəllələri salınırdı. 
Çoxsaylı  arxeoloji  abidələr,  xüsusilə  də  yaşayış  məskənləri  və 
qəbiristanlıq,  o  cümlədən  də  Mingəçevirin  yerləşdiyi  mövqe,  heç  sözsüz  ki, 
burada ölkənin iqtisadi və mədəni həyatında əhəmiyyətli rol oynayan şəhərin 
olduğunu sübut edir. Tədqiqatçılar belə güman edirlər ki, bu ərazidə Osixa və 
Samunis şəhərləri yerləşirdi. Bu şəhərlər yazılı mənbələrdə də xatırlanır. 
Qafqaz  Albaniyasının  Xristian  abidələri:  Qəbələnin  Böyük  Əmili 
kəndində - Kilsədağ məbədi, Qaxın Ləkit məbədi bu günə qədər qalmaqdadır. 
Ağdamın  Boyəhmədi  kəndi  -  Govurqala  məbədi;  Laçın rayonunda  Ağoğlan 
monastır  kompleksi,  Kəlbəcərdə  -  Xotavəng  monastr  kompleksi,  Ağdərə 

93 
 
rayonunda  –  Müqəddəs  Yelisey  məbədi,  Qandrasar  monastr  kompleksi  öz 
memarlıq kompozisiyalarına görə Azərbaycan alban abidələrinə daxildir. 
Qəbələnin  Kilsədağ  məbədi  memarlıq  üslubuna  görə  Türkiyənin  Ani 
şəhərində  Qaqikaşen  (XI  əsr),  Gürcüstanda  Bana  (IX-X),  Qərbi 
Azərbaycanda Zvartnos (VII əsr), Suriyada Bəsrə (VI əsr), Azərbaycan (Qax) 
- Ləkit (VII-VIII əsrlər) məbədləri ilə oxşardır. 
Tikinti texnikası və memarlıq. Şəhərlərdə evlər daha irihəcmli olub, 
bir çox xüsusiyyətlərinə görə ictimai xarakterli binalara bənzəyirlər. Bunlara 
misal olaraq Qəbələdəki böyük ictimai binanın qalıqlarını göstərmək olar. Bu 
bina  580  km
2
  sahəni  əhatə  edən  böyük  kompleks  idi  və  daxilində  iri  zallar, 
dəhlizlər otaqları bir-biri ilə birləşdirirdi. Divarların qalınlığı 2 m idi. Binanın 
daxilində  xüsusi  sobalar  düzəldilir  və  qızdırılırdı.  Zalların  mərkəzində, 
döşəmədə  iki  daş  sütun  aşkar  olunmuşdur.  Sütunun  alt  hissəsi  2  pilləli,  üst 
hissəsi  isə  dairəvi  formalı  idi.  Sütunun  orta  hissəsində  ağac  sütunların 
yerləşdirilməsi  üçün  dəliklər  açılırdı.  Ağac  sütunlarda  kirəmit  dam  örtüyü 
qurulurdu.  Bu  cür  ictimai  binalar  Albaniyanın  digər  şəhərlərində  də  inşa 
olunmuşdur. Məişət tikililəri çay daşı səthində çiy kərpicdən tikilirdi. Şəhər 
və  yaşayış  məskənlərinin  qazıntıları  zamanı  təsərrüfat  xarakterli  tikililərin 
qalıqları  da  aşkar  olunmuşdur.  Bu  tapıntılar  arasında  xüsusi  yeri 
Mingəçevirdən  aşkar  olunmuş  dulus  sobaları  tutur.  Bu  sobalar  yaşayış 
məskənindən  kənarda  qurulurdu.  Mingəçevir  ərazisindəki  bu  sənətkar 
məhəlləsi orta əsrlərə qədər mövcud olmuşdur. Şamaxıda şərabçılıqla əlaqəli 
tikililərin qalıqları aşkar olunmuşdur. Yerə basdırılmış təsərrüfat küpləri olan 
böyük tikililər şərabın saxlanması üçün nəzərdə tutulmuşdur. Onlardan bir az 
kənarda  böyük  tas  formalı  üzüməzmə  qurğusunun  qalıqlarına  rast 
gəlinmişdir.  Albaniya  şəhərlərində  kirəmit  və  bişmiş  kərpic  hazırlamaq 
məqsədilə inşa  olunan  emalatxanalar  var  idi.  Bunu  Qəbələ şəhərindən  aşkar 
olunan çoxsaylı kirəmit qalıqları sübut edir. 
Təsərrüfat  -  Qafqaz  Albaniyasında  kənd  təsərrüfatı  iqtisadiyyatın 
əsasını  təşkil  edirdi.  Öz  təbii-iqlim  şəraiti  şərtlərinə  görə  Albaniyanın 
əkinçilik  rayonları  2  zonaya  bölünürdü  -  dağətəyi  və  düzən.  Xəzərətrafı 
düzənliklərdə suvarma əkinçiliyinin olmasını bu ərazilərdən tapılmış çoxsaylı 
böyük  və  kiçik  kanal  qalıqları  sübut  edir.  Kanalların  əsas  su  mənbəyi  dağ 
çayları  idi.  Albaniyada  əkinçiliyin  inkişafını  arxeoloji  qazıntılar  zamanı 
abidədən əldə  olunan müxtəlif növ  əmək alətləri,  buğda, arpa qalıqları  və  s. 
sübut edir. 
Albaniya  iqtisadiyyatında  sənətkarlıq  -metallurgiya,  metalişləmə, 
zərgərlik,  dulusçuluq,  şüşə  işləmə,  toxuculuq  əsas  rol  oynayırdı.  Dulusçular 
yüksək ustalıq nümayiş etdirirdilər. Alban dulusçularının hazırladıqları saxsı 
qablar  incə  və  zəngin  ornamentli  işləməsi,  möhkəm  və  bərabərsəthli 
bişirilməsi,  mürəkkəb  formaları  ilə  seçilirdi.  Ornamental  tərtibatın  əsasını 

94 
 
düz,  dalğalı,  əyri  xətlər  şəklində  cızma,  yapma  və  digər  üslubda  həkk 
olunmuş  həndəsi  naxışlar  təşkil  edirdi.  III  əsrdən  etibarən  Albaniyada  şüşə 
qablar istehsal olunurdu. 
Ticarət.  Albaniyada  ticarətin  inkişafına  ilk  təkanlar  hələ  dəmir 
dövrünün  əvvəllərində  hiss  olunmaqda  idi.  E.ə.  I  minillikdə  Albaniya 
beynəlxalq  ticarətə  qoşuldu.  Aşkar  olunmuş  xaricdən  gətirilmə  əşyalar, 
həmçinin  xarici  və  yerli  zərbxanalarda  zərb  edilmiş  sikkələrin  qalıqları 
Albaniyanda  daxili  və  xarici  ticarətin  inkişaf  etdiyini  göstərir.  Qara  dəniz 
ətrafında ticarət xüsusilə intensiv inkişaf edirdi. 
Arxeoloji  qazıntılar  və  torpaq  işləri  zamanı  təsadüf  olunan  ellin 
dövlətlərində, Romada, həmçinin, Albaniyanın öz yerli zərbxanalarında zərb 
olunmuş  sikkə  dəfinələri  aşkar  olunmuşdur.  E.ə  IV  əsrdə  Albaniyaya 
xaricdən  gətirilmə  sikkələr  -  Makedoniyalı  İsgəndərin  tetradaxma  və 
draxmaları  daxil  olur.  Şamaxıdan  tapılmış  sikkə  dəfinəsinin  tərkibində  e.ə. 
IV-I  əsrlərdə  müxtəlif  ölkələrdə,  o  cümlədən  də  yerli  zərbxanalarda  zərb 
olunmuş sikkələr vardı. Yerli sikkələr selevki  və makedoniya draxmalarının 
bənzəri idi (cəmi 70 əd.). 
İkinci qarışıq dəfinə Qəbələ şəhəri yaxınlığında aşkar olunmuşdur. Bu 
dəfinədə Makedoniyalı İsgəndərin draxmaları, Lisimaxanın tetradraxmaları, I 
Diodotanın  və  Yevkraditin  yunan-baktriya  tetradraxmaları,  Parfiyalı 
Arşakilərin  (e.ə.  II  əsr)  draxmaları  və  yerli  zərbxanalarda  Makedoniyalı 
İsgəndərin  draxma,  tetradraxmalarının  bənzəri  şəklində  zərb  olunmuş 
sikkələr vardı. 
Qliptika.  Pintader-möhürün  bu  xüsusi  növü  Albaniyada  hələ  e.ə.  I 
minilliyin  əvvəllərində  məlum  idi.  E.ə.  I  minilliyin  ortaları  və  ikinci  yarısı 
mülki  bərabərsizliyin  dərinləşməsi,  şəxsi  mülkiyyətin  inkişafı  və  iqtisadi-
mədəni əlaqələrin genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq əsl möhürlərə olan ehtiyac 
artdı.  E.ə.  I  minilliyin  ikinci  yarısından  Albaniyada  antik  dövr  və  İran-
Əhəməni imperiyasının möhürlərinə bənzər metaldan hazırlanan tökmə üzük-
möhürlər  geniş  yayılır.  Möhürlərdə  insanın  yırtıcılarla  mübarizəsi,  müxtəlif 
məişət  və  dini  ayin  səhnələri,  fantastik  məxluqlar,  real  heyvanlar  təsvir 
olunurdu. 
E.ə.  IV-III  əsrlərdə  Albaniyada  qliptikanın  digər  növləri  (xaricdən 
gətirilmə,  böcək  formalı  və  çoxbucaqlı  şüşə  möhürlər)  istifadə  olunurdu. 
Onların  üzərində  müxtəlif  süjetlər  həkk  olunurdu.  Çoxbucaqlı  şüşə 
möhürlərdə  atlının  kentavrla  döyüşü,  insan  ovu,  qrifon  təsvir  edilirdi. 
Albaniya  abidələrindən  tapılmış  bir  çox  möhürlər  sənədlərin,  anbarların  və 
digər tikililərin qapılarının möhürlənməsi məqsədi ilə istifadə olunurdu. 
Epiqrafik  abidələr.  Dövrün epiqrafik abidələri üç yazı nümunəsində 
özünü əks etdirir. Onlardan biri qədim yunan dilində olub Şəkidə, digəri latın 
dilində  Qobustandan  aşkar  olunub.  Mingəçevir  yaşayış  yerinin  II  mədəni 

95 
 
təbəqəsindən cızma xətlə həkk olunmuş yazılı daş və gil əşyalar tapılmışdır. 
Üzərində  62 hərfdən  ibarət alban  kitabəsi  olan  daşla  yanaşı, 2  saylı  yaşayış 
yerindən  də  alban  yazısı  qeydə  alınmışdır.  Yazılardan  biri  beş  ədəd  kəsik 
piramidaşəkilli gil şamdan parçaları üzərində, o biri isə iri təsərrüfat küpünün 
boğazındadır.  Üzərində  48-dən  çox  hərf  olan  şamdan  daha  qiymətli  hesab 
edilir.  Qobustandakı  yazı  nümunəsi  6  sətirdən  ibarətdir  və  imperator 
Domisiananın XII legionunun bu ərazidə olduğunun sənədli sübutudur. 
Qəbir abidələri və dəfn mərasimi. Tədqiq olunan dövrdə Albaniyada 
bir  çox  qəbir  növləri  məlum  idi.  Qazıntılar  nəticəsində  8  tip  qəbir  abidəsi 
müəyyən olunmuşdur  - torpaq, quyu, təknə, küp, katakomba, daş qutularda, 
ağac və çiy kərpic, qəbirlər. Bu abidələrin müxtəlif lokal formalarına da rast 
gəlinir. Qəbir abidələrinin müxtəlifliyini Albaniya ərazisindəki əhalinin etnik 
tərkibi  ilə  izah  etmək  olar.  Lakin,  qəbir  abidələri  forma  baxımından  bir-
birindən  kəskin  şəkildə  fərqlənsə  də,  onları  birləşdirən  cəhətlər  kifayət 
qədərdir.  Dəfn mərasiminin  ümumi  elementləri, dəfn zamanı istifadə  olunan 
əşyaları və s. buna misal ola bilər. Demək olar ki, bütün qəbirlərdə ölülər sağ 
və yaxud sol böyrü üstə bükülmüş vəziyyətdə dəfn olunurdu. 
Qəbir tiplərinin  içərisində  ən  çox  yayılan  sadə torpaq  qəbirlərdir.  Bu 
qəbirlər  Azərbaycan  ərazisində  Mingəçevirdə,  Yaloylutəpədə,  Qəbələdə, 
Xınıslıda,  Torpaqqalada  (Qax  rayonu),  Qarabulaqkənddə  və  başqa  yerlərdə 
tədqiq  edilmişdir.  Qəbirlər  xam  torpaqda  dördkünc  formada  qazılmış  və 
əsasən  döşəmələr  və  yan  divarlar  gil  məhlul  ilə  suvanmışdır.  Qəbirlərin 
dərinliyi  1,2  m-dən  3,1  m-ə  qədər  olur.  Torpaq  qəbirlərdə  ölülər  tək-tək 
böyrü  üstə,  bükülü  və  ya  uzadılmış  vəziyyətdə  müxtəlif  səmtlərdə  dəfn 
edilmişlər.  Qəbirlərə  əsasən  dəfn  zamanı  müxtəlif  tip  gil  qablar  (əsasən 
təkqulplar,  camlar,  boşqablar  və  iri  küplər)  qoyulurdu.  Qablar  qara  və  boz 
rəngli  olub,  üzərinə  qırmızı  rənglə  xətlər  çəkilmiş  və  cızma  naxışlar  tətbiq 
olunmuşdur. 
Qəbirlərin  dövrünü  onlardan  tapılan  numizmatik  materiallar 
dəqiqləşdirir. Mövcud materiallar qəbirləri e.ə. IV-I əsrlərə aid etməyə imkan 
verir. 
Albaniyada  torpaq  qəbirləri  ilə  yaşıd  abidələrdən  bir  qrupunu  quyu 
qəbirləri təşkil edir. Həmin qəbirlər Azərbaycan ərazisində əsasən Şamaxıda 
qeydə  alınmışdır.  Qəbirlərin  dərinliyi  0,7-5  m  arasında,  diametri  isə  0,8-2,2 
m-dir. Qəbirlərin ən xarakterik cəhəti ölünün baş tərəfində təsərrüfat küpünün 
və  ya  iri  gil  qabın  qoyulmasıdır.  Quyu  qəbirlərdən  müxtəlif  gil  qablar, 
silahlar,  bəzək  əşyaları  və  şüşə  məmulatı  tapılmışdır.  Quyu  qəbirlər  e.ə.  I 
minilliyin sonlarına aid edilir. 
Azərbaycanda  bu  dövrə  aid  tədqiq  olunmuş  qəbir  abidələrinin  bir 
qrupu  gil-təknə  qəbirlərdir.  Bu  qəbirlər  Mingəçevirdə,  Qəbələdə  və  əsasən 
İsmayıllı rayonu  ərazisində öyrənilmişdir. Tədqiqatçıların fikrincə, gil-təknə 

96 
 
qəbirlər  əsasən  Göyçay,  Tüğyançay,  Girdimançay  hövzələri  üçün 
səciyyəvidir.  Təknələr  dördkünc  və  yaxud  oval  formalı  olub,  gildən 
hazırlanmış, açıq boz rənglə bişirilmişdir. Ölü böyrü üstə, bükülü vəziyyətdə, 
müxtəlif  səmtlərdə  dəfn  edilmişdir.  Qəbirlərin  avadanlığı  həm  təknənin 
içərisində, həm də onun ətrafında qoyulmuşdur. Təknə qəbirlər üçün iki qrup 
gil qab daha səciyyəvidir: ağzının novçası süzgəcli qablar və təkayaq vazlar. 
İlk Antik dövr Albaniyasının qəbir tiplərindən biri də taxta qutulardır. 
Belə qəbirlər Mingəçevirdə, Kür çayının sol sahilində qeydə alınmışdır. Çox 
az öyrənilmiş bu qəbirlərə Azərbaycanın digər yerlərində təsadüf edilmişdir. 
Arçan ağacından düzəldilmiş həmin qəbirlərin əksəriyyətindən qarşı-qarşıya 
uzadılmış qoşa skeletlər çıxır. Bu da ölülərin üz-üzə dəfn edildiyini göstərir. 
Tək skeletli qəbirlərdə ölü geyimdə, bükülü vəziyyətdə, sağ, yaxud sol 
böyrü  üstə  və  başı  cənub-şərqə  doğru  basdırılmışdır.  Qəbirlərdən  müxtəlif 
formalı  gil  qablar,  mis  camlar,  dəmir  xəncərlər,  qılınclar,  bıçaqlar,  ox 
ucluqları,  qızıldan,  gümüşdən,  tuncdan  və  şüşədən  hazırlanmış  bəzək 
əşyaları, möhür üzüklər və s. tapılmışdır. Taxta qutu qəbirlər e.ə. IV-I əsrlərə 
aiddir. 
Mingəçevirdə,  Muğan  düzünün  Cəfərxan  qəbiristanlığında,  Xanlar 
rayonu ərazisində bir qrup torpaq qəbirlərinin üstü çiy kərpiclə örtülmüşdür. 
Bu qəbirlərdə ölülər müxtəlif səmtlərdə basdırılmışdır. Qəbirlərin birində cüt 
skeletə  də  rast  gəlinmişdir.  Qəbirlərdən  əldə  hazırlanmış  və  yaxşı  bişirilmiş 
gil qablar, siahlar, bəzək əşyaları və s. tapılmışdır. 
Çiy  kərpic  qəbirlərin  dövrü  yeni  eranın  ərəfəsinə  və  əvvəllərinə  aid 
edilir. Qafqaz Albaniyası ərazisində daş qutu qəbirlər də aşkar edilmişdir. Bu 
tip  qəbirlər  Albaniyanın  müasir  Dağıstan  ərazisindəki  yaşayış  yerləri  üçün 
xarakterikdir.  Skeletlər  qəbirlərdə  uzadılmış  vəziyyətdə  olub,  çoxluq  təşkil 
edir. Dağıstan daş qutularını Qayakənd-Xoraçay mədəniyyəti ilə bağlayırlar. 
Bu qəbirlər avadanlıq etibarilə çox da zəngin olmayıb həmin dövrdə kiçik bir 
ərazi üçün xarakterikdir. 
Qafqaz Albaniyasında dövlət formalaşdıqdan sonra ən geniş yayılmış 
qəbir  abidəsi  katakombalardır.  Bu  tip  qəbirlər  Mingəçevirdə,  Qəbələdə, 
Torpaqqalada (Qax rayonunda), Qazax rayonu ərazisində, Dağıstanda Palace-
Sırtıda  və  digər  ərazilərdə  aşkar  edilmişdir.  Mingəçevirdə  200-dən  artıq 
katakomba  qəbri  öyrənilmişdir.  Xronoloji  cəhətdən  bu  tip qəbirlər  iki  dövrü 
əhatə  edir: antik  dövrü  və  ilk  orta  əsrləri.  Qəbirlər  quruluşca  eynidir.  Onlar 
giriş  hissəsinin  uzunluğu  2-4  m,  eni  0,6-1  m  olan  xəndəkdən  ibarətdir.  Bir 
tərəfdə  getdikcə  dərinləşən  pillələr  vardır.  Xəndəyin  bir  qurtaracağında 
günbəzvari və ya ellips planda yeraltı dəfn kamerası qazılmışdır. Hündürlüyü 
0,9-1,7  m,  eni  1,5-3  m  olan  bu  dəfn  kamerası  yer  səthindən  3,5-6,5  m 
dərinlikdə qazılmışdır. Qədim katakombalar əsasən bir, nadir hallarda isə iki 
kameralıdır.  Əksəriyyətində  cüt  skeletlərə  təsadüf  olunur.  Katakombalarda 

97 
 
dəfn  küplərdə  və  taxta  qutularda  da  müşahidə  olunur.  Küplər  və  ya  taxta 
qutularda  xırda  əşyalar,  əsasən  bəzəklər  qoyulmuş,  ətraflara  iri  həcmli  gil 
qablar düzülmüşdür. Mərhum qəbrə qoyulandan sonra kameranın ağzı daşla, 
yaxud kərpiclə hörülmüşdür. Katakombalarda başqa qəbirlərə nisbətən əmək 
alətlərinə  daha  çox  təsadüf  olunur.  Bunlar  balta,  oraq,  bıçaq,  yaba,  qarmaq, 
biz, iynə və s.-dən ibarətdir. 
Qəbirlərin  avadanlığı,  xüsusən  qəbirlərdən  toplanmış  numizmatik 
qalıqlar ilk katakombaları eramızın I-III əsrlərinə aid etməyə imkan verir. 
1926-cı ildə D.Şərifovun rəhbərliyi ilə Qəbələnin Nic kəndi ətrafında 
Qarasu çayının sağ sahilində arxeoloji tədqiqat işləri zamanı beş torpaq qəbir 
öyrənilmişdir. 
Yaloylutəpə  mədəniyyətinin  ilkin  qazıntıları  sistemsiz  olaraq 
aparılmışdır.  Qəbirlərdən  əldə  edilən  maddi  mədəniyyət  nümunələri  elmi 
cəhətdən  D.Şərifov  tərəfindən  öyrənilmiş  və  Yaloylutəpə  mədəniyyəti  üçün 
səciyyəvi  tapıntıların  tək  və  üçayaqlı  vazalar  olduğunu  bildirmişdir. 
Qəbirlərdə  1949-50-ci  illərdə  İ.Cəfərzadənin  rəhbərliyi  ilə  qazıntılar  davam 
etdirilmişdir.  Bu  qazıntılar  zamanı  qırmızı  və  sarı  rəngli  tək  və  üçayaqlı 
vazalar, süddanlar, yastı oturacaqlı, tayqulplu cam və küplər tapılmışdır. 
Mədəniyyətin  yayıldığı  ərazilər  qərbdə  Alazan  çayının  Kürə 
töküldüyü  ərazi  də  daxil  olmaqla  Balakən  və  Zaqatala  rayonlarını,  Şərqdə 
Abşeron  yarımadasını,  cənubda  Kürün  cənub  sahili  boyunu,  şimalda  Baş 
Qafqaz dağlarının cənub ətəklərini əhatə edir. 
1926-cı  il  qazıntılar  zamanı  Yaloylutəpədən  aşkar  olunmuş  sikkə 
nümunələri əsasında mədəniyyətin e.ə. IV-I əsrlərə aid olduğu təsdiq edilir. 
Küp  qəbirlər  Albaniya  qəbir  abidələri  arasında  xüsusi  yer  tutur.  Bu 
qəbir abidələri əsasən Albaniya  ərazisində, Kür çayı sahili boyu, Mil, Şirvan 
düzü,  Böyük  Qafqaz  dağ  silsiləsinin  cənub  və  cənub-qərb  ərazilərində, 
Azərbaycanın  cənub  bölgələrində geniş  yayılmışdır.  Dəfndə  müxtəlif  ölçülü 
və müxtəlif formalı, bu məqsədlə hazırlanan təsərrüfat küplərindən, uşaqların 
dəfni üçün isə əsasən məişət qablarından istifadə olunurdu. Küplərdə adətən 
ölülər  tək-tək,  nadir  hallarda  cüt-cüt  basdırılırdı.  Dəfn  küpləri  quyularda 
həmişə  şaquli  vəziyyətdə  qoyulurdu.  İstiqamət  isə  fərqli  idi,  lakin  bir  çox 
hallarda üzü şimal-qərb, cənub-şərqə meyilli basdırılırdı. Küplərin basdırılma 
dərinliyi  də  müxtəlif  idi.  Ölünü  yerləşdirmək  üçün  küpün  qulpu  və  yuxarı 
hissəsi  sındırılırdı.  Ölünü  və  onunla  birlikdə  basdırılacaq  əşyaları  küpə 
yerləşdirdikdən sonra sındırılmış parçaları yerinə qoyulurdu. Küpün ağzı daş 
yaxud böyük saxsı parçası ilə bağlanırdı. Albaniyanın küp qəbir abidələri e.ə. 
IV əsrdən e. VII əsrinə qədər olan dövrə aid edilir. 
Qafqaz  Albaniyası  ərazisində  və  Azərbaycanın  cənub  və  qərb 
bölgələrində  və  digər  ərazilərdə  küp  qəbir  abidələri  geniş  yayılmışdır.  Küp 
qəbirlərdə  dəfn  etmə  adəti  hələ  e.ə.  II  minillikdə  Kiçik  Asiyada  yaşamış 

98 
 
hetlər öz ölülərini iki küpün içərisində basdırmışlar. İki küpdə ölü dəfn etmək 
adəti şumerlər arasında və e.ə. I minillikdə Fələstində mövcud olmuşdur. 
Müqayisəli şəkildə götürüldükdə küp qəbirlərin ən böyük kolleksiyası 
Azərbaycandadır.  Küp  qəbirlər  haqda  ilk  məlumatı  1895-ci  ildə  E.Resler 
vermişdir.  Azərbaycanda  küp  qəbirlərin  ilk  tədqiqinə  1927-ci  ildə 
başlanmışdır.  Həmin  il  V.M.Sısoyev  və  İ.İ.Meşşaninov  Laçın  rayonu 
ərazisində  küp  qəbirlərin  olduğunu  müəyyənləşdirmişdir.  XX  əsrin  30-cu 
illərində  onlar  Mil  düzündə  bir  neçə  küp  qəbir  qeydə  almışlar.  Həmçinin 
Y.A.Paxomov  İsmayıllı,  Ağcəbədi,  Yevlax,  Mingəçevir,  Şamaxı,  Ağdam 
rayonlarında və digər yerlərdə də küp qəbirləri üzə çıxarmışdır. 
Adətən  hər  küpün  içərisində  yalnız  bir  skeletə  təsadüf  edilmişdir. 
Lakin  Ağdaşda,  Ucarın  Bəhmən  Bərgüşad  kəndi  ərazisində  və  Qəbələ 
rayonunun  Həzrə  kəndində  aşkar  olunan  küp  qəbirlərdə  ölülər  cüt-cüt 
basdırılmışdır. Bir qayda olaraq ölülər dizdən çox bükülü, əlləri üzünə doğru 
qaldırılmış halda sol və ya sağ böyrü üstə dəfn edilmişdir. 
Qəbirlərin  avadanlığı  içərisində  çox  sayda  zoomorf  əşyalara  təsadüf 
edilmişdir.  Avadanlıqlar içərisində  yüksək  ustalıqla hazırlanmış  iri  lüləli  gil 
qabları  xüsusilə  qeyd  etmək  lazımdır.  Ağzı  camla  örtülmüş  bu  qabların 
üzərində yapma bəzək (məməciklər) vardır. Küp qəbirlər üçün səciyyəvi olan 
qabların bir qrupu da camlardır. Küpün içərisində dolça və badə tipli qablara 
da  təsadüf  edilmişdir.  Qəbirlərdən  tapılan  alət  və  silahlar,  əsasən  dəmirdən 
düzəldilmişdir.  Bəzəklər  arasında  əsas  yeri  tunc  və  dəmir  bilərziklər  tutur. 
Zinət  əşyaları  içərisində  boyunbağılara,  gərdənliklərə  də  təsadüf  olunur. 
Onlar  əsasən  dəmir,  tunc  və  gümüşdən  hazırlanmışdır.  Qəbirlərdə  tuncdan 
düzəldilmiş düymə, sancaq, zınqırov və s. bəzək nümunələrinə də çox təsadüf 
edilmişdir. 
Küp qəbirləri mədəniyyəti Azərbaycan ərazisində VIII əsrədək davam 
etmişdir. 
 
 
 

99 
 
VII HİSSƏ. ORTA ƏSRLƏR 
 
IX FƏSİL 
 
QAFQAZDA ŞƏHƏR MƏDƏNİYYƏTİNİN 
YARANMASI 
 
1. Orta əsrlərdə Qafqazda şəhər mədəniyyəti 
 
Orta  əsrlərdə  Azərbaycan  ərazisində  çox  sayda  iri  və  kiçik  şəhərlər, 
şəhər  tipli  yaşayış  məskənləri,  şəhərətrafı  kəndlər  mövcud  idi.  Bu  dövrün 
planlı  şəkildə  öyrənilməsinə  XX  əsrin  ikinci  yarısında  başlanmışdır.  Böyük 
arxeoloji  ekspedisiyaların  təşkilindən  əvvəl  alimlər,  tarixçilər  yazılı 
mənbələrlə işləyirdilər. Dövr haqqında tarixi mənbələr arasında yunan, latın, 
o  cümlədən  də  Azərbaycan,  gürcü,  ərəb,  fars,  türk,  Suriya,  rus  və  Qərbi 
Avropa (fransız, ingilis, alman, italyan) müəlliflərinin əsərləri vardır. Bunlar 
Plininin,  Ptolomeyin,  Strabonun  məlumatları  və  Musa  Kalankatlının  3 
hissədən  ibarət  olan  "Alban tarixi"  kitabıdır.  Həmçinin  XI-XII  əsrlər  Şirvan 
tarixindən  bəhs  edən  və  "Hökmdarların  mədhi"  adlanan  gürcü  mənbəyi  də 
əhəmiyyətli hesab olunur. Müxtəlif dövrlərə (IX-XIII əsrlərə) aid edilən ərəb 
mənbələrində Əl-Bəlazuri, Əl-Yaqubi, Əl-İstəxri, İbn-əl-Əsir və s. tərəfindən 
tariximizlə  bağlı  maraqlı  məlumatlar  verilmişdir.  Bu  dövrə  aid  arxeoloji 
qazıntılar  əsasən  kəşfiyyat  xarakteri  daşıyırdı.  Bəzi  qazıntılar  uzunmüddətli 
olsa  da,  stasionar  xarakterli idilər.  Bu  qazıntılar  Azərbaycan  arxeoloqlarının 
(Q.Əhmədov,  R.Göyüşov,  R.Məlikov,  T.Dostiyev,  A.Məmmədov  və 
başqaları)  rəhbərliyi  altında  aparılmışdır.  Xarakterinə  görə  orta  əsr 
Azərbaycan  şəhərləri  Şərqin  digər  ölkələrində  olduğu  kimi  böyük  sahəyə 
malik idilər - 30 hektardan - 100 hektara qədər. Şəhərin mərkəzində narınqala 
yerləşirdi.  Adətən  hakim  təbəqənin  yaşadığı  bu  qala  "Şəhristan"  yaxud 
"Şəhərgah",  şəhərətrafı  isə  "rabad"  adlandırılırdı.  Qala  boyu  inşa  edilən  bu 
evlərdə  isə  aşağı  təbəqəyə  mənsub  əhali  məskunlaşırdı.  Bir  çox  şəhərlərin 
müxtəlif qala və darvazaları olan müdafiə divarları vardı. Bəzi şəhərlərdə çox 
vaxt dağlar, göllər, sulu çaylar da müdafiə sisteminə daxil edilirdi. Şəhərlər 
əsas  etibarilə  ticarət  yollarının  kənarı  boyu,  yaxud  dəniz  sahilində  liman-
şəhər  formasında,  əhalinin  məskunluq  səviyyəsindən  və  urbanizasiya 
xarakterindən  asılı  olaraq  salınırdı.  Şəhərlərdə,  IX  əsrdən  başlayaraq 
məscidlər,  minarələr,  bəzən  mədrəsələr,  o  cümlədən  də,  bütün  Şərqin  və 
Azərbaycanın  əsas  simvolu  sayılan  bazarlar  və  bu  bazarlarda  satış  yerləri 
tikilirdi.  Şəhərlərin  öz  kanalizasiya  sistemi,  hamamları,  şəhər  girişində 
karvansaraları,  müxtəlif  növ  ictimai  binaları,  sənətkar  emalatxanaları  və  s. 
vardı. 

100