DƏrs vəSAİTİ (İKİNCİ buraxiliş)
16.4. DÖVLƏT SOSIAL MÜDAFIƏ FONDU
Yüklə 2,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gəlirlər, cəmi
- 16.5. Azərbaycan Respublikası ərazisində tətbiq olunan dövlət pensiyaları
- Əmək pensiyası alan pensiyaçıların pensiya növünə görə sayı (2006- 2009-cu illərdə ilin sonuna) min nəfər Göstəricilər
- 17.1. Dövlət kreditinin mahiyyəti
|
260
16.4. DÖVLƏT SOSIAL MÜDAFIƏ FONDU Azərbaycan Respublikası Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun formalaşması tarixi, ölkəmizdə iqtisadi münasibətlərin, eləcə də sosial sığorta və pensiya təminatı üzrə köklü dəyişikliklərin dinamikası ilə birbaşa əlaqəlidir. Məlum olduğu kimi, SSRİ dövründə Azərbaycanda sosial sığorta və pensiya məsələləri müstəqil respublika qanunvericiliyi çərçivəsində deyil, ümumittifaq qanunvericiliyi çərçivəsində inkişaf etmişdir. Sovet pensiya təminatı sistemi «haqqı ödəmədən sığorta» prinsipi ilə qurulmuşdu. Zəruri maliyyə vəsaitləri yalnız dövlət büdcəsi və ya müəssisələrinin ödənişlərindən götürülürdü. Bu tipli pensiya təminatının maliyyə modeli, habelə pensiyaçıların sayının müntəzəm olaraq artması mövcud pensiya sisteminin sabit fəaliyyətinə mənfi təsir göstərirdi. 1980-ci illərdə ölkədə təsərrüfat formalarının dəyişməsi, əksər müəssisələrin təsərrüfat hesabı və özünümaliyyələşməyə keçməsi onlarda çalışan işçilərin gələcək təminatını çətinləşdirirdi. Sosial sığorta və pensiya təminatının maliyyələşdirilməsi sahəsində idarəetmənin təkmilləşdirilməsi məqsədilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 30 sentyabr 1992-ci il tarixli "Azərbaycan Respublikası Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun yaradılması haqqında" Fərmanı ilə Azərbaycan Respublikası Pensiya Fondu və Azərbaycan Respublikasının Sosial Sığorta Fondu bazasında Azərbaycan Respublikası Dövlət Sosial Müdafiə Fondu (DSMF) yaradıldı. Müstəqil maliyyə-bank sisteminə malik olan DSMF-yə Azərbaycan Respublikası ərazisində dövlət pensiya təminatının, müavinət və ödəniş xərclərinin maliyyələşdirilməsi başlıca vəzifə kimi həvalə olundu. 1997-ci ildə «Sosial sığorta haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun qüvvəyə minməsi ilə əlaqədar Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun fəaliyyəti məcburi dövlət sosial sığortası sahəsində dövlət idarəetməsini həyata keçirən orqan kimi daha da təkmilləşdi. Ölkədə sosial sığorta və pensiya təminatı məsələlərinin Avropa standartlarına uyğun qaydada tam formalaşmasını nəzərdə tutan Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 17 iyul 2001-ci il tarixli sərəncamı ilə təsdiq olunmuş «Azərbaycan Respublikasında Pensiya İslahatı Konsepsiyası»nın icrası məqsədilə 2001-2005-ci illərdə həyata keçirilən tədbirlər Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun fəaliyyətinin keyfiyyətlə yenidən qurulmasını şərtləndirmişdir. 2001-ci il noyabrın 27-dən «Dövlət sosial sığorta sistemində fərdi uçot haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun qüvvəyə minməsi ilə 261
əlaqədar Fond dövlət sosial sığorta sistemində fərdi uçotu həyata keçirən mərkəzi icra hakimiyyəti orqanı kimi fəaliyyət göstərməkdədir. Konsepsiyanın müddəalarının yerinə yetirilməsi məqsədilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin «Azərbaycan Respublikasında dövlət pensiya sisteminin təkmilləşdirilməsi tədbirləri haqqında» 04 avqust 2003-cü il tarixli 908 nömrəli Fərmanı ilə Azərbaycan Respublikası Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin pensiyaların və pensiyalara əlavə olunan müavinətlərin təyin olunması, maliyyələşdirilməsi və ödənişinə nəzarət üzrə funksiyaları məcburi dövlət sosial sığortası və fərdi uçot sahəsində idarəetməni həyata keçirən Azərbaycan Respublikasının Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna verilmişdir. Bununla da İslahat Konsepsiyasında nəzərdə tutulan yeni sığorta-pensiya orqanının fəaliyyəti təşkil olunmuşdur. Ölkədə vahid sığorta-pensiya sisteminin qurulması ilə əlaqədar Azərbaycan Respublikası Prezidenti tərəfindən imzalanmış 22 dekabr 2006- cı il tarixli 498 və 499 nömrəli fərmanlara əsasən hərbi qulluqçuların və xüsusi rütbəli şəxslərin Dövlət Sosial Müdafiə Fondu vasitəsilə məcburi dövlət sosial sığortası ilə əhatə olunmasına və əmək pensiyaları ilə təminatına keçilmişdir. Bu əsasda Fondun Əsasnaməsinə bir sıra dəyişikliklər edilmiş, o cümlədən dövlətin əmək pensiyaları sahəsində siyasətinin istiqamətlərinə dair təkliflər hazırlanması və bu siyasətin həyata keçirilməsi əsas vəzifələrə aid edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun strukturu aşağıdakı kimidir: 1. Azərbaycan Respublikası Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun aparatı (şöbələr və sektorlar). 2. İri sığortaedənlərlə iş üzrə departament; 3. Bakı şəhəri üzrə hüquqi şəxslərlə iş departamenti; 4. Hərbi qulluqçular və xüsusi rütbəli şəxslərlə iş departamenti; 5. Azərbaycan Respublikası Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun yerli bölmələri (rayon və şəhər şöbələri).
Fondun əsas vəzifələri aşağıdakılardır: 1.Dövlətin sosial
sığorta və
əmək pensiyası siyasətinin istiqamətlərinə dair təkliflərin hazırlanması və bu siyasətin həyata keçirilməsində iştirak etmək; 2.Fondun büdcə layihəsini hazırlamaq və təsdiq olunmuş büdcənin icrasını təmin etmək; 3.Тəşkilati-hüquqi formasından və mülkiyyət növündən asılı olmayaraq bütün hüquqi şəxslərdən, fərdi sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslərdən (sığortaedənlərdən), eləcə də sığorta olunanlardan qanunvericiliklə müəyyən edilmiş miqdarda məcburi dövlət sosial sığorta
262
haqlarının toplanmasını təşkil etmək; 4.Öz səlahiyyətləri daxilində məcburi dövlət sosial sığortası, əmək pensiyaları sahəsində qanunvericilik aktlarının tələblərinin yerinə yetirilməsinə və vəsaitlərin təyinatı üzrə istifadəsinə nəzarəti həyata keçirmək; 5. Məcburi dövlət sosial sığorta vəsaiti və dövlət büdcəsi vəsaiti hesabına ölkədə bütün əmək pensiyalarının maliyyələşdirilməsini həyata keçirmək; 6. Məcburi dövlət sosial sığorta vəsaiti hesabına aşağıdakı xərclərin maliyyələşdirilməsini təmin etmək; - «Əmək pensiyaları haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununa uyğun olaraq əmək (sosial sığorta) pensiyaları; - könüllü (əlavə) sosial sığorta əsasında dövlət pensiyalarına əlavələr; - əmək qabiliyyətinin müvəqqəti itirilməsinə görə müavinət (qanunvericiliklə müəyyən olunmuş dövr üçün) ; hamiləliyə və doğuma görə müavinət; - uşağın anadan olmasına görə birdəfəlik müavinət; - qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş yaş həddinə çatana qədər uşağa qulluqla əlaqədar müavinət; - sığorta olunanların sanatoriya-kurort müalicəsi üzrə xərclərinin tam və ya qismən ödənişi; - məşğulluq tədbirlərinin həyata keçirilməsi; - əlillərin sosial müdafiəsi tədbirlərinin həyata keçirilməsi; - dəfn üçün müavinət; - qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş digər xərclər. 7.Dövlət büdcəsindən ayırmalar (transfer) hesabına sosial
pensiyaların, aztəminatlı əhaliyə müavinətlərin və qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər müavinətlərin maliyyələşdirilməsini həyata keçirmək; 8. Qanunvericilik çərçivəsində özünün
müntəzəm ödəmə
qabiliyyətini təmin edən tədbirlər görmək; 9. Sosial sığorta ödəmələrinin vaxtında hesablanıb ödənilməsini təmin etmək; 10. Dövlət sosial sığorta sistemində fərdi uçotun həyata keçirilməsini təşkil etmək; 11. İşəgötürən və sığorta olunan tərəfindən təqdim olunan məlumatların fərdi şəxsi hesablara vaxtında və dürüst daxil edilməsini, onların etibarlı saxlanmasını və mühafizəsini təmin etmək; 12. Sığorta olunana onun müraciətinə əsasən fərdi şəxsi hesabındakı məlumatların təqdim edilməsi qaydalarını izah etmək; 13. Pensiya təyin edən orqana, onun sifarişinə əsasən pensiya təmin
263
olunması barədə ərizə vermiş sığorta olunanın fərdi şəxsi hesabındakı məlumatları təqdim etmək; 14. Dövlət sosial sığorta sistemində fərdi uçotun həyata keçirilməsi ilə əlaqədar izahatlar vermək və öz səlahiyyəti daxilində bununla bağlı normativ aktlar qəbul etmək; 15. Qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər vəzifələri yerinə yetirmək. Fond ona həvalə edilmiş vəzifələrə uyğun olaraq aşağıdakı funksiyaları həyata keçirir: 1. Fondun növbəti il üzrə təsdiq olunmuş büdcəsinin gəlir və xərclər göstəricilərinə uyğun olaraq yerli orqanların gəlir və xərclər proqnozunu təsdiq edir; 2. Əhalinin sosial müdafiəsi ilə bağlı təkliflərin hazırlanmasında iştirak edir; 3. Məcburi dövlət sosial sığortasının inkişafı və təkmilləşdirilməsinə dair təkliflər verir; 4. Məcburi dövlət sosial sığorta vəsaitini idarə edir, əmək pensiyaları sahəsində idarəetməni, əmək
pensiyalarının təyin
edilməsini, maliyyələşdirilməsini və ödənilməsinə nəzarəti həyata keçirir; 5. Məcburi dövlət sosial sığortası üzrə sığorta iştirakçılarının uçota alınması və uçotdan çıxarılması qaydalarını müəyyən edir; 6. Qanunvericiliyə uyğun olaraq məcburi dövlət sosial sığorta haqlarının uçotu, hesablanması və toplanması qaydalarını müəyyən edir; 7. Qanunvericilik çərçivəsində sığortaedənlərdə məcburi dövlət sosial sığorta haqlarının düzgün hesablanmasına, xərclənməsinə və ödənilməsinə nəzarət edir; 8. Sığortaedənlərin məcburi dövlət sosial sığortası üzrə hesabatlarını qəbul edir; 9. Fondun büdcəsinin icrası haqqında qanunvericiliklə müəyyən olunmuş orqanlardan aylıq, rüblük və illik hesabatlar alır, ümumiləşdirir və onları aidiyyəti orqanlara təqdim edir; 10. Sığorta olunana dövlət sığorta şəhadətnaməsi verir; 11. Müəyyən edilmiş qaydada mühasibat uçotu və statistik hesabatlar aparır; 12. Kadrların ixtisasının artırılması üzrə müvafiq tədbirlər həyata keçirir; 13.Qanunvericilikdə müəyyən edilmiş qaydada öz səlahiyyətlərinə aid olan məsələlər üzrə beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq edir; 14. Fondun yerli orqanlarında işin təşkilinə metodiki və əməli köməklik göstərir, işdəki qabaqcıl təcrübəni öyrənir və yayır; 15.
Fondun orqanlarında kompüter məlumat
sistemlərinin 264
yaradılması üçün tədbirlər həyata keçirir; 16. Maliyyə vəziyyəti müvəqqəti pisləşmiş sığortaedənlərə məcburi dövlət sosial sığorta ödəmələrinin verilməsinə yardım edir; 17. Qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər funksiyaları həyata keçirir.
o cümlədən: 1 268 648 000,0 1 775 547 400,0 39,96 1 Məcburi dövlət sosial sığorta haqları 917 148 000,0 1 278 047 400,0 39,35
2 Sair gəlirlər 1 500 000,0 2 500 000,0 66,67 3
büdcəsindən ayırmalar (transfert) 350 000 000,0 495 000 000,0 41,43
o cümlədən 1 268 648 000,0 1 775 547 400,0 39,96
1 Əhaliyə ödənişlər, cəmi 1 213 476 500,0 1 707 475 000,0 40,71 2
əhaliyə çatdırılması, bank əməliyyatlarının aparılması üzrə xidmət haqqı xərcləri 15 170 000,0 19 900 000,0 31,18 3
sanatoriya-kurort müalicəsi və sağlamlaşdırma tədbirlərinin həyata keçirilməsi üzrə Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyası vasitəsilə maliyyələşdirilən xərclər, cəmi
9 299 500,0 12 182 400 ,0 31,00 4
tədbirlərinin həyata
keçirilməsi, məşğulluq orqanlarının saxlanılması xərcləri, cəmi
6 410 000,0 10 160 000,0 58,50 5
idarəsinin saxlanılmasına 81 000,0 110 000,0 35,80 6
tədbirlərinin həyata
keçirilməsi və əlillərin sosial
müdafiəsi orqanlarının saxlanılması 3 406 000,0 3 620 000,0 6,28
265
xərcləri, cəmi 7 Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun mərkəzi
aparatının və onun yerli orqanlarının saxlanılması xərcləri 18 700 000,0 20 410 000,0 9,14
8 Beynəlxalq təşkilatlara üzvlük
haqlarının ödənilməsi xərcləri, cəmi 40 000,0 40 000,0 00,00 9
fərdi uçot sisteminin tətbiqi ilə bağlı xərclər 1 650 000,0 1 650 000,0 00,00
10 Pensiya islahatları üzrə qrant layihələrində Azərbaycan tərəfinin payının maliyyələşdirilməsinə 415 000,0 - -
pensiyaları Respublika ərazisində tətbiq
olunan dövlət
pensiyaları aşağıdakılardır:
Yaşa görə pensiya üçün tələb edilən tam ümumi iş stajı olduqda pensiyaların minimum məbləği müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən respublika üzrə pensiya hesablanması üçün təsdiq olunan orta aylıq əmək haqqının müəyyən məbləğində təyin edilir. əlilliyə görə pensiyalar; Bu pensiyalar, insan orqanizminin funksiyalarının pozulması ilə əlaqədar səhhətin pisləşməsi zamanı əmək qabiliyyətinin tam və ya qismən itirildiyi hallarda təyin edilir. ailə başçısını itirməyə görə pensiyalar; Vəfat etmiş ailə başçısının öhdəsində olmuş əmək qabiliyyəti olmayan ailə üzvlərinin ailə başçısını itirməyə görə pensiya almaq hüququ vardır. xidmət illərinə görə pensiyalar; Bu pensiyalar, yaşa görə pensiya almaq hüququ verən yaş həddinə çatandan əvvəl əmək qabiliyyətinin tam və ya qismən itirilməsinə səbəb olan işlərdə çalışan ayrı-ayrı peşə sahibləri üçün müəyyən edilmiş şərtlərlə təyin edilir. Sosial pensiyalar: Bu pensiyalar əmək qabiliyyəti olmayan, işləməyən vətəndaşlara onların əmək pensiyaları almaq hüququ olmadıqda təyin edilir.
266
Əmək pensiyası alan pensiyaçıların pensiya növünə görə sayı (2006- 2009-cu illərdə ilin sonuna) min nəfər
Yaşa görə Əlilliyə görə ABİ görə Cəmi
2006 783,4 275,9
128,7 1188 2007
798,1 285,6
126,4 1210,1 2008
835,8 301,7
137,6 1275,1 2009
858,7 311,8
137,9 1308,4 XVII FƏSİL. DÖVLƏT KREDİTİ 17.1. Dövlət kreditinin mahiyyəti
Pulun meydana gəlməsindən sonra kredit münasibətlərinin yaranması iqtisadi münasibətlər sisteminin daha da inkişafına səbəb oldu. Bəşəriyyətin bütün dövrlərində maliyyə resursları iqtisadi subyektlər arasında qeyri- bərabər bölünmüşdür. Yəni, bir qisim insanların, müəssisələrin və ya dövlətin sərəncamında sərbəst vəsait toplanır, digər subyektlər isə bu vəsaitlərin qıtlığı ilə qarşılaşırlar. Kredit münasibətləri bu iki qütb arasında körpü rolunu oynayaraq, sərbəst pul vəsaitlərinin, eləcə də mal və xidmətlərin bölgüsünü həyata keçirir. Kredit münasibətlərində yaranan bu bölgü kreditin əsas prinsiplərinə uyğun olaraq müvəqqəti xarakter daşıyır. Bunlara əsasən biz belə yaza bilərik: Kredit – özünəməxsus prinsiplər əsasında, o cümlədən, qaytarmaqlıq, müddətlilik, təminatlılıq və ödənclilik şərti ilə verilən borcdur. Kredit müasir iqtisadiyyatın aparıcı elementlərindən biri və iqtisadi inkişafın danılmaz şərti kimi çıxış edir. Kreditdən ən iri müəssisə və birliklər ilə yanaşı, xırda istehsalçılar və tacirlər; dövlət və hökumət ilə yanaşı, müxtəlif vətəndaşlar da istifadə etməkdədirlər. Sərbəst resurslara malik kreditorlar onların borc alanlara ötürülməsi vasitəsilə əlavə pul vəsaitini əldə etməyə nail olurlar. Bundan başqa pul formasında təklif edilən kredit yeni ödəniş vasitəsinin meydana gəlməsinə səbəb olur. Kredit münasibətlərinin meydana gəlməsinin və inkişafının konkret iqtisadi əsası vəsaitin (kapitalın) dövriyyəsi və təkrar dövriyyəsidir. Tez-tez kredit, pul kimi xarakterizə olunur. Lakin bu fikirlərin də öz əsası vardır. Yəni, müasir şəraitdə borc daha çox pul formasında təklif edilməkdədir. Lakin bütün bunlarla yanaşı pul və kredit müxtəlif anlayışlar, həm də fərqli münasibətlərdir. 267
Kredit və pul münasibətlərini fərqləndirən birinci cəhət bu münasibətlərin iştirakçılarındakı fərqlərdir. Pul satıcı ilə alıcı və pul verən ilə onu alan arasındakı münasibətlərin nəticəsində yaranan ümumi ekvivalentdir. Əmtəə və ya xidmət satıcıdan alıcıya, pul isə alıcıdan satıcıya keçməklə dəyər formalaşır. Kredit münasibətlərində isə başqa subyektlər, konkret olaraq kreditor və borc alan çıxış edir. Bu münasibətlərdə formalaşan dəyər sonralar meydana çıxır. Belə ki, əvvəlcə o kreditordan borc alana, müəyyən razılaşdırılmış müddətdən sonra isə borclu subyektdən əvvəlki sahibinə qayıdır. Kredit və pulun ikinci fərqli cəhəti bu və ya digər mal və qiymətlilər üçün ödənişin müddətindədir. Bu halda həm pul, həm də kredit ödəniş vasitəsi kimi çıxış edir. Yəni, əmtəə – pul münasibətlərində ödəniş dəyəri eyni zamanda, kredit münasibətlərində isə müəyyən müddətdən sonra həyata keçirilir. Bu münasibətlərdə ən əsası etibar məsələsidir. Belə ki, istənilən mal və xidmət tələbi ilə qarşılaşan hər hansı bir iqtisadi subyekt lazımı səviyyədə pul təklif edərək ehtiyacını ödəyəcəkdir. Lakin kreditin dəyərini, yəni faizini ödəyə bilən şəxs kredit bazarında kredit əldə edə bilməyəcəkdir. Çünki, bütün bunlarla yanaşı daha bir şey – etibar olmalıdır. Hətta məşhur bankir Rotşild belə bir fikir söyləmişdir: “Kreditdə mənim üçün bir şey əsasdır ki, bu da etibardır”. Ümumiyyətlə hər hansı bir iqtisadi kateqoriyanı başqalarından fərqləndirmək üçün onların tam sərhədini müəyyən etmək lazımdır. Kredit münasibətlərini təkcə pul ilə yox, maliyyə münasibətləri ilə də qarışdırmaq olmaz. Hər şeydən öncə qeyd etmək lazımdır ki, maliyyə bölgü münasibətlərini, kredit isə təkrar bölgü münasibətlərini həyata keçirir. Bundan başqa bütün maliyyə kateqoriyaları birtərəfli istiqamətdə, kredit isə qarşılıqlı hərəkət edir. Bunu aşağıdakı kimi izah etmək olar:
268
Qeyd etdiyimiz kimi kreditin şərtlərindən biri də müddətlilikdir. Müddətinə görə kreditlər 3 növə bölünür: qısamüddətli, ortamüddətli, uzunmüddətli; Qısamüddətlilər 1 ilə kimi, ortamüddətlilər 1 ildən 5 ilə kimi, uzunmüddətli kreditlər isə 5 ildən çox müddəti əhatə edir. Kredit, subyektlərindən asılı olaraq aşağıdakı formalara bölünür: 1. Bank krediti. 2. Kommersiya krediti. 3. Vətəndaş krediti. 4. Beynəlxalq kredit. 5. İpoteka krediti. 6. Dövlət krediti. Dövlət krediti – dövlət hakimiyyəti orqanları və idarələri timsalında dövlətlə hüquqi və fiziki şəxslər arasında dövlətin kreditor, borc alan və zəmanətçi kimi iştirak etdiyi iqtisadi münasibətlərin məcmusudur. Hər bir iqtisadi kateqoriyada olduğu kimi dövlət kreditinin də mahiyyətini açmaq üçün onun iqtisadi kateqoriya kimi xarakterizə etmək lazımdır. Hər şeydən öncə qeyd etmək lazımdır ki, dövlət krediti əmtəə və ya pul vəsaitlərinin müvəqqəti, qarşılıqlı hərəkətini təşkil edir. Dövlət krediti vasitəsilə sərbəst pul vəsaitləri ona ehtiyacı yaranan subyektlərə – dövlətə və ya fiziki və hüquqi şəxslərə istiqamətlənərək onların bu və ya digər ehtiyaclarını ödəyir. Bu da dövlət kreditini bir iqtisadi kateqoriya kimi ictimai münasibətlər sisteminin tərkib hissəsi kimi xarakterizə edir. Belə ki, dövlət krediti fundamental ictimai münasibətlərə daxil olmasa da, hər hansı bir dəyərin hərəkətini özündə əks etdirən iqtisadi münasibətlərin ayrılmaz hissəsidir. Ümumiyyətlə, dövlət kreditinin mahiyyətinə necə aydınlıq gətirmək
269
olar? Belə ki, hər hansı bir obyektin və ya məfhumun mahiyyəti onun daxili aləmini xarakterizə edir. Beləliklə mahiyyət anlamına obyektiv təbiəti, meydana gəlmə xüsusiyyəti və fəaliyyəti daxildir. Geniş mənada dövlət kreditinin təbiəti onun müxtəlif növlərində deyil bütün formalarının daxil olduğu kredit münasibətlərində əks olunur. Dövlət kreditinin təbiətinə təkcə onun mahiyyəti yox, eyni, zamanda mövcud olma forması da daxildir. Dövlət kreditinin mahiyyəti onun zəruriliyi və səbəbləri ilə də sıx bağlıdır. Bir iqtisadi kateqoriya kimi dövlət kreditinin də mahiyyətini izah etmək üçün aşağıdakı metodoloji prinsiplərdən istifadə etmək lazımdır: Dövlət kreditinin bütün müxtəlifliyi onun formalarından asılı olmayaraq mahiyyətini əks etdirir. Məsələn, dövlət krediti uzun və qısa müddətli ehtiyaclara yönələ bilər, eyni zamanda o daxili və ya xarici iqtisadi münasibətlər yarada bilər, yaxud əmtəə, ya da pul formasında ola bilər. Bütün bu müxtəliflikdən asılı olmayaraq dövlət krediti özünün ümumi xarakteristikasına malikdir. Dövlət kreditinin mahiyyəti kredit münasibətlərinin bütövlüyünü əks etdirir. Əgər hər hansı bir kredit müqaviləsində borc alan vəsaiti qaytarmırsa, bu o demək deyildir ki, dövlət kreditinin bir kredit forması kimi əsas şərtlərindən biri olan qaytarılmaqlıq prinsipi öz məcburiliyini itirir. Deməli dövlət krediti hər hansı bir kredit müqaviləsində öz şərtlərindən birini itirsədə o öz tamlığını və mahiyyətini qoruyub saxlayır. Dövlət kreditinin mahiyyətini analiz etdikdə onun tam mənasını özündə əks etdirən konkret xarakterik incəliklərini açmaq tələb olunur. Bunun üçün də dövlət kreditinin strukturu ilkin zərurətə çevrilir. Dövlət kreditinin strukturu hər şeydən öncə dəyişməz və sabitdir. Dövlət krediti bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan elementlərdən ibarətdir. Bu elementlər dövlət kreditindəki münasibətləri əhatə edən subyektlərdir. Növündən və vaxtından asılı olaraq bu subyektlər biri birindən müxtəlif məsafədə və istiqamətdə yerləşə bilərlər. Lakin yenə de subyektlərin qarşılıqlı asılılığı həmişə dəyişməz qalır. Dövlət krediti münasibətlərində subyekt kimi daima kreditor və borclu, bəzən də zəmanətçi çıxış edir. Bir çox hallarda kredit münasibətləri əmtəə bazarında meydana gəlir. Əmtəənin alqı-satqısı prosesi həmişə eyni zamanda baş verə bilmir. Çünki, alıcı hər bir zaman aldığının dəyərini o andaca ödəmək iqtidarında olmur, beləliklə ödəniş müəyyən vaxtdan sonra baş tutur. Bu formada yaranan alqı- satqı prosesində artıq satıcı kreditora, alıcı isə borcluya çevrilir. Bu cür əmtəə formasında olan dövlət krediti zamanı dövlət daha çox zəmanətçi kimi çıxış edir. Bir çox beynəlxalq və yerli istehsalçılara dövlət, zəmanət
270
təqdim etməklə zəruri istehsal vasitələri və s.-ni prioritet sahələrə cəlb edərək məqsədli iqtisadi siyasət yürüdür. Dövlət krediti münasibətlərində kreditor – borcu təklif edən subyektdir. Bu halda kreditor kimi həm dövlət, həm də hüquqi və fiziki şəxslər çıxış edir. Hər hansı bir subyektin kreditor kimi çıxış etməsi üçün hər şeydən öncə o əmtəə və ya sərbəst pul vəsaitinə malik olmalıdır. Bu vəsaitlərin mənbəyi kimi həm şəxsi və ya dövlət yığımı, həm digər cəlb olunmuş vəsaitlər, həm də müxtəlif resurslar çıxış edə bilər. Kreditin mənbəyi kimi sərbəst vəsaitlərlə yanaşı realizə olunmamış əmtəələr də yer ala bilər. Kreditor kimi müxtəlif şəxslər çıxış edirlər ki, sərbəst pul resurslarını dövlətə borca verirlər. Beləliklə könüllü olaraq kreditora çevrilirlər. Bu halda dövlət borc alan kimi çıxış edir. Ancaq vaxtı çatdıqda vəsait geri qaytarılmasa ikinci subyekt, yəni, borclu kimi çıxış edən dövlət məcburiyyət qarşısında qalır. Əgər, digər kredit formalarında borc alan kreditorun sanksiyaları ilə üzləşirsə dövlət kreditində borclu olaraq dövlət, kredit münasibətlərinin əsası olan etibarı itirir. Dövlət kreditində kredit vəsaitinin qaytarılması məsuliyyəti borc alanın üzərinə düşsə də elə hallar olur ki, eyni məsuliyyəti kreditor da çəkir. Məsələn, bilavasitə hər hansı bir dövlətə və ya həmin dövlətin zəmanəti ilə digər subyektlərə kredit açan bir xarici bank borc vəsaitinin mənbəyi cəlb olunmuş əmanət və depozitlər olduğuna görə onun qaytarılması üçün eyni öhdəlik daşıyır. Bütün bunlarla yanaşı kreditor daha vacib bir fəaliyyətin əsasını qoyur. Belə ki, müxtəlif hüquqi və fiziki şəxslər kreditor kimi, dövlətin faktiki pul və ya kapital ehtiyacını ödədiyi halda, kreditor kimi çıxış edən hər hansı bir dövlət də lazımı sahələrin kapitallaşdırılmasını həyata keçirir. Beləliklə kredit bazarına könüllü atılan kreditor ölkənin sosial – iqtisadi inkişafında bilavasitə iştirak edir. Borc alan – dövlət krediti münasibətlərində kredit alan və onu qaytarmağa borclu olan tərəfdir. Borclu və borc alan həm yaxın həm də, fərqli anlam daşıyır. Hər hansı bir müəssisə və yaxud şəxs vergi, sığorta ödəmələrini və ya kommunal ödənişləri gecikdirə bilər,lakin burada heç bir kredit münasibətindən söz getmir. Bu halda həmin müəssisə və ya şəxs borclu adlanır. Borc – təkcə iqtisadi deyil, eyni zamanda ictimai münasibətlərin elementidir. Bundan fərqli olaraq isə bütün kredit münasibətləri kimi dövlət kreditində də söhbət borcludan yox borc alandan getməlidir. Dövlət kreditini digər kredit formalarından fərqləndirən bir çox cəhətlər vardır. Bu da onun subyektlərindədir ki, ya kreditor ya da borc alan kimi dövlətin iştirakını şərtləndirir. Deməli dövlət kreditində borc alan kimi
271
həm dövlət, həm də müxtəlif hüquqi və fiziki şəxslər çıxış edə bilər. Bir kredit forması kimi dövlət kreditində də borc alanı kreditordan fərqləndirən bir çox əsaslı cəhətlər vardır. Bunları aşağıdakı kimi yaza bilərik: 1. Borc alan kredit vəsaitinin sahibi sayılmır, yalnız həmin vəsaitin müvəqqəti istifadəçisi olaraq qalır; 2. Borc alan ssuda vəsaitini həm tədavül, həm də istehsal sferasında əldə edir. Kreditor isə ssudanı istehsala daxil olmadan, yəni, mübadilə fazasında təklif edir. 3. Borc alan öz təsərrüfatında və yaxud məqsədli fəaliyyətində dövrü başa vurduqdan sonra borc vəsaitini geri qaytarır. Bu ödənişi həyata keçirmək üçün borc alan öz fəaliyyətini elə qurmalıdır ki, son nəticədə həm əsas, həm də faiz məbləğini geri qaytara bilsin. Bunu daha çox dövlətin borc alan kimi çıxış etdiyi kredit münasibətlərinə aid etmək olar. Belə ki, borc öhdəliklərini üzərinə götürmüş hökumət vəsaiti elə səmərəli və məqsədli sərf etməlidir ki, sonda borclarını tam idarə edə bilsin. 4. Borc alan yalnız istifadəyə götürdüyü dəyər yox, üstəlik kreditor mənfəətini, yəni, kredit (ssuda) faizini ödəməlidir. 5. Kreditor asılı halda olan borc alana öz maraqlarını bildirir. Borc alanın kreditordan yaranan iqtisadi asılılığı, onu əldə etdiyi vəsaiti düzgün yerləşdirməyə və son nəticədə əsas məbləğ ilə yanaşı kredit faizini də qaytarmağa yönəldir. Bundan başqa borc alan hazırkı kreditor timsalında öz gələcək potensial kreditorunu görür və kredit müqaviləsindən irəli gələn bütün öhdəlikləri tam yerinə yetirməli olur, bununla da növbəti kredit üçün zəmin yaradır. Sonuncu prinsip dövlət ilə kreditor əhali arasındakı kredit münasibətləri üçün daha xarakterikdir. Çünki, əhalinin etibarını itirmiş bir dövlət vəsait qıtlığı ilə üzləşdikdə xarici mənbələrə “əl açmalıdır”. Borc alanın kreditordan nisbətən asılı mövqedə durması onun sözügedən münasibətlərdə bir tərəf kimi öz əhəmiyyətliliyini itirməsi demək deyildir. Borc alan olmasa kreditor da mövcud ola bilməz. Borc alanın işi təkcə vəsaiti əldə etməklə bitmir, eyni zamanda o, resursları düzgün yerləşdirməli və bu yolla da borclarının öhdəsindən gələ bilməlidir. Bu mənada borc alan – elə bir istehsal qüvvəsidir ki, resursların optimal həddə qəbul edilməsi onun məqsədli istifadəsi və tam həcmdə geri qaytarılması yalnız ondan asılıdır. Dövlət kreditinin daha çox istifadə olunan formalarından biri də borc alan kimi, məhz dövlətin çıxış etdiyi münasibətlərdir. Bu halda dövlət sanki, bu münasibətlərdə kreditor qismində çıxış edən müxtəlif hüquqi və fiziki şəxslərdən asılı hala düşür. Çünki bu şəxslərin dövlət qiymətli kağızlarında
272
yatırdıqları investisiya yalnız və yalnız onların iradəsindən asılıdır. Amma bununla paralel olaraq dövlət həmin borc vəsaitini ölkənin bir sıra sosial – iqtisadi boşluqlarına yönəldərək ümumi iqtisadi siyasətə qulluq etmiş olur ki, bu da həmin kreditorların mənafeyi ilə üst-üstə düşür. Digər bir tərəfdən bir çox əsaslı sahələrin kreditoru kimi dövlət vəsaitlər yönəldərsə bu da son nəticədə yenə dövlətin inkişafı və ölkənin çiçəklənməsi deməkdir. Kredit münasibətlərində iştirak edərək dövlət və müxtəlif hüquqi və fiziki şəxslər biri kreditor, digəri borc alan kimi vahid məqsədə xidmət edirlər. Bu münasibətlərdə subyektlər öz yerlərini dəyişə bilərlər; kreditor – borc alan, borc alan isə kreditor ola bilər. Müasir dövlət krediti münasibətlərində bu subyektlər həm borc alan, həm də kredit ola bilər. Dövlət kredit münasibətlərində kreditor və borc alan bu münasibətlərin 2 müxtəlif qütbündə dayanan subyektlərdir ki; 1. Bu subyektlərin hər biri hüquqi cəhətdən müstəqil şəxslərdir. 2. Kredit münasibətlərinin iştirakçısı kimi biri birilərinə mülkiyyət üzərində cavabdehlikləri vardır. 3. Qarşılıqlı 2 subyekt kimi iqtisadi maraqları biri-birindən asılır. Kreditin bir forması kimi dövlət krediti də özünəməxsus münasibətlərə əsaslanan ayrıca sistem kimi tamlığa və daimiliyə malikdir. Ümumiyyətlə, kredit münasibətlərində istənilən şəxs və ya müəssisə borc alan kimi çıxış edə bilməz. Bunun üçün kreditin əsas şərtlərindən biri olan təminatlılıq mövcud olmalıdır. Təminatlılıq kimi həmin şəxsin və ya müəssisənin mülkiyyətində olan sərbəst resurslar və ya əmlakı qəbul olunur. Bundan başqa kreditorun borc alana olan etibarı da təminat rolunu oynaya bilər.
Kreditin yuxarıda qeyd etdiyimiz əsas şərti dövlət krediti münasibətləri üçün də əsasdır. Lakin burada təminat kimi daha çox əmlak və digərləri yox, etibar çıxış edir. Bunu birbaşa olaraq dövlətin borc alan kimi iştirak etdiyi kredit münasibətlərinə aid etmək olar. İstər ölkə daxili mənbələr, istərsə də beynəlxalq maliyyə qurumları və banklar hər hansı bir dövlətə kredit açdıqda dövlətə olan inamı və etibarı əsas götürürlər. Kreditor və borc alanın arasındakı münasibətlər qarşılıqlı birlik xarakteri daşıyır. Dövlət krediti münasibətinin iştirakçıları olan bu iki subyekt, yəni borc alan və kreditor bir xəttin iki müxtəlif tərəflərində dayanmışdır. Kreditor-sudanı təqdim edən tərəf, borc alan isə verilən ssudanı qəbul edən tərəfdir. Vahid məqsəd uğrunda fəaliyyət göstərən hər birinin öz maraqları vardır ki, bu da onların tutduqları mövqeyə əsaslanır. Belə ki, kreditor verdiyi kredit üçün daha çox haqq (faiz) almağa, borc alan isə aldığı vəsait üçün daha az ödəniş etməyə, yəni, nisbətən daha aşağı faizli suda almağa
273
çalışır. Dövlət kreditinin strukturunda kreditor və borc alan ilə yanaşı daha bir obyekt yer almaqdadır. Bu, iki kredit subyekti arasındakı əlaqənin əsasını təşkil edən, əvvəlcə kreditordan borc alana, sonra isə borc alandan kreditora istiqamətlənən kredit (ssuda) məbləğidir. Kredit məbləği hər şeydən öncə realizə olunmuş dəyərdir. Bu məbləğ öz müvəqqəti sahibinə yəni, borc alana çatdıqda isə öz hərəkətsizliyinə son qoyur və istehsala, eləcə də digər sahələrə yönəldilərək əlavə dəyər yaradır. Bundan başqa, əgər dövlət cəlb etdiyi kredit məbləğini dövlət büdcəsindəki qeyri-tarazlığın aradan qaldırılmasına və yaxud büdcə kəsrinin örtülməsi kimi fiskal ehtiyaclara yönəldirsə, ilk baxışdan heç bir əlavə dəyər yaranmırsa da sosial – iqtisadi inkişafa gətirib çıxaran bu tədbir kredit məbləğinin effektivliyindən xəbər verir. Kredit münasibətlərinin bir hissəsi olan dövlət krediti çərçivəsində də suda dəyəri əlavə olaraq tələb dəyərinə malikdir. Bu da kredit faizi adlanır. Məhz kredit faizi borc alandan kreditora istiqamətlənərək ümumi dəyəri formalaşdırır. Kredit faizi (suda faizi) dövlət kreditinin mühüm tərkib hissəsi olmaqla məqsədyönlü fəaliyyətin sürətlənməsinə gətirib çıxarır. Kredit faizi borc alana imkan vermir ki, o vəsaiti donduraraq yığımda saxlasın və səmərəliliyini itirmiş olsun. Kredit faizinin köməyi ilə bu pul vəsaitləri yığımın sərhədini aşaraq istər şəxsi, istərsə də ümummilli mənafeyə xidmət edir. Kredit məbləğinin vacib cəhətlərindən biri də onun avans xarakteri daşımasıdır. Dövlət kreditorlardan borc məbləğini təkcə ona görə istəmir ki, onun hazırda bu vəsaitə ehtiyacı var, həm də ona görə ki, alınmış bu kredit məbləği gələcəkdə bir sıra mənfəətin mənbəyi kimi çıxış edir. Beləliklə kreditor sərbəst pul vəsaitini dövlətə verərkən mənfəət yaratmış olur ki, bu da kreditin avans xarakteri daşıması ilə bağlıdır. Kreditordan borc alana yönələn kredit məbləği öz hərəkəti zamanı dəyərini saxlayır. Borc alan son nəticədə aldığı məbləğin bərabər dəyərini qaytarmaq məcburiyyətindədir. Alınan dəyər nisbətində də suda faizi ödənilməlidir. Deməli, dövlət kreditinin fundamental keyfiyyətlərindən biri də dəyərin qorunmasıdır. Müasir şəraitdə isə bu prinsip heç də həmişə gözlənilmir. Bunun da başlıca səbəbi inflyasiya problemi ilə bağlıdır. Nəticədə borc alan kredit məbləğini tam ekvivalent dəyəri ilə yox, nominal dəyəri ilə qaytarır. Kredit məbləğinin bu yolla, yəni, inflyasiya şəraitində qaytarılması kreditorları məcbur edir ki, onlar məbləğin dəyərsizləşməsinin qarşısını bu və ya digər yollarla alsınlar. Bu məqsədlə, tez-tez müraciət olunan vasitələrdən biri də kredit faizidir. Mövcud inflyasiya dərəcəsindən yüksək
274
olan kredit faizi bu problemin qarşısını alır. Bu da müsbət faiz adlanır. Ümumiyyətlə, kredit münasibətlərinin strukturu yuxarıda qeyd etdiyimiz həlqələrdən ibarətdir. Bura, kreditor, borc alan, kredit məbləği, kredit faizi, yəni kredit bazarındakı tələb dəyəri və kredit təminatı daxildir. Dövlət krediti ümumi kredit münasibətlərinin tərkib hissəsi olsa da, struktur baxımından fərqləndirici xüsusiyyətə malikdir. Belə ki, dövlət krediti strukturunun növbəti həlqəsi dövlət zəmanətidir. Dövlət zəmanəti bütün dövlət krediti münasibətlərində iştirak etmir. Bura ancaq dövlətin zəmanətçi kimi çıxış etdiyi kredit münasibətləri daxildir. Dövlət kreditinin bir forması olan, dövlətin yalnız zəmanətçi kimi iştirak etdiyi kredit münasibətlərini bu sıraya aid edən ancaq və ancaq dövlət zəmanətidir. Burada belə bir sual ortaya çıxır ki, nə üçün dövlət zəmanəti dövlət krediti strukturunun bir həlqəsi kimi götürülür? Buna belə cavab verək: Məsələn, hər hansı bir müəssisə beynəlxalq maliyyə qurumları, və ya xarici banklar ilə kredit müqaviləsi bağlayırsa bu zaman həmin kredit anlaşması özlüyündə həm beynəlxalq kredit, həm də bank, yaxud kommersiya kreditidir. Bundan fərqli olaraq, sözügedən kredit müqaviləsinin bir şərti kimi xarici mənbələr dövlət zəmanəti tələb edərlər Yəni, Yəni, dövlət buna zaminlik verərsə bu kredit eyni zamanda dövlət kreditinə çevrilir. Deməli dövlət zəmanəti vasitəsilə istənilən kredit forması eyni zamanda dövlət kreditinə çevrilə bilər.
|