DƏrs vəSAİTİ (İKİNCİ buraxiliş)
«Maliyyə» anlayışı ilə müəyyən edilən pul münasibətlərinin
Yüklə 2,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.4. Maliyyə ehtiyatlarının tərkibi
- Maliyyə resurslarının mənbələri
- Dövlət büdcəsin- də cəmləşən vəsaitlər Büdcədənkənar fodların vəsaitləri
|
«Maliyyə» anlayışı ilə müəyyən edilən pul münasibətlərinin məcmusu T ə k r ar i st e h sal sah əl ə ri n in m a li y y ə si İk in c i m a li y y ə b az ar ı K re d it s is te m i
M A L İY Y Ə
- dövlət büdcəsi - vergilər - dövlət krediti - büdcədənkənar fondlar - müəssisələrin maliyyəsi - dövlət sığortası
liyyatları; -kommersiya banklarının əməliyyatları; - pul emissiyası; - qeyri-dövlət sığorta sistemi; - investisiya fondları, lombardlar
- səhmlərlə əməliyyatlar; -qiymətli metallar və qiymətli daşlarla aparılan əməliyyatlar; - əmtəə kütləsi ilə aparılan birja əməliyyatları; -daşınmaz əmlakla bağlı əməliyyatlar
- istehsal sahələri müəssisələrinin və təşkilat- larının maliyyəsi; - qeyri-istehsal sahələri müəssisələrinin və təş- kilatlarının maliyyəsi; - təkrar istehsal prosesinin digər subyektlərinin maliyyəsi
e yn əl xa lq m a li y y ə -beynəlxalq maliyyə təşkilatları; - beynəlxalq kredit təşkilatları; - İnvestisiya əməliyyatları; - valyuta əməliyyatları
12
Maliyyənin funksiyaları Maliyyənin funksiyalarını araşdırmazdan öncə «funksiya» anlayışını nəzərdən keçirək. Funksiya sözü latınca «functio» sözündən əmələ gəlib, mənası «icra etmək», «gerçəkləşdirmək» deməkdir. Maliyyənin əsasən iki funksiyası vardır: bölgü və nəzarət. Eyni zamanda
bəzi iqtisadi ədəbiyyatlarda maliyyənin istehsaledici, stimullaşdırıcı, tənzimləyici, idarəedici funksiyalarının da olduğu göstərilir. Buna görə də maliyyətin funksiyalarını toplu şəkildə nəzərə almaq lazımdır. Funksiya iqtisadi anlayışların mahiyyətinin özünüifadə vasitəsidir. Maliyyə bir kateqoriya olaraq pul fondlarının yaradılması və istifadəsi ilə, gəlirlərin meydana çıxması ilə bağlı olan bölgü münasibətləridir. Eyni zamanda maliyyənin fəaliyyət göstərməsi istehsal fondlarından səmərəli istifadəni, istehsalın qiymət strukturunu tənzimləyir, yönəldiyi obyektləri stimullaşdırır, nizamlayır və möhkəmləndirir. Bəzi iqtisadçılar isə hesab edirlər ki, maliyyə, əsasən, üç funksiya yerinə yetirir: pul fondlarını (gəlirlərini) formalaşdırır, onlardan istifadəni gerçəkləşdirir və nəzarətdə saxlayır. İlk iki funksiya maliyyənin müstəqil funksiyaları kimi deyil, daha çox onun bölgü funksiyasını reallaşdıran mexanizm kimi fəaliyyət göstərir. Maliyyənin funksiyaları ilə bağlı müxtəlif mülahizələr mövcuddur. Ona görə də bu anlayışlarla bağlı olan problemlərin nəzəri cəhətdən daha dərin tədqiqinə ehtiyac duyulur. Maliyyənin iqtisadi təbiətinə dair zəngin biliyin olması imkan verir ki, ondan təsərrüfat həyatında ən yaxşı vasitələrlə istifadə olunsun. İqtisadi münasibətlər sistemində maliyyənin yerinin və rolunun tam aydınlaşdırılması xeyli dərəcədə qoyulan problemin müsbət həllindən asılıdır. İqtisadiyyatda «funksiya» dedikdə «fəaliyyət», «vəzifə», hər hansı iqtisadi kateqoriyanın mahiyyətinin təzahürü başa düşülür. İqtisadi kateqoriya müəyyən funksiya ilə ifadə olunmursa, deməli, o, fəaliyyət göstərmir. Onun mahiyyəti təzahür formaları ilə səciyyələnir. Maliyyənin mahiyyətini xarakterizə edərək müəyyənləşdirilmişdir ki, maliyyə dəyər xarakteri və imperativ xarakter daşıyır, ümumi milli məhsulun və milli gəlirin bölgüsü və yenidən bölgüsü, pul fondlarının yaradılması və istifadəsi ilə əlaqədardır. Funksiya kateqoriyanın mahiyyətini təzahür etdirirsə, deməli, maliyyənin funksiyaları da onun yuxarıda sadalanmış əlamətləri ilə əlaqədar olmalıdır. Lakin göstərmək lazımdır ki, maliyyənin nəzəriyyəsi ilə məşğul olan iqtisadçıların heç də hamısı bu ardıcıllığa əməl etmir və buna görə də onun funksiyalarının müəyyən olunması zamanı iqtisadçıların fikirləri haçalanır. 13 Maliyyəni bölgü kateqoriyası kimi səciyyələndirənlər göstərirlər ki, maliyyə yalnız ümumi milli məhsulun bölgüsündə iştirak edir. Onlardan bir qismi bölgü və nəzarət funksiyalarını, başqa bir qismi isə pul fondlarının və yığımlarının yaradılması, onlardan istifadə və onlara nəzarət funksiyalarını maliyyəyə aid edir. İstehsal konsepsiyası müəlliflərinin fikrincə, maliyyə geniş təkrar istehsal, bölgü və nəzarət funksiyalarını yerinə yetirir, yəni təkrar istehsalın bütün mərhələlərinin iştirakçısı olur. Təsərrüfat hesabı konsepsiyası maliyyənin funksiyalarını təsərrüfat hesabı, bölgü və nəzarət kimi təsnifləşdirir. Hər hansı kateqoriyanın funksiyaları onun mahiyyətini əməli şəkildə əks etdirir. Maliyyə bölgü kateqoriyası olduğundan onun bölgüdə iştirakı şəksizdir. Hamı bilir ki, bölgü qanuna müvafiq şəkildə aparılmalıdır. Yəni biz maliyyə vasitəsilə ümumi milli məhsulun dəyərini bölüşdürərkən onu haraya, necəgəldi paylamırıq. Dəqiq hesabatını səmərəli və zəruri sahələrə təyinatı üzrə yönəldirik və deməli, bu prosesdə istər-istəməz nəzarət meydana gəlir. Belə nəticə çıxır ki, maliyyənin bölgü funksiyası nəzarət olmadan fəaliyyət göstərə bilməz. Bu iki funksiya maliyyənin mahiyyətini daha dolğun və düzgün əks etdirir. Göründüyü kimi, bölgü funksiyası ümumi milli məhsulun və milli gəlirin bölgüsü və yenidən bölgüsü prosesini əhatə edir. Bölgü obyekti kimi məhz bu sadalananlar, bölgü subyekti kimi isə dövlət, müəssisələr, təşkilatlar, əhali və s. çıxış edir. Bölgü prosesi ilkin bölgü və təkrar bölgü mərhələlərindən ibarətdir. İlkin bölgü müəssisələr səviyyəsində həyata keçirilir. Məhsul istehsal olunur və satılır. Satışdan daxil olan gəlir müəssisə səviyyəsində müxtəlif istiqamətlərdə bölüşdürülür. Milli məhsul ilk bölgü prosesində iki yerə ayrılır. Birinci növbədə, milli məhsulun dəyərindən onun istehsalına sərf olunmuş material xərclərinin dəyəri çıxılır. Əks halda istehsalı davam etdirmək mümkün olmaz. Milli məhsulun bir hissəsi amortizasiyanın bərpasına xərclənir. Amortizasiya ayırmaları məhsul istehsalına sərf olunmuş əsas fondların dəyərindən ibarətdir. Hazırda amortizasiya ayırmaları müəssisəsinin sərəncamında saxlanılır və
bütövlükdə əsas fondların bərpasına, yəni istehsala yönəldilir. Material xərclərinin dəyəri də bütövlükdə müəssisənin sərəncamında qalır, xammal, material, yanacaq və s. alınmasına sərf olunur. Bu yerdə maliyyə münasibətləri dayanır. Milli məhsulun yerdə qalan hissəsi - milli gəlir maliyyə vasitəsilə iki hissəyə: əməkhaqqı fonduna və xalis gəlirə bölünür. Əməkhaqqı fondunun bir hissəsi əməkhaqqı formasında fəhlə və qulluqçulara verilir və bu zaman maliyyə münasibətləri kəsilir. Əməkhaqqından tutulan vergilərdən və sosial sığortaya ayırmalardan ibarət digər hissə mərkəzləşdirilmiş fondlara, daha
14 doğrusu, dövlət büdcəsinə və pensiya fonduna yönəldilir və bu zaman maliyyə münasibətləri davam edir. Xalis gəlir əsasən iki hissədən ibarətdir: əlavə dəyər vergisi və mənfəət. Əlavə dəyər vergisi tamamilə dövlət büdcəsinə daxil olur. Dövlət büdcəsinə vergi çıxıldıqdan sonra mənfəətin yerdə qalan hissəsi müəssisənin sərəncamında saxlanılır. Mərkəzləşdirilmiş fondlar vasitəsilə yenidən müxtəlif istiqamətlərdə bölgü həyata keçirilir. Yenidən bölgü müəssisələrin maliyyəsi hesabına da ola bilər. Bütövlükdə milli gəlirin yenidən bölgüsü istiqamətləri aşağıdakılardan ibarətdir: Milli gəlirin yenidən bölgüsü istiqamətləri
Sahələrarası yenidən
bölgü qeyri-istehsal sahələrində gəlir
yaradılmadığından onlar əsas etibarilə istehsal sahələrinin hesabına baş verir. Pul gəlirləri müəssisələrin maliyyəsi və kreditlər vasitəsilə istehsal sahələrində səfərbər olunaraq hökumətlərin mərkəzləşdirilmiş fondlarına yönəldilir və yenidən bölgü yolu ilə qeyri-istehsal sahələrinin saxlanmasına istifadə olunur. Ərazilərarası yenidən bölgü forması regional maliyyə obyekti olmaqla ayrı-ayrı ərazilərin sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsinin bərabərləşdirilməsi və digər ehtiyatlarından istifadə məqsədləri üçün nəzərdə tutulur. Ərazilərarası yenidən bölgü əsasən, dövlət büdcəsi, biznes maliyyəsi, sığorta və kredit vasitəsilə həyata keçirilir. Təsərrüfatlararası yenidən bölgü hər hansı bir təsərrüfatın inkişafı üçün büdcə və ya digər maliyyə qurumları vasitəsilə maliyyə ehtiyatları yenidən bölüşdürülə bilər.
Sahələrarası yenidən bölgü Dювлятлярарасы йенидян бюлэц
Tяsяrrüfatlararasы yenidən bölgü
Ərazilərarası yenidən bölgü
15 Dövlətlərarası yenidən bölgü bir dövlətin başqa dövlətə kömək göstərməsi və ya digər məqsədlər üçün həyata keçirilir. Bu zaman beynəlxalq maliyyə mühüm rol oynayır. Bölgü funksiyasını maliyyənin mühüm funksiyası kimi qəbul ediriksə, deməli, vəsaitin haraya, hansı məqsədlərlə, hansı məbləğdə təyinatı üzrə yönəldildiyini bilmək üçün nəzarət mexanizmi də olmalıdır. Nəzarət funksiyasını maliyyənin ikinci mühüm funksiyası sayırıq. Maliyyənin nəzarət funksiyası milli iqtisadiyyatda maliyyə nəzarətinin həyata keçirilməsinin elmi və nəzəri əsaslarını təşkil edir. Nəzarət funksiyası bölgü və yenidən bölgü münasibətlərini əhatə edir. Maliyyə nəzarətinin fəaliyyət dairəsinə isə maddi istehsal, qeyri-istehsal sahələri, dövlət büdcəsinin formalaşması və istifadəsi daxildir. Maliyyənin nəzarət funksiyasının əsas məqsədi maliyyə məsələləri üzrə qanunvericilik aktlarına əməl olunmasını, vergilərin düzgün və tam yığılmasını, xərclərin təyinatı üzrə
edilməsini müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. Bu funksiya, əsasən, maliyyə orqanları tərəfindən həyata keçirilir, milli iqtisadiyyatın bütün sahə və istiqamətlərini əhatə edir. Maliyyə nəzarətindən kənarda heç nə qalmır.
Maliyyənin funksiyaları
Maliyyə milli məhsulun bölgüsünün ən mühüm aləti, pul vəsaitinin iqtisadiyyatı idarəetmə subyektləri arasında paylaşdırılmasının vasitəçisidir
16 və bununla əlaqədar o, nəzarət funksiyasını yerinə yetirir. Deməli, o nə istehsalda, nə tədavüldə, nə də istehlakda iştirak edir. Maliyyə milli məhsulun yalnız bölgüsündə iştirak edir və geniş təkrar istehsalın digər mərhələlərinə bölgü və nəzarət funksiyaları vasitəsilə təsir göstərir. Bu təsiri iki cür qiymətləndirmək olar: kəmiyyət və keyfiyyət təsir. Birinci təsir bölgü funksiyası ilə əlaqədardır və milli iqtisadiyyatın pul vəsaitinə tələbinin maliyyə ehtiyatlarının köməyi ilə necə ödənilməsi ilə müəyyən olunur. Maliyyənin keyfiyyət təsiri həm bölgü, həm də nəzarət funksiyaları ilə əlaqədardır və bölgü nisbətlərinin nə dərəcədə optimal olması, maliyyə alətlərinin necə qurulması və nəzarətin nə səviyyədə aparılması ilə müəyyən olunur. Maliyyənin keyfiyyət təsiri, adətən, onun kəmiyyət təsirinə uyğunlaşdırılır.
Dövlətin və ya müəssisənin gəlir və yığımlarının məcmusuna maliyyə ehtiyatları deyilir. \Lakin maliyyə ehtiyatları heç də gəlirlərlə eyni deyildir. Bu anlayışı nəinki ümumiyyətlə gəlirlərlə, həmçinin milli gəlirlə, xalis gəlirlə, mənfəətlə və s. eyniləşdirmək olmaz. Onların hər birinin bir kateqoriya kimi özünəməxsus xüsusiyyətləri var. Onu da xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, adətən, maliyyə ehtiyatları əvvəlcədən planlaşdırılmamış xərclərin maliyyələşdirilməsi üçün nəzərdə tutulan ehtiyat fondları ilə qarşı- qarşıya qoyulur. Dəyər formasında yaradılmış ehtiyat fondları nəzərdə tutulmayan tədbirlərin maliyyələşdirilməsi üçündür. Ehtiyat fondlarının maliyyə vəsaiti bütün idarəçilik səviyyələrində yəni dövlət, müəssisə və təşkilatlarda yaradıla bilər. Maliyyə ehtiyatları milli gəlirdən bununla fərqlənir ki, maliyyə ehtiyatlarının tərkibinə milli gəlirin əməkhaqqı fonduna yönəldilən hissəsi deyil, əksinə, məcmu ictimai məhsulun istehlak olunmuş əsas istehsal fondlarının dəyəri (amortizasiya fondu) daxil edilir. Ümumiyyətlə, maliyyə ehtiyatlarının tərkibinə aşağıdakılar daxildir: Mənfəət, əlavə dəyər vergisi, amortizasiya ayırmaları, sosial sığorta vəsaiti, əmlak və şəxsi sığorta vəsaitləri, xarici-iqtisadi əlaqələrdən daxil olan gəlirlər və s.
17
Maliyyə ehtiyatlarının tərkibində mənfəət, əlavə dəyər vergisi və amortizasiya mühüm yer tutur. Maliyyə ehtiyatlarının əsas hissəsi dövlət büdcəsi vasitəsilə səfərbərliyə alınır, qalan hissəsi isə müəssisələrin sərəncamında qalır. Maliyyə ehtiyatlarının mühüm mənbəyi xalis gəlirdir. Onun daxilində isə mənfəətin çox böyük önəmi var. Mənfəətin bir hissəsi mənfəətdən vergilər formasında dövlət büdcəsinə köçürülür, digər hissəsi isə müəssisələrin sərəncamında saxlanılaraq onların müxtəlif ehtiyaclarının ödənilməsinə sərf edilir. Maliyyə ehtiyatlarının yaradılması üçün müəssisələrin gəlir əldə etmələrinin digər yolu əlavə dəyər vergisidir. Əlavə dəyər vergisi qiymətlərin tələb və təklifi, ictimai-zəruri əmək məsrəflərini nəzərə almadan müəyyən olunması ilə əlaqədardır və demək olar ki, tamamilə dövlət büdcəsinə ödənilir. Maliyyə ehtiyatlarının digər mənbəyi olan amortizasiya ayırmaları məhsulların istehsalı zamanı istehlak olunan əsas istehsal fondlarının dəyərini ifadə edir və əsas etibarilə müəssisələrin sərəncamında saxlanılır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, maliyyə ehtiyatlarının başqa mənbələri və növləri də var, lakin onların xüsusi çəkisi azdır. Maddi istehsalın, sosial-mədəni tədbirlərin, hərbi xərclərin, idarəetmənin, həmçinin əvvəlcədən nəzərdə
tutulmamış xərclərin maliyyələşdirilməsi üçün
maliyyə ehtiyatlarının yaradılması ya
mərkəzləşdirilmiş maliyyə qurumlarının, ya da müəssisə, birlik və təşkilatların maliyyəsi vasitəsi ilə həyata keçirilir. MET
Mənfəət Ялавя дяйяr веrgиsи
Əmlak və şəxsi sığorta vəsaitləri
Aмортizaсiya ayырмaлaры Сосиал
сыьорта вясаити
Хариъи
игтисади əлагəлəрдəн gəлирлəр
18 Müasir şəraitdə yeni iqtisadi sistemə keçidlə əlaqədar olaraq maliyyə ehtiyatlarının tərkibində bəzi dəyişikliklər baş versə də, vəsaitlərin toplanmasının ümumi mənbələri dəyişilməz qalır.
1.5. Maliyyə fənninin digər elmlərlə qarşılıqlı əlaqəsi Maliyyə elmi bir sıra elmlərlə qarşılıqlı əlaqədə öyrənilir. Onun həm humanitar, həm də iqtisadi elmlərlə qarşılıqlı əlaqəsinə nəzər salaq:
və xüsusi hüquqla sıx əlaqəlidir. Dövlət hüququnun əsas sahəsi Konstitusiya hüququdur. Belə ki, vətəndaşların vergi ödəmələri ilə bağlı hüquq və vəzifə- ləri, büdcə hüququ, büdcənin Milli Məclisdə təsdiqi və s. məsələlər Konsti- tusiya ilə tənzimlənir. Xüsusi hüquq sahələrinə maliyyə hüququ, əmlak hüququ, bank hüququ, vergi hüququ və s. aiddir. Maliyyə elmi ilə iqtisad elmi arasında əlaqə. İqtisad elmi bütün elmlər kimi iqtisad elmi maliyyə elmi üçün də bazis rolunu oynayır. Maliyyə ilə kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatı arasında olan əlaqə. İnsanların ilk əmək fəaliyyəti kənd təsərrüfatı ilə bağlı olub. İbtidai insanlar yemək, içmək, geyinmək, isinmək kimi əsas ehtiyaclarını ovçuluqla, meyvə yığıcılığı ilə, heyvandarlıqla, əkinçiliklə məşğul olaraq ödəmişlər. Kimya və biologiya elmləri inkişaf etdikcə torpağın becərilməsi yeni keyfiyyət kəsb etmiş, məhsuldarlıq artmışdır. Bu mərhələdə kənd təsərrüfatının vergiyə cəlb olunması sürətlənmiş və bundan qeyri-aqrar təsərrüfat sahələrinin - sənayenin və xidmət növlərinin inkişafında maliyyə mənbəyi kimi istifadə olunmağa başlanmışdır. Aqrar təsərrüfatdakı bu inkişaf dövləti gəlirlə təmin edir, sənaye və xidmət sahələrini maliyyə mənbələri ilə zənginləşdirir, Dövlət büdcəsin- də cəmləşən vəsaitlər
fodların vəsaitləri
dəsində olan maliyyə resursları (mənfəət və amortizasiya)
19 sənayeləşməyə güclü zəmin hazırlamış olur. Kənd təsərrüfatının inkişafında, istehsalın stimullaşmasında maliyyə vəsaitinin əhəmiyyəti böyükdür. Maliyyə ilə əməyin iqtisadiyyatının əlaqəsi. Məlumdur ki, əmək vətəndaşların həm hüququ, həm də borcudur. İnsanlar əməkləri ilə əmtəə istehsal edir, xidmətlər göstərir, istehsal amillərini gerçəkləşdirir, özlərini və himayələrində olanları yaşadırlar. İşçilərə ödəniləcək haqların yetərli və uyarlı olması, iş qüvvəsindən düzgün istifadə yalnız sosial risklərdən müdafiə sayəsində mümkündür. İşçilər öz hüquqlarının sahibkarlar tərəfindən pozulma ehtimalını aradan qaldırmaq üçün həmkarlar ittifaqlarını yaradırlar. Bütün bunlar iqtisad elminin diqqət mərkəzindədir. Dövlət isə fəhlə və qulluqçulardan gəlir vergisi alır, onların sosial müdafiələri üçün sığorta fondları yaradır, qeyri-istehsal sahələrini maliyyə mənbəyi ilə təmin edir.
proqramın mahiyyəti haqda bilik əldə etmək üçün həmin proqramı oxumaq vacib deyil. Hökumətin parlamentdə təsdiqlətdiyi və həyata keçirməyə başladığı büdcə bizdə onun siyasəti haqqında lazımi təsəvvür yaradır. Buna görə deyirlər ki, büdcə iqtisadiyyatın güzgüsüdür. Təhsil, səhiyyə, milli müdafiə nazirliklərinin büdcələrinə nəzər salmaqla hökumətin siyasəti haqda səhih məlumatlar alırıq. Dövlət investisiyalarının dövlət büdcəsindəki payı dövlətin iqtisadi artıma verdiyi qiymətin ən bariz göstəricidir. Maliyyə ilə statistika elmi arasında əlaqə. Dövlət büdcəsinin gəlir və xərclərini proqnozlaşdırarkən, biznes-plan hazırlanarkən, ixrac və idxal əməliyyatları təhlil edilərkən, əhalinin sosial vəziyyəti öyrənilərkən və s. proseslərdə statistik göstəricilərdən istifadə edilir. Maliyyə ilə sosiologiya arasında əlaqə. Sosiologiya elminin məqsədi sosial hadisələrin öyrənilməsindən ibarətdir. Sosial davranış, sosial təbəqələşmə, sosial sinifləşmə həmin hadisələrə aiddir. Bu proseslərin tənzimlənməsi isə bilavasitə maliyyə münasibətləri vasitəsi ilə həyata keçirilir.
iqtisadiyyatın idarə edilməsini əhatə edir. maliyyə isə menecmentin obyekti kimi çıxış edir, həm də ona təsir edir.
iqtisadiyyatının mühüm atributlarından biri biznes fəaliyyətinin inkişafıdır. Beynəlxalq iqtisadi əlaqələr biznes əsasında inkişaf edir. Biznesin reallaşdırılması isə xarici ticarət vasitəsilə həyata keçirilir. Yüklə 2,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|