DƏrs vəSAİTİ (İKİNCİ buraxiliş)
Yüklə 2,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ i.e.d.prof. Damət Bağırov i.e.d.prof. Mirələm Həsənli M A L İ Y Y Ə DƏRS VƏSAİTİ (İKİNCİ BURAXILIŞ) Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən 18/012010-cu il tarixli 41№-li əmri ilə təsdiq edilmişdir BAKI - 2011 2
Rəyçilər: i.e.d. Yaşar Kəlbiyev i.e.n.Firsənd Qurbanov Damət Bağırov, Mirələm Həsənli. Maliyyə / Dərs vəsaiti (ikinci buraxılış). Bakı: “İqtisad Universiteti” Nəşriyyatı, 2011.-384 səh. «Maliyyə» dərs vəsaiti interaktiv üsulla ölkədə bu fənn üzrə ilk hazırlanmış kitabın ikinci nəşridir. © Bağırov D., Həsənli M., -2011 ©“İqtisad Universiteti” Nəşriyyatı - 2011
3
MÜNDƏRİCAT
I Fəsil MALİYYƏNİN PREDMETİ MAHİYYƏTİ VƏ FUNKSİYALARI.........................................
6 II Fəsil MALİYYƏ SIYASƏTI ....................................... 24 III Fəsil İNFLYASİYANIN YARANMA SƏBƏBLƏRİ VƏ MALİYYƏ SİSTEMİNƏ TƏSİRİ .............
34 IV Fəsil MALİYYƏ SİSTEMİ …………………... ......... 52 V Fəsil MALİYYƏNİN İDARƏ EDİLMƏSİ…........... 62
VI Fəsil MALİYYƏ NƏZARƏTİ………………............. 88 VII Fəsil MALİYYƏ HÜQUQU........................................ 125 VIII Fəsil MÜƏSSİSƏLƏRİN MALİYYƏSİ.................... 153
IX Fəsil BƏLƏDİYYƏ MALİYYƏSİ.............................. 185 X Fəsil DÖVLƏT MALİYYƏSİ……………….............. 197 XI Fəsil DÖVLƏT BÜDCƏSİ……………………........... 210 XII Fəsil BÜDCƏ SİSTEMİ………………………........... 225 XIII Fəsil BÜDCƏ PROSESİNİN TƏŞKİLİ…….............. 234 XIV Fəsil DÖVLƏT BÜDCƏSİNİN GƏLİRLƏRİ........... 238 XV Fəsil DÖVLƏT BÜDCƏSİNİN XƏRCLƏRİ............. 277 XVI Fəsil BÜDCƏDƏNKƏNAR FONDLAR..................... 282 XVII Fəsil DÖVLƏT KREDİTİ............................................ 296 XVIII Fəsil DÖVLƏT BORCLARI ...................................... 337 XIX Fəsil SIĞORTA İŞİNİN TƏŞKİLİ............................. 350 XX Fəsil SIĞORTANIN FORMALARI, SAHƏLƏRİ VƏ NÖVLƏRİ.....................................................
361 XXI Fəsil SOSİAL SIĞORTA............................................. 402 XXII Fəsil MALİYYƏ BAZARI........................................... 406 XXIII Fəsil QİYMƏTLİ KAĞIZLAR................................... 418 XXIV Fəsil DÖVLƏT XƏZİNƏDARLIĞI........................... 437 XXV Fəsil BEYNƏLXALQ MALİYYƏ MÜNASİBƏT- LƏRİ.....................................................................
442 . 4
Müasir şəraitdə respublikamızın dünya inkişafının ümumi proseslərinə qoşulması ilə əlaqədar olaraq onun maliyyə sistemində dərin dəyişikliklər baş verir. Bazar iqtisadiyyatının beynəlxalq təcrübədə məlum olan model müxtəlifliyinə baxmayaraq, o, dövlət tənzimlənməsi ilə vəhdətdə olan sosial yönümlü təsərrüfat kimi xarakterizə olunur. Maliyyə – həm bazar münasibətlərinin özünün strukturunda, həm də onun dövlət tərəfindən tənzimlənməsində əhəmiyyətli rol oynayır. Maliyyə bazar münasibətlərinin ayrılmaz hissəsi və eyni zamanda dövlət siyasətinin həyata keçirilməsinin mühüm alətidir. Buna görə də hazırkı şəraitdə maliy- yənin təbiətini öyrənmək, onun fəaliyyət xüsusiyyətlərini və bu xüsusiy- yətlərdən tam istifadə üsullarını dərindən araşdırmaq ictimai istehsalın səmərəli inkişafı üçün zəruri şərtlərdən biridir. Maliyyə tarixi kateqoriyadır. Əmtəə-pul münasibətləri və dövlətin yaranması ilə əlaqədar maliyyə münasibətləri XIII - XIV əsrlərdə Mərkəzi Avropada istifadə edilmişdir. Maliyyə latın sözü olub «pul tədiyyəsi» deməkdir. Maliyyə problemləri bu gün demək olar ki, hər birimizi düşündürür. Çünki, hazırkı dövrdə maliyyə sferasında baş verən proseslər insanların şəx- si rifahı ilə sıx bağlıdır. Mənfəət və vergilərin həcmi, sosial sığorta və tə- qaüdlərə ayırmalar, səhm və istiqrazların qiyməti, istehsal və sosial sahələrə vəsaitlərin investisiya olunması formaları kimi məsələlər bu gün nəinki hökumət dairələrində müzakirə edilir, onlar, həmçinin bizim hər birimizi də dərindən maraqlandırır. Bazar münasibətlərinə keçidlə əlaqədar olaraq iqtisadiyyatda baş verən köklü dəyişiklikləri müvafiq kadr təminatı olmadan həyata keçirmək qeyri-mümkündür. Bazar strukturunun formalaşdırılması üçün öz sahəsində yüksək peşəkarlığa, dərin və hərtərəfli biliklərə malik ixtisaslı mütəxəssislərin ha- zırlanması vacibdir. Xüsusilə də maliyyə kimi incə və mürəkkəb bir sahədə fəaliyyət göstərən maliyyəçilərin üzərinə böyük məsuliyyət düşür. Maliyyə sahəsində yaradıcı, təşəbbüskar kadrların hazırlanmasında maliyyənin öyrənilməsinin mühüm rolu vardır. Maliyyə münasibətlərinin iqtisadi mahiyyətinin öyrənilməsi, onun ictimai proseslərdə yerinin və rolu- nun araşdırılması maliyyə fəaliyyətinin dəqiq sərhədlərini müəyyənləşdir- məyə, mövcud maliyyə vəziyyətini peşəkarcasına qiymətləndirməyə, onun inkişafının nəticələrini əvvəlcədən görməyə imkan verir. Eyni zamanda cəmiyyətin həyat fəaliyyətinin müxtəlif sferalarında maliyyə münasibət- lərinin təşkili prinsipləri göstərilir, istifadə imkanları işıqlanır. Bunun nəticəsində isə maliyyədən istifadənin daha səmərəli forma və metodlarını 5 müəyyən etməyə, maliyyənin iqtisadiyyata və sosial sahəyə təsirinin güc- ləndirilməsinin mümkün yollarını göstərməyə imkan yaranır. Respublikamızda bu sahədə ilk dəfə olaraq hazırlanmış proqram təmi- natlı dərsliyin daha asan yadda saxlanılması üçün onun sadə və anlaşıqlı ol- ması çox mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələ kimi qarşıya qoyulmuşdur Təqdim edilən interaktiv dərslikdə maliyyə münasibətlərinin konkret fəaliyyət göstərməsinin obyektiv xarakterləri açıqlanmış və ictimai fəaliyyə- tin müxtəlif sahələrində maliyyənin təşkilinin mühüm formalarının öyrənil- məsinə mühüm yer ayrılmışdır. Burada, eyni zamanda, maliyyədən istifa- dənin nəticələri ətraflı öyrənilmişdir. Bu dərslik eyni zamanda müəllimlər üçün də xeyli faydalıdır. Belə ki, geniş, izahlı sxem və cədvəllərdən istifadə, müəllimləri dinləyicilərə payla- maq məqsədilə mühazirə və məşğələ üçün hazırlamalı olduğu metodik materialların tərtib edilməsindən azad etməklə yanaşı, mühazirə və məşğə- lələrin daha keyfiyyətli aparılmasına şərait yaradır. Dərslik əsasən iqtisadi təmayüllü ixtisaslar üzrə təhsil alan tələbələr, magistrlər, doktorantlar, həmçinin maliyyə-kredit məsələlərini müstəqil surətdə öyrənən geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Kitab, həmçinin maliyyə sahəsində çalışan mütəxəssislər, maliyyə menecerləri, iqtisadçılar, mühasiblər, maliyyə nəzarət orqanları işçiləri üçün də maraqlı ola bilər. «Maliyyə» interaktiv dərs vəsaitini gələcəkdə təkmilləşdirmək məqsə- di ilə verilə biləcək hər hansı bir təklif və tövsiyəyə görə müəlliflər əvvəl- cədən öz təşəkkürlərini bildirirlər.
6
FUNKSİYALARI 1.1. Maliyyənin predmeti. Ümumiyyətlə, hər bir fənn başqalarından öz predmeti ilə fərqlənir. İqtisadiyyatı öyrənən ən mühüm elmlərdən biri kimi maliyyə elminin də öz predmeti, araşdırma metodları və vəzifələri var. Maliyyənin predmeti ümumi milli məhsulun və milli gəlirin bölgüsü və yenidən bölgüsü, pul fondlarının və gəlirlərin yaradılması və istifadəsi ilə əlaqədar iqtisadi münasibətlər sistemi təşkil edir. Maliyyə münasibətlərinin predmeti iqtisadiyyatın əsasları, müəssisə iqtisadiyyatı, biznesin əsasları, hüquq, sosiologiya və s. kimi müvafiq sahələrin predmetləri ilə qarşılıqlı əlaqədə öyrənilir. Bununla birlikdə onun özünün ayrı-ayrı daxili bölmələri, elementləri, maliyyə fondları arasında da zaman-zaman qarşılıqlı əlaqələr meydana gəlir. Maliyyənin predmetinin öyrənilməsi zamanı dialektik metoddan istifadə olunur. ,Bu metod hər bir hadisə və prosesi inkişafda və qarşılıqlı əlaqədə öyrənir. Maliyyə həm kəmiyyət, həm də keyfiyyətcə inkişaf edir. Kəmiyyətcə inkişaf dedikdə maliyyə vəsaitlərinin və fondlarının hərəkətini, keyfiyyətcə inkişaf dedikdə isə maliyyə münasibətlərinin daim təkmilləşdirilməsi nəzərdə tutulur. Maliyyənin predmetini öyrənərkən qarşıya qoyulan əsas məqsəd maliyyənin mahiyyət və funksiyalarını öyrənmək, bazar iqtisadiyyatı şəraitində onların rolunu dərk etmək, müasir şəraitdə dövlət, bələdiyyə və ya biznes maliyyəsinin əhəmiyyətini müəyyənləşdirməkdir. Bazar münasibətləri şəraitində ümumi milli məhsulun müxtəlif elementlər, sahələr və regionlar arasında bölüşdürülməsi mexanizmini, ümumi qanunauyğunluqlarını, kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərini müəyyən etmək, bölgü prosesində maliyyə vasitəçiliyinin mahiyyətini anlamaq mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Maliyyənin idarə edilməsi işinə dövlətin iqtisadi müdaxilə səviyyəsini müəyyənləşdirmək, bu prosesin maliyyə mexanizmləri və metodları ilə gerçəkləşdirilməsi imkanlarına yiyələnmək, cəmiyyətin idarə olunmasında hər bir maliyyə vasitəçisinin və maliyyə vasitəsinin rolunu öyrənməklə və maliyyə mexanizmlərinin , o cümlədən vergilərin, fondların və s. mahiyyətini mənimsəmək, onların vasitəsilə istehsalın səmərəsinin artmasına fəal təsir bacarığına yiyələnmək mümkündür. Adətən maliyyənin predmetinin quruluşu cəmiyyətin müasir inkişaf xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq müəyyənləşdirilmişdir, yəni hər bir mərhələdə predmet bütün iqtisadi formasiyalar zamanı mövcud olan özünəməxsus xüsusiyyətlər kəsb edir.
7 Dövlətin və əmtəə-pul münasibətlərinin meydana gəlməsi ilə əlaqədar olan maliyyə münasibətlərindən XIII-XV əsrlərdə İtaliyanın Florensiya, Venesiya, Genuya kimi iri şəhərlərində istifadə olunmağa başlanmışdır. Maliyyənin zəruriliyi dedikdə əsasən aşağıdakı amillər nəzərdə tutulur: Dövlətin mövcudluğu. Çünki cəmiyyəti idarə etmək üçün dövlətin olması vacibdir. Dövlət idarəçilik, təsərrüfatçılıq, müdafiə və s. kimi çoxsaylı funksiyalar yerinə yetirir. Onları gerçəkləşdirmək üçün idarəçilik subyekti olan dövlətin əlində müəyyən maliyyə vəsaiti cəmləşməlidir. Dövlətin yarandığı ilk dövrlərdə həmin vəsait natural yığımlar hesabına əldə edilirdi. Cəmiyyətin təkamülü və idarəetmənin mürəkkəbləşməsi prosesində dövlət gəlirləri, xərcləri, bütövlükdə maliyyə münasibətləri meydana gəlməyə başladı. Cəmiyyətin inkişafı maliyyə münasibətlərinin inkişafı ilə müəyyən olunur. Maliyyə münasibətlərinin inkişaf etdiyi, onların mütərəqqi metodlarından istifadə olunan cəmiyyətdə iqtisadi və sosial inkişaf da yüksək olur. ABŞ, Fransa, Almaniya, İtaliya Yaponiya və s. bu ölkələr sırasındadır. 1.2. Maliyyənin mahiyyəti Maliyyə anlayışı tarixən mal mübadiləsi və pul münasibətlərini bildirib. «Maliyyə» sözü ərəbcədən götürülüb, mənası «malın, sərvətin dəyəri», yəni puldur. «Finans» sözü isə qədim latın dilindəki «financia» sözündən götürülmüşdür, hərfi mənası pul tədiyyəsi deməkdir. Maliyyə ilk dəfə olaraq pul tədiyyəsi anlayışı kimi Orta əsrlərdə İtaliyada daha sonra isə bütün dünyada istifadə olunmağa başlamış və beynəlxalq status almışdır. Maliyyə anlayışı heç də pul münasibətlərinin hamısını əhatə etmir. Pul münasibətləri daha geniş anlayışdır. Müasir cəmiyyətlərin hər birində bir sıra pul münasibətləri fəaliyyət göstərir. Maliyyə iqtisadi bazisin elementidir və iqtisadi kateqoriya kimi çıxış edir, çünki, hər şeydən əvvəl, o, istehsal münasibətlərinin müəyyən tərəflərinin universal və mücərrəd formada ifadəsidir. «Bazis» dedikdə üstqurumun əsasını təşkil edən istehsal münasibətlərinin toplusu başa düşülür. Maliyyə iqtisadi münasibətləri ifadə edir və müvafiq olaraq iqtisadi bazisin tərkibinə daxildir.
8
Maliyyənin mahiyyətini müəyyənləşdirərkən də iqtisadçılar arasında fikir ayrılıqları yaranır. Onlardan bəziləri maliyyəni bölüşdürücü kateqoriya, bəziləri istehsal kateqoriyası, bəziləri isə təkrar istehsal kateqoriyası kimi qiymətləndirirlər. Bilindiyi kimi, təkrar istehsal dörd mərhələdən ibarətdir:
Maliyyə-geniş təkrar istehsalın fasiləsizliyinin təmin edilməsi, dövlətin vəzifə və funksiyalarının yerinə yetirilməsi məqsədilə mərkəzləşdirilmiş və qeyri- mərkəzləşdirilmiş pul vəsaiti fondlarının yaradılması, bölüşdürülməsi və istifadəsi ilə əlaqə- dar olan iqtisadi münasibətlərdir.
rinin ayrılmaz hissəsidir. Maliyyə – bölüşdürücü kateqoriyadır.
görə maliyyə ölkənin maliyyə resurslarının məcmusunu təşkil edən məqsədli pul vəsaitləri fondudur. Maliyyə münasibətləri pul münasibətlərinin tərkib hissəsidir və imperativ xarakter daşıyır, yəni dövlətlə əlaqədardır.
9
Göstərilən hər bir mərhələnin özünəməxsus vasitələri və obyektləri mövcuddur. İnsanlar həmin vasitələrlə obyektlərə təsir edərək təkrar istehsalın mərhələlərini gerçəkləşdirirlər. Məsələn, əsas fondlar vasitəsilə dövriyyə fondlarına təsir göstərir və beləliklə də istehsal baş verir. Maliyyə vasitəsilə dəyər bölgüsü aparılarkən ümumi milli məhsulun dəyərinə təsir göstərilir və bölgü gerçəkləşdirilir. Maliyyə bölüşdürücü kateqoriyadır və geniş təkrar istehsal prosesinin yalnız bölgü mərhələsində iştirak edir. Maliyyə nə istehsalda, nə mübadilədə, nə də is- lehlakda birbaşa iştirak etmir, sonuncuya yalnız bölgü vasitəsilə təsir göstərə bilir. Maliyyə pul fondlarının yaradılması və istifadəsi ilə bağlı olan pul-bölgü münasibətləri toplusudur. Maliyyənin tərkibinə müxtəlif elementlər daxildir. Bü- tövlükdə maliyyə mərkəzləşdirilmiş dövlət maliyyəsindən və biznes maliyyəsindən ibarətdir. Hökumət maliyyəsi də öz növbəsində mərkəzi hökumətlərin, yerli özünü- idarəetmə orqanlarının, dövlət və bələdiyyə müəssisələrinin maliyyəsindən ibarətdir.
Təkrar istehsal
İstehsal Mübadilə
İstehlak Bölgü
Maliyyə
Mərkəzləşdirilmiş dövlət maliyyəsi
Biznes maliyyəsi Dövlət
müəssisələ- rinin
maliyyəsi
Yerli özünüidarəetmə orqanlarının büdcəsi
Büdcədən kənar dövlət fondları
Mərkəzi
hökumətin büdcəsi
10 Ümumiyyətlə, regional maliyyə, müstəqil maliyyə kateqoriyası olaraq mürəkkəb iqtisadi münasibətləri əks etdirir və yenicə yaranmış elm sahələrindən biridir. Ölkə maliyyəsi özlüyündə bir neçə regional maliyyənin məcmusundan ibarətdir. Regional maliyyənin tərkibinə regional büdcə (yerli büdcələr və həmin region üzrə yuxarı orqanların büdcələri), region üzrə biznes maliyyəsi daxildir.
Elmi anlayış kimi maliyyənin tarixi qədim olsa da, onun mahiyyəti hələ tam açılmamışdır. Cəmiyyətin inkişafında maliyyənin rolu artdıqca və iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinə o, daha çox nüfuz etdikcə iqtisadçılar və maliyyəçilər arasında maliyyənin mahiyyətinə dair müxtəlif baxışlar formalaşmağa başlamışdır. Maliyyə elmində ən mübahisəli məsələlərdən biri maliyyənin iqtisadi təbiəti və maliyyə münasibətlərinin əhatə dairəsidir. Bir sıra maliyyəçilər hesab edirlər ki, maliyyə təkrar istehsalın ikinci mərhələsində ortaya çıxır. Buna görə də maliyyənin mahiyyətini təkrar
istehsalın müxtəlif mərhələlərində meydana
gələn münasibətlərlə bağlamaq düzgün deyil. Onu alqı-satqı fəaliyyəti üçün əsas olan və əmtəə dövriyyəsi prosesində meydana çıxan milli məhsulun dəyərinin pul formasında bölgüsü kimi qəbul etmək lazımdır. Maliyyənin bölüşdürücü xarakter daşıdığını qəbul edən alimlər maliyyənin təkrar istehsal anlayışı olduğunu inkar etmirlər. Maliyyənin meydana gəlməsinin, təkrar istehsalın ikinci mərhələsi ilə bağlılığından danışarkən maliyyə münasibətlərinin yerini və əhatə dairəsini, iqtisadi münasibətlər sistemində onların özünəməxsusluğunu və təsir yönlərini vurğulamaq lazım gəlir. Maliyyə münasibətləri istehsal münasibətlərinin mühüm tərkib hissəsidir. Maliyyənin meydana gəlməsinin və inkişafının bilavasitə səbəbi dövlətin və dövlət orqanlarının fəaliyyəti ilə əlaqədardır.
Regional maliyyə Regional büdcə Region üzrə Regionun yuxarı orqanlarının büdcələri Yerli büdcələr
11
Yüklə 2,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|