DƏrs vəSAİTİ (İKİNCİ buraxiliş)
Kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortalanması
Yüklə 2,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 6. Ev əmlakının sığortalanması
- 20.4. Məsuliyyət sığortası ТИКИЛИЛЯРИН СЫЬОРТАСЫ ЩЕЙВАНЛАРЫН СЫЬОРТАСЫ
- XXI FƏSİL. SOSİAL SIĞORTA 21.1. Sosial siyasət və onun maliyyələşmə mənbələri МЯСУЛИЙЙЯТ СЫЬОТАСЫНЫН НЮВЛЯРИ
|
5. Kənd təsərrüfatı məhsullarının sığortalanması İqtisadiyyatın başqa sahələrinə nisbətən kənd təsərrüfatında, xüsusən də bitkiçilikdə itki daha duyumlu və realdır. Bu, istehsal prosesinin xarakteri ilə şərtlənir və əsasən, təbii iqlim şəraiti ilə bağlıdır. Əlverişsiz təbii amillər nəticə etibarilə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalına böyük neqativ təsir göstərir. Xarici təsirlər təkcə təbii amillərin deyil, aqrotexniki tələblərin yerinə yetirilməməsi nəticəsində də meydana çıxır. Ona görə də kənd təsərrüfatı məhsullarının, ilk növbədə, tərəvəzin sığortalanması çox vacibdir. Tərəvəzin sığortalanma prinsipləri fermer təsərrüfatlarında və başqa kənd təsərrüfatı müəssisələrində fəaliyyətin nəticələri ilə sıx əlaqədardır. Sığorta təminatının həcmi tərəvəzçiliyin səviyyəsindən asılıdır. Sığortanın digər prinsipi universallıq, yəni praktik olaraq bütün mənfi halların əhatə edilməsidir. Kənd
təsərrüfatı məhsullarının sığorta müştəriləri balıqçılıq təsərrüfatlarından və başqa dövlət aqrar müəssisələrindən, təsərrüfatlararası qurumlardan, kooperasiyalardan, icarə təsərrüfatlarından və s. ibarətdir. Sığorta onun əsas obyekti olan kənd təsərrüfatı məhsullarının bütün növlərini əhatə edir. Dövlət və kooperasiya müəssisələrində məhsulların sığorta qiyməti son 5 ilin nəticələrinə görə hər hektarın orta məhsuldarlığı nəzərə alınmaqla müəyyən olunur. İcarə və fermer təsərrüfatları sığorta variantlarını və itkilərin örtüm səviyyəsini müqavilə bağlanarkən özləri seçirlər. Sığorta müqavilə bağlanarkən bədbəxt hadisələrin xarakteri və bu hadisələr zamanı sığorta məsuliyyəti dəqiq müəyyən edilir. Bədbəxt hadisələr baş verərkən təsərrüfatlar akt tərtib edərək sığorta ödənişini 355
əsaslandırırlar. Bu akt əsas sənəd hesab olunur və bütün sığorta ödənişləri yalnız və yalnız onun əsasında həyata keçirilir. Sığorta ödənişi sığortalanmış bitkilərə və məhsullara aiddir. Məhsulların, yaxud tərəvəzin məcburi sığortası zamanı bu ödəniş itkilərin ümumi dəyərinin 70%, çoxillik bitkilər üçün isə 100%-ni təşkil edir. Könüllü sığorta zamanı bu həcmi təsərrüfatlar müəyyənləşdirir. Kənd təsərrüfatı məhsulları sığortalanarkən, adətən, ödəniş hesabının əsasını yerli bazardakı qiymətlər təşkil edir. Sığortanın başqa formalarında, yuxarıda deyildiyi kimi, sığortaçının başqa bazarlardakı qiymətlə əldə edə biləcəyi əlavə mənfəət hüququ olmur. Səbəbi də budur ki, sənaye mallarının pərakəndə qiymətini alıcılar topdansatış qiymət əsasında müəyyənləşdirirlər (nəticədə satış qiyməti bundan yüksək olur). Kənd təsərrüfatı məhsullarına isə malın alınmasından, yaxud satılmasından asılı olmayaraq vahid qiymət qoyulur. Buna görə də ödəniş məbləği satış qiyməti əsasında hesablanır. Bir çox ölkələrdə kənd təsərrüfatının sabit inkişafına nail olmaqdan ötrü fermerlər üçün təminatlı qiymətlər tətbiq edilir. Fermer zay məhsulu sata bilmədiyindən bazar qiyməti ilə təminatlı qiymət arasındakı fərqi itirmiş olur. Sığorta ödənişi zaman bu fərq nəzərə alınır. İndiki mərhələdə bütün dünyada ən çox yayılmış sığorta növləri bitkilərin doludan sığortalanması, istixanaların, heyvanların (o cümlədən ətlik heyvanların, heyvanların həyatının), ev quşlarının, müxtəlif növ dəniz məhsullarının sığortalanmasıdır. 6. Ev əmlakının sığortalanması Vətəndaşların ev əmlakı yalnız könüllü qaydada sığortalanır. Müqavilələr ölkənin vətəndaşları ilə, onun ərazisində daimi yaşayan əcnəbilərlə və vətəndaşlığı olmayan şəxslərlə bağlanır. Müqavilə ancaq həmin ölkə ərazisində qüvvədə olur. Sığorta obyektləri, şəxsi təsərrüfatda istifadə olunan və həmin ailənin mədəni-məişət tələbatını təmin etməyə yönəlmiş məişət və istehlak əşyalarıdır. Bundan başqa, dövlət binalarında və ictimai evlərdə, o cümlədən vətəndaşların şəxsi mülkiyyətinə satılmış mənzillərdə sığortalananların mənzil avadanlığı və məişət alətləri sığortalanmış hesab edilir. Bir sıra ev əşyaları və ya ev əmlakı sığortaya qəbul edilmir. Ev əmlakı ümumi və xüsusi müqavilə ilə sığortalana bilər. Birinci halda onun bütün predmetləri sığortalanmış hesab edilir.
Xüsusi müqaviləyə görə, qiymətli metallardan düzəldilmiş məmulatlar, yarımqiymətli və əlvan daşlar, kolleksiyalar, şəkillər, əntiq və 356
nadir əşyalar, radio, televiziya və video aparatları, kompyuter, foto və kino aparatları, musiqi alətləri, elektron aparatları və digər əşyalar sığorta obyekti sayılır. Xüsusi müqavilələr bütün əşyaların, yaxud onların ayrı-ayrı hissələrinin sığortalanmasını əhatə edə bilər. Sığortalanmış ev əşyaları təbii fəlakətlər, faciəli hadisələr, yanğın, partlayış, ağcların və uçucu aparatların yerə düşməsi, içində əmlak olan tikililərin əsas konstruksiyalarının qəfil korlanması, su ilə qızdırma, su təchizatı və kanalizasiya sistemlərində baş verən qəzalar, üçüncü şəxslərin hüquqazidd qərəzli əməlləri, oğurluq, yaxud oğurluğa cəhd nəticəsində məhv olduqda və ya zədələndikdə sığorta kompensasiyası ilə təmin edilir. Televizorlar və soyuducular yalnız yanıb sıradan çıxdıqda, qiymətli metal, qiymətli, yarımqiymətli və əlvan daşlar isə oğurlandıqda sığorta ödənişi verilir. Bütün bu hadisələr sığorta halları adlanır. Ev əmlakına daxil olan əşyalar daimi yaşayış yerində sığortalanır. Sığortalanmış şəxs müqavilə müddəti bitməmiş daimi yaşayış yerini dəyişərsə, sığortalanmış əmlakın hamısı, yaxud bir hissəsi müqavilədə göstərilən müddətin sonuna qədər yeni ünvan üzrə sığortalanmış hesab edilir.
Ev əmlakı, ümumi müqaviləyə əsasən, 2-11 ay və 1-5 il, xüsusi müqaviləyə əsasən isə, 1 il müddətinə sığortalana bilər. Sığorta müqaviləsi bağlanarkən əmlak sahibi sığortahaqqını bütün sığorta müddəti üçün sığorta agentlərinə nağd və ya köçürmə üsulu ilə ödəyir. Ev əmlakının sığortalanması müqaviləsi təkcə fiziki deyil, hüquqi şəxslərlə də bağlana bilər. Hüquqi şəxslərin sığorta ödənişləri ev əmlakının sığortası zamanı tətbiq edilən tarif dərəcələri üzrə həyata keçirilir. 3 aydan 9 aya qədər bağlanmış müqavilə üzrə ödənişlər hər ay üçün illik dərəcənin 10%-i qədər, 10-11 ay müddətinə bağlanmış sığorta müqaviləsi üzrə ödənişlər isə tam illik tarif dərəcəsi həcmində hesablanır.
357
20.4. Məsuliyyət sığortası ТИКИЛИЛЯРИН СЫЬОРТАСЫ ЩЕЙВАНЛАРЫН СЫЬОРТАСЫ ЕВ ЯМЛАКЫНЫН СЫЬОРТАСЫ ЯМЛАК СЫЬОРТАСЫНЫН НЮВЛЯРИ НЯГЛИЙЙАТ ВАСИТЯЛЯРИ- НИН СЫЬОРТАСЫ КЯНД ТЯСЯРРЦФАТЫ МЯЩСУЛЛАРЫ- НЫН СЫЬОРТАСЫ 358
Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində məsuliyyət sığortası ölkəmiz üçün yeni sığorta sahəsi olub, müxtəlif fəaliyyət nəticəsində üçüncü şəxslərə vurulacaq zərər, məsuliyyətli bir sığorta obyekti kimi çıxış edir. Əmlak və şəxsi sığortadan fərqli olaraq məsuliyyət sığortasının əsas məqsədi üçüncü şəxslərin iqtisadi maraqlarının sığorta müdafiəsinin təşkil edilməsindən ibarətdir. Göstərilən sığorta sahəsinin xarakterik xüsusiyyəti odur ki, burada sığortaçı və sığorta olunanlarla yanaşı əvvəlcədən məlum olmayan fiziki və hüquqi şəxslər də sığorta münasibətlərinin subyektinə çevrilir. Məsuliyyət sığortasının qərb sığorta bazarında inkişaf etmiş müxtəlif növləri mövcuddur. Bunlara misal olaraq: müəssisələrin və ya sahibkarların öz fəhlələri qarşısında məsuliyyətinin sığortası, şəxsə məsuliyyət sığortası ( bura avtomobili olan, vəhşi heyvan saxlayan vətəndaşlar daxildir), daşınmaz əmlaka görə məsuliyyət sığortası, geniş xalq istehlakı malları istehsal etmək üzrə məsuliyyət sığortası, ətraf mühitin çirkləndirilməsi məsuliyyəti üzrə sığorta, peşə məsuliyyəti sığortası aid edilir. Məsuliyyət sığortası içərisində ən önəmli yerlərdən birini nəqliyyat vasitələri sahiblərinin vətəndaşlıq məsuliyyəti tutur. Bu sığorta özündə sığorta olunanın sığorta hadisəsi nəticəsində üçüncü şəxsə vurduğu zərərin ödənilməsi məsələsini xarakterizə edir. Son dövrlərdə nəqliyyat vasitələrinin sayının artması müvafiq olaraq qəza hallarının artmasına səbəb olmuşdur. Araşdırmalar göstərir ki, hadisələr zamanı tələf olma və zədələnmələr səviyyəsinə görə avtomobil nəqliyyatı hava nəqliyyatından iki dəfə riskli hesab olunur. Göstərilən sığorta növünün obyekti kimi avtomobil nəqliyyatının sahibinin birbaşa məsuliyyəti çıxış edir. Həmin məsuliyyət son nəticədə zərərin pul ifadəsini alır. Bu sığorta növünün təsnifat xüsusiyyətlərinə aid edilir: 1. nəqliyyat sahibinin nəqliyyatın istismarı zamanı baş vermiş zərərin ödənilməsi 2. nəqliyyat sahiblərinin, yəni sığorta olunanların iqtisadi maraqlarının qorunması. Bu sığorta növündə əvvəlcədən dəqiq iki subyekt - sığorta təşkilatı və nəqliyyat sahibi məlumdur. Həmin iki subyekt qanunçuluq əsasında əlaqəyə girərək gələcəkdə mövcud ola biləcək zərərçəkmə, ona dəymiş zərərin ödənilməsi üçün xüsusi sığorta fondu yaradırlar. Bu sığorta növündə əvvəlcədən məlum olan sığorta olunmuş mövcud olmur. Sığorta hadisəsi zamanı zərər hesablanarkən faktiki qiymətlər əsas götürülür və ödəniş hesablanır. Zərər məbləğinə əsasən aşağıdakılar aid edilir: zərər çəkənin qazancı, zərər çəkənin himayəsində olanların sayı, əmək qabiliyyətini itirmə səviyyəsi və zədələnmiş əmlakın dəyəri.
359
Mövcud sığorta növündə tarif stavkaları hesablanarkən yol nəqliyyat hadisələrinin sayı və təkrarlanması, baş vermiş zərərlərin orta statistik məbləği və s. əsas götürülür. Sığorta şərtlərində sığorta tariflərinin diferensiallaşdırılması nəzərdə tutulur. Məsələn, intizamlı sürücülərə qarşı aşağı stavkalar, intizamsız sürücülərə qarşı yüksək stavkalar tətbiq edilir. Qərbin sığorta bazarında bu sığorta növü əsasən könüllü qaydada tətbiq edilir. Mövcud sığorta bazarının səviyyəsi respublikada bu sığorta növünün icbari qaydada tətbiqini zəruri edir. Respublikada mülkiyyətin müxtəlif formalarının təşəkkül tapdığı bir dövrdə, sahibkarlıq fəaliyyətinə geniş bir meydan açıldığı şəraitdə təsərrüfat fəaliyyətində baş verən risklərin sığortalanması təsərrüfat mexanizminin bir ünsürünə çevrilir. Peşə məsuliyyətinin sığortası peşə vəzifələrinin icrası zamanı buraxılmış səhvlərə görə hüquqi və ya fiziki şəxslərin iddia qaldırması ilə bağlıdır. İddia qaldırmanın əsası kimi sığorta olunan tərəfindən buraxılan səhlənkarlıq və ya səhv ola bilər: peşə məsuliyyətinin sığortası üzrə iki risk sığorta obyekti ola bilər: 1) üçüncü şəxslərin sağlamlığına vurula bilən risklər (belə risklərə cərrahların, nəqliyyat sahiblərinin riskləri aiddir); 2) maddi iqtisadi zərərlə bağlı risklər aid edilir (bunlara arxitekturaların, inşaatçı, mühəndislərin fəaliyyəti aid edilə bilər). Peşə fəaliyyətinin sığortası zamanı sığortaçının məsuliyyətinə müəyyən limit həddindən çox olmamaq şərtilə bütün zərərlər üzrə sığorta ailəsinin bütün müddəti ərzində ödəniləcək zərərlərin məcmusu aid edilir. Bu o deməkdir ki, ödəniləcək hədd müəyyən limit həddində diferensiallaşdırıla bilər. Sığorta məsuliyyətində bilərəkdən edilən zərərlər, cinayət məsuliyyətinə düşən fəaliyyət kənar edilir. Göstərilən sığorta üzrə sığorta tədiyyələrinin hesablanması peşəkarın peşəsindən, iş stajından, yaşından, ixtisasının səviyyəsindən və s. amillərdən birbaşa asılıdır. Ümumiyyətlə, sığorta tədiyyələrinin əsasını iki faktor müəyyən edir: 1) peşə və kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul olan qulluqçuların sayı; 2) məsuliyyət limitinin həddi. Müəyyən edilmiş əsas stavkaya müəyyən əlavələr də edilə bilər. Əlavə keçmiş illərin fəaliyyəti nəzərə alınmaqla və ya təcrübənin ilkin illərində tətbiq edilə bilər. Peşə məsuliyyətinin sığortasının bir çox növləri həm könüllü, həm də icbari qaydada sığortalana bilər. 360
Məsuliyyət sığortasının geniş tətbiq olunan növlərindən biri də əsasən icbari qaydada həyata keçirilən müəssisələrin vətəndaşlıq məsuliyyətinin sığortasıdır. Belə müəssisələrə aviamüəssisələr, enerji qurğuları, dərman istehsal edən müəssisələr və s. aiddir. Həqiqətdir ki, neftayırma, enerji təchizatı müəssisələrinin ətraf mühitə vura biləcəyi təhlükə univermağın ətraf mühitə vura biləcəyi təhlükədən çoxdur. Buna görə də sığorta müqavilələri konkret riskin dəqiq öyrənilməsindən sonra bağlanır. Sığorta obyekti üçüncü şəxslərə vura bilinəcək maddi zərərlər hesab olunur. Müəssisələrin məsuliyyət sığortası üzrə tariflər sığortaçılar üzrə müstəqil müəyyən edilir. Burada tarif dövrü 6-8 il olur. Hər bir müqavilənin xüsusiyyətinə uyğun olaraq müvafiq güzəştlər edilir. Müqavilə başlanarkən əsas tarif stavkası ilə yanaşı maksimal stavka da müəyyən edilir. Minimal stavka risk üçün baza haqqı kimi çıxış edir. Minimal tarif stavkası 4 qrup müəssisələr üzrə müəyyən edilir: 1) - pərakəndə ticarət müəssisələri üzrə: 2) - sənətkarlıqla məşğul olan müəssisələr üzrə; 3) - sənaye müəssisələri üzrə; 4) - tikiliş müəssisələri üzrə. Məsuliyyət sığortası özünəməxsus yerlərdən birini də kredit riskləri sığortası tutur. Onun mahiyyəti kredit risklərinin azaldılması və ya tam ləğv edilməsidir. Bu növ sığortanın obyekti kimi alıcıya verilən kommersiya krediti, satıcıya və ya alıcıya verilən bank ssudaları, kredit üzrə müxtəlif öhdəliklər və uzunmüddətli investisiyalar çıxış edə bilər. Kredit risklərinin sığortası bank-kreditorun və satıcının maraqlarını qoruyur. Əgər borclu borcunu vaxtında qaytara bilmirsə, yəni satıcının və bank kreditorun iqtisadi maraqlarını zərbə altına alırsa, onda göstərilən sığorta növü bu cür riskləri aradan qaldırır. Əgər sığorta müqaviləsi satıcının hesabına bağlanırsa, onda verilmiş kreditin qaytarılmaması üzrə məbləği sığorta təşkilatı öz üzərinə götürür. Kreditin qaytarılmaması riski müxtəlif amillərdən asılıdır. Təcrübədə bunlar iki qrupa bölünür: 1) xalis kommersiya və ya iqtisadi risklər. Bura alıcının müflis olması, borcun müəyyən edilmiş müddətdə ödənilməməsi və s. iqtisadi risklər aid edilir; 2) siyasi risklər. Bunlara hərbi fəaliyyət, inqilab, borcların ləğv edilməsi (dövlət səviyyəsində), ixrac lisenziyalarının ləğvi, embarqo qanun tətbiqi, milliləşdirilmə və s. ola bilər. Kredit sığortasında sığortaçının məsuliyyəti vaxtında qaytarılmayan kredit məbləği və həmin kredit üzrə faizin 50%-indən 90%-dək ola bilər. Sığorta müddəti kredit müddətindən asılı olaraq 1 aydan 1 ilə kimi və daha çox ola bilər. Tarif stavkası sığorta müddətindən asılı olaraq müəyyən edilir. Bütün kredit risklərinin sığortası üzrə tarif
stavkası sığorta
məbləğinin 1%-dən
- 2%-inədək 361
diferensiallaşdırılır. Ayrı-ayrı kreditlərin sığortalanması zamanı bu stavkalar 1,8 - 3,5%-dək dəyişə bilir. Kredit risklərinin ən geniş yayılmış növlərindən biri də borcu götürən təşkilatın bank qarşısındakı məsuliyyətinin könüllü sığortasıdır. Bu növ sığortanın şərtləri bank kreditləri üzrə sığortanın şərtləri ilə eynidir.
362
XXI FƏSİL. SOSİAL SIĞORTA 21.1. Sosial siyasət və onun maliyyələşmə mənbələri МЯСУЛИЙЙЯТ СЫЬОТАСЫНЫН НЮВЛЯРИ КРЕДИТЛЯРИН ВАХТЫНДА ГАЙТАРЫЛМАМАСЫ МЦЛКИ МЯСУЛИЙЙЯТ ТЯСЯРРЦФАТ ФЯАЛИЙЙЯТИ ПРОСЕСИНДЯ ЗИЙАН ДЯЙЯН ЩАЛЛАРДА 363
Sosial siyasət – dövlət hakimiyyət orqanlarının və dövlət müəssisələrinin sosial münasibətlər sahəsində həyata keçirdiyi tədbirlər sistemidir. Sosial siyasətin obyektinə bütövlükdə əhali, onun ayrı-ayrı qrupları, ailələr aiddir. Müasir dövrdə sosial siyasətin həyata keçirilməsi və mövcud problemlərin həlli üçün sosial infrastruktur yaradılır. Sosial infra- strukturun inkişafında əsas məqsəd milli iqtisadiyyatın inkişafının, eləcə də cəmiyyətin sosial sabitliyinin möhkəmləndirilməsinin mühüm amili kimi qiymətləndirilən əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsindən ibarətdir. Bu problemlər dünyanın bütün ölkələri üçün aktual hesab edilir. Müasir dövrdə dövlətin sosial siyasətinin əsas vəzifələri aşağıdakılardan ibarətdir: sabitləşdirici və bərpaedici tədbirlər kompleksinin həyata keçirilməsi; əhaliyə sosial yardımların göstərilməsi sahəsində təxirəsalınmaz tədbirlərin həyata keçirilməsi; sosial münaqişələrin kəskinləşməsinə yol
verilməməsi; təsərrüfat fəaliyyətinin dövlət
tənzimlənməsinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi. İstənilən ölkədə sosial sistemin mövcudluğunun əsas şərti onun pul vəsaiti ilə təminatıdır. Bu isə özündə maddi bazanı və ya maliyyələşmə mənbəyini birləşdirir. Bu mənbələrdən ən mühümü büdcə və büdcədənkənar fondların vəsaitləridir.
malarından biridir. Sosial sığorta – dövlətin sosial sahədəki siyasətinin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Sosial sığorta əhalinin müəyyən təbəqəsinin maddi təminatı üçün pul vəsaiti fondlarının formalaşdığı və istifadə edildiyi münasibətlər sistemidir. Sosial təminat və vətəndaşların maddi təminatı və onlara xidmət göstərilməsi üçün milli gəlirin müəyyən hissəsi hesabına ictimai istehlak fondlarının yaradılması və istifadəsi prosesində yaranan bölgü münasibətləri sistemidir. Sosial sığorta sistemi iki hissədən ibarətdir: birinci hissə müalicəvi tədbirlərin həyata keçirilməsi də daxil olmaqla işçilərin əmək qabiliyyətinin qorunması və bərpasını təmin edir; ikinci hissə əmək qabiliyyəti olmayan və əmək qabiliyyətini itirmiş şəxslərin maddi ehtiyaclarını təmin edir. Azərbaycan Respublikasında sosial sığortanın prinsipləri aşağıdakılardır: - sosial sığortanın dövlət təminatı;
364
- sosial sığortanın ümumiliyi; - sosial sığortanın işçilərə əmək qabiliyyətinin itirildiyi hər bir halda təminat verməsi; - sosial sığorta subyektlərinin hüquq bərabərliyi; - dövlət sosial sığortasının məcburiliyi; - məcburi dövlət sosial sığortasının idarə edilməsində ictimai təşkilatların iştirakının təmin olunması. Sosial sığorta hadisəsinə aşağıdakılar aiddir: - pensiya yaşı; - əlillik; - ailə başçısının itirilməsi; - əmək qabiliyyətinin müvəqqəti itirilməsi; - uşağın anadan olması və uşağa qulluq və s.
|