Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6 Elmi redaktoru

156
«Əmim  xaqanın  eli  qarışıq  olanda,  xalqın  eli  asi  olanda  izgil 
xalqı  ilə  döyüşdük».  Ol  kan  yok  boltukda  kisrə  el  yetmiş, 
ıçğınmış.  kaçışmış  (О  I)  «O  xan  yox  olduqdan  sonra  el  sona 
yetmiş,  dağılmış,  qaçışmış».  Uluğ oğlım  oğrıp yok  bolça  Kuğ 
səQünig balbal tikə  birtim  (BK c 9)  «Böyük oğlum xəstələnib 
vəfat edən kimi Kuğ sənünü balbal qoydum.
Zaman zərfliyinin  quruluşca  növləri.  Qədim türk yazısı 
abidələrinin dilində zaman zərfliyinin quruluşca  iki növü vardır: 
1) sadə zaman zərflikləri və 2) mürəkkəb zaman zərflikləri.
1.  Sadə  zaman  zərflikləri  bir  sözdən  ibarət  olur  və  nitq 
hissələri  ilə  ifadə  edilir;  məsələn:  Ol  atmı  ayığ yok  (KT  c  3) 
«İndi iğtişaş yoxdur». Kiçə yaruk batur erikli süQüsdim (MÇ  13) 
«Gecə  günəş  batanda  döyüşdüm».  Ol sabığ esidip  tün  udısıkım 
kəlməz erti,  olursıkım  kəlməz erti (T 22) «O xəbəri  eşidib gecə 
yuxum gəlməzdi, rahatlığım gəlməzdi».
2.  Mürəkkəb  zaman  zərflikləri  qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  təyini  söz  birləşmələri  və  feli  bağlama 
tərkibləri  ilə  ifadə  edilir;  məsələn:  Kül  tigin yeti  otuz yaşıQa 
karluk bodun  ...  yağı  boltı (KT şm  1)  «Kül  tiginin  iyirmi  yeddi 
yaşında karluk  xalqı  ...  yağı oldu».  Üzə kök tefjri,  asrayağızyir 
kılıntukda ekin ara kisi oğlı kılınnııs (KT ş  f) «Üstdə mavi göy, 
altda  qonur  yer  yarandıqda  ikisinin  arasında  insan  oğlu 
yaranmış».  Türk  bodun  olurğah,  türk  kağan  olurğah  SantuQ 
balıka,  Taluy  ügüzkə  təgmis  yok  ermis  (T  18)  «Türk  xalqı 
oturalı, türk xaqanı oturalı Şandın şəhərinə, Dəniz çayma çatdığı 
yox imiş».
SƏBƏB ZƏRFLİYİ
Səbəb zərfliyi  hal  və  hərəkətin  icrasının səbəbini bildirir. 
Müasir  türk  dillərinə  nisbətən  qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dilində səbəb zərfliyinin  işlənmə dairəsi dar, ifadə vasitələri isə 
məhduddur. Abidələrin  dilində səbəb zərflikləri a) feli bağlama 
və feli bağlama tərkibləri,  b) üçün qoşması  ilə işlənən  feli sifət 
və feli sifət tərkibləri,  c) qoşmasız işlənən  feli sifət və feli sifət 
tərkibləri,  ç)  üçün  «üçün»  və  ötrü  «ötrü»  qoşmaları  ilə  işlənən
157

əvəzliklər  və  nadir  hallarda  sifətlərlə  ifadə  olunur.  Bunlardan 
başqa  qədim  türk yazısı  abidələrinin dilində  a)  nadir  hallarda • 
tuk şəkilçisi  feli  sifət mənsubiyyət  şəkilçisi  və  ismin  yerlik  hal 
şəkilçisi  qəbul  edib  səbəb  zərfliyi  vəzifəsində  işlənir,  b)  bar 
«var» və yok «yox» sözlərinə üçün qoşmasının artırılması  ilə də 
səbəb zərfliyi ifadə edilir.
1.  Səbəb  zərfliyi  feli  bağlama və  feli  bağlama  tərkibi  ilə 
ifadə  edilir.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  feli 
bağlamaların bir neçə forması səbəb zərfliyi mənasını ifadə edir.
a)  -ıp  şəkilçili  feli  bağlama  və  feli  bağlama  tərkibi:  Üç 
karluk yablaİc sakımp təzə bardı (MÇ  11) «Üç karluklar xəyanət 
edib  qaçıb  getdi».  Ötükən yerig konmıs,  -  tiyin  esidip  bəriyəki 
bodun,  kurıyakı,  ötjrəki  bodun  kəlti  (T  17)  «Ötükən  yerində 
yerləşmiş, - deyə eşidib cənubdakı xalq, qərbdəki, şərqdəki xalq 
gəldi».  Yadağ yabvz  boltı  tip  alğalı  kəlti  (BK  ş  32)  «Piyadalar 
zəif oldu, - deyib almağa gəldi».
b)  -ı,  -i,  -u,  -ü  şəkilçili  feli  bağlama  və  feli  bağlama 
tərkibləri:  Korğu  eki-üç  kisiligin  təzip  bardı  (BK  ş  41) 
«Qorxaraq iki-üç adamla qaçıb getdi».
c)  -ın,  -in  şəkilçili  feli  bağlama və  feli  bağlama  tərkibləri: 
Arkış-türkiş  idmaz  tiyin  sülədim  (BK  ş  25)  «Karvanlar 
göndərməz  deyə  qoşun  çəkdim».  Biz  az  biz  tiyin  korkmıs  (O  7) 
«Biz azıq deyə qorxmuş».
2.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  səbəb  zərərliyi 
üçün qoşması ilə işlənən feli sifət və  feli sifət tərkibləri ilə ifadə 
edilir. Belə səbəb zərfiiklərinin iki tipi vardır;
a)  Feli  sifət  heç  bir  şəkilçi  qəbul  etmədən  üçün  qoşması 
ilə işlənir; məsələn: Anta  kisrə  tetjri bilig bermük üçün  özüm  ök 
kağan  kısdım  (T  6)  «Ondan  sonra tanrı  bilik  verdiyi  üçün  məhz 
özüm  xaqan  seçdim».  Tetjri  yarlıkaduk  üçün,  mən  kazğantuk 
üçün  türk bodun  kazğanmış  erinc  (BKş  33)  «Tanrı  buyurduğu 
üçün, mən qazandığım  üçün türk xalqı qazanmış».
b)  -tuk şəkilçili feli sifət mənsubiyyət şəkilçisi  qəbul  edir 
və  üçün  qoşması  ilə  işlənir;  məsələn:  Bilmədükün  üçün,  bizitjə 
yatjılukın,  yazmdukm  üçün  kağanı  ölti  (KTş  18-19)  «Bilmədiyi 
üçün,  bizə  qarşı  yanıldığı,  xəyanət  etdiyi  üçün  xaqanı  öldü».
158
Tetjri  yarlıkadukın  üçün,  özüm  kutım  bar  üçün  kağan  olurtım 
(KTç  9)  «Tanrı  buyurduğu  üçün,  özümün  bəxtim  olduğu  üçün 
xaqan  oturdum».  Kazğantukın  üçün,  uduğ  özüm  kazğantukım 
üçün  il  yəmə  il  boltı,  bodun  yəmə  bodun  boltı  (T  55-56) 
«Qazandığı üçün,  ardınca özüm qazandığım  üçün el də el  oldu, 
xalq da xalq oldu».
3.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  qoşmasız 
işləmən -  tuk şəkilçili  feli  sifət və feli  sifət tərkibləri  də səbəb 
zərfliyi  ola  bilir;  məsələn:  Yağı  bolıp  itinü,  yaratunu  umaduk 
yana  içibmiş  (KTş  10)  «Yağı  olub  (özünə  el)  təşkil  etməyi, 
yaratmağı  bacarmadığından  yenə  tabe  olmuş».  Anta  kisrə  inisi 
eçisin  təg  kılınmaduk  erinc,  oğlı  katjın  təg  kılmmaduk  erinc 
biligsiz kağan olurmıs erinc (KTş 5). «Ondan sonra kiçik qardaşı 
böyük qardaşı kimi olmadığı üçün, oğlu atası kimi olmadığı üçün 
biliksiz xaqanlar (taxta) oturmuş».
4.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  əvəzliklər, 
sifətlər,  bəzən  də  isimlər  üçün  və  ötrü  qoşmaları  ilə  işlənib 
cümlənin səbəb zərfliyi olur; məsələn: Am üçiin iligança tutmıs 
erinç (KT ş  3) «Onun  üçün  eli  eləcə yaratmış».  Bəgləri bodum 
tüzsiz üçün,  tabğaç bodun təbliğin kür/ig üçün,  armakçmn  üçün 
...  türk bodun  illədiik ilin  ıçğınu  ıdmıs (KT ş 6)  «Bəyləri,  xalqı 
düz  olmadığı  üçün,  tabğaç  xalqının  təhriki  hiyləgər  olduğu 
üçün,  cəzbedici  olduğu  üçün  ...  türk  xalqı  yaratdığı  elini 
dağıtmış».  Anta  ötrü  kağamma  ötiintim  (T  12)  «Ondan  ötrü 
xaqanıma  müraciət  etdim»  Anta  ötrü  oğuz  корт  kəlti  (T  16) 
«Ona göm oğuzlar hamısı gəldi». Bilmədiik üçün, yablakın üçün 
eçiim kağan uça bardı  (KT ş 24) «Bilmədiyin üçün, pis olduğun 
üçün əmim xaqan vəfat etdi».
5.  Qədmi  türk yazısı  abidələrinin dilində  -tuk şəkilçili  feli 
sifət  mənsubiyyət  şəkilçisi  qəbul edib  hallanır  və yönlük  halda 
səbəb  zərfliyi  olur;  məsələn:  Terjri  yarlıkaduk  üçün,  özüm 
olurtukıma  tort bulutjdakı  bodunığ itdim,  yaratdım  (BK  şm  9) 
«Tanrı  buyurduğu  üçün,  özüm  (taxta)  oturduğum  üçün  dörd 
tərəfdəki xalqı təşkil etdim, yaratdım».
6.  Qədim  türk yazısı abidələrinin dilində bar «var» və yok 
«yox»  predikativ  sözləri  də üçün qoşması  ilə birləşmədə səbəb
159

zərfliyi  funksiyasında işlənir; məsələn:  Tetjri yarlıkadukın üçün, 
özüm  kutım  bar üçün  kağan olurtım  (КТ c  9) «Tanrı buyurduğu 
üçün,  özümün  bəxtim  olduğu üçün xaqan oturdum».  ...təgdükin 
yok  üçün  kisi  balıkda  mafja  ukğalı  kə iti  (BK  ş  28)  «...  hücum 
etmədiyi üçün adamlar şəhərdən mənə tabe olmağa gəldi».
MƏQSƏD  ZƏRFLİYİ
Məqsəd  zərfliyi  hal  və  hərəkətin  icrasının məqsədini  bil­
dirir.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  məqsəd  zərflikləri 
müasir  türk  dillərinə  nisbətən  az  işlənir  və  ifadə  vasitələrinə 
görə də kəskin şəkildə fərqlənir.
Qədim  türk yazısı  abidələrinin  dilində  məqsəd zərflikləri 
səbəb  zərfliklərinə  çox  oxşayır.  Təsadüfi  deyildir  ki,  türk 
dillərinin  qrammatikalarında  bu  iki  zərfliyi  səbəb-məqsəd 
zərfliyi  adı  altında  bir yerdə  izah  edirlər.  Lakin  səbəb  və məq­
səd  zərflikləri  arasında  mühüm  fərqlər  vardır.  Cümlənin  ikinci 
dərəcəli  üzvünün  səbəb,  yaxıd  məqsəd  zərfliyi  olduğunu 
müəyyənləşdirmək üçün  iki məqama diqqət vermək lazımdır:  1. 
Hər  iki  zərflik niyə,  nə  üçün,  nədən  ötrü suallarına cavab verir. 
Səbəb  zərfliyi  bunlardan  başqa  nə  səbəbə  sualına,  məqsəd 
zərfliyi  isə  nə  məqsədə,  nə  məqsədlə  suallarına da cavab verir; 
səbəb  zərfliyi  nə  məqsədə,  nə  məqsədlə  suallarına,  məqsəd 
zərfliyi  isə nə səbəbə sualına cavab vermir.  2.  Səbəb zərfliyinin 
ifadə  etdiyi  səbəbiyyət  məfhumu  aid olduğu  hal  və  hərəkətdən 
əvvəlki  zaman  aid  olur  (səbəbdən  nəticə  meydana  çıxır), 
məqsəd  zərfliyinin  ifadə  etdiyi  məqsəd  məfhumu  isə  hal  və 
hərəkətin  icrasından  sonra  baş  verə  bilər  (indiki  hərəkət 
gələcəkdəki müəyyən bir məqsəd üçün xidmət edir).
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  məqsəd zərflikləri 
yalnız  feli  bağlama  və  feli  bağlama  tərkibləri  ilə  ifadə  edilir, 
həm  də  məqsəd  zərfliklərinin  ifadə  edilməsində  feli 
bağlamaların yalnız dörd forması iştirak edir.
1. 
-ğalı,  -gəli  şəkilçili  feli  bağlama  və  feli  bağlama 
tərkibləri  məqsəd  zərfliyi  əmələ  gətirir;  məsələn:  Yadağ yabız 
boltı tip alğalı kəlti (BK ş 32) «Piyadalar zəif oldu deyə almağa 
gəldi».  Sı Qar  süsi  ebig,  barkığ  yolğalı  bardı  (BK  ş  32)
160
«Qoşunun  yarısı  evi,  sarayı  dağıtmağa  gəldi».  Öd  tetjriyasar, 
kisi  oğlı  кор  ölgəli  törəmiş  (KT  şm  10)  «Taleyi  tanrı  yazar, 
insan  oğlu  hamılıqla  ölümlü  törəmiş».  Sanağalı  tüsürtimiz  (T
27)  «Saymaq üçün  düşürtdük». Sı (far süsi sütjüşgəli kəlti {В К  ş 
32) «Qoşunun yarısı döyüşməyə gəldi».
2.  -a,  -ə şəkilçili feli bağlamalar və feli bağlama tərkibləri 
məqsəd zərfliyi vəzifəsində işlənir; məsələn:  Üç oğuz süsi basa 
kəlti  (BK  ş  32)  «Üç  oğuz  qoşunu  bizi  basmağa gəldi».  ...tetjri 
tuta  birmis  (MÇ  14)  «...  tanrı  tutmaq  üçün  vermiş».  Tetjri, 
Umay,  ıduk yer,  sub  basa  berti  erinç  (  T  38)  «Tanrı,  Umay, 
müqəddəs yer, su basmağa verdi».
3.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -ı,  -i,  -u,  -ü 
şəkilçili  feli  bağlamalar  və  feli  bağlama  tərkiblərinin  bir  qismi 
məqsəd  zərfliyi  funksiyasında  çıxış  edir;  məsələn:  Anta  ödkə 
ögünip  Kül  tiginig  az  ərin  irtürü  ıtımız  (KT  ş  40)  «Belə  bir 
vaxtda peşman olub Kül tigini azacıq döyüşçü ilə ayırıb (ordanı) 
müdafiə  etməyə  göndərdik».  Yağ  ...  il  tip  ayu  kəlti  (MÇ  27) 
«Yağı  ...  deyib  çağırmağa  gəldi».  Bars  kiyik  əfjiəyü  mətjləyü 
barmış (IB 44) «Bars keyik ov ovlamağa getmiş».
4.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin dilində -in,  -in  şəkilçili 
feli  bağlamalar  və  feli  bağlama  tərkiblərinin  bir  qismi  səbəb 
zərfliyi vəzifəsini  yerinə yetirir, digər qismi  isə məqsəd zərfliyi 
olur.  Feli  bağlamanın  bu  formasının  nə  vaxt  səbəb,  nə  vaxt 
məqsəd zərfliyi vəzifəsində işləndiyini müəyyənləşdirmək üçün 
zərfliklə  xəbər  arasındakı  münasibətə  diqqət  vermək  lazımdır: 
zərflik  xəbərdən  əvvəlki  zaman  məfhumunu  bildirirsə,  səbəb, 
sonram bildirirsə,  məqsəd  zərfliyi olur;  məsələn:  Türk bodunığ 
atı,  küsi  yok  bolmazun  tiyin  katjım  kağanığ,  ögim  katunığ 
kötürmiş  tetjri,  il  birigmə  tetjri,  türk  bodunığ  atı,  küsi  yok 
bolmazun tiyin özümin ol tetjri kağan olurtdı erinç (KT ş 25-26) 
«Türk  xalqının  adı,  şöhrəti  məhv  olmasın  deyə  atam  xaqanı, 
anam  xatunu  yüksəltmiş  tanrı,  el verən  tanrı, türk  xalqının  adı, 
şöhrəti  məhv  olmasın  deyə  özünü  o  tanrı  xaqan  oturtdu». 
Bodunığ  igitəyin  tiyin  yırığaru  oğuz  bodun  tapa,  ilgərü  kıtay, 
tatabı  bodun  tapa,  birigərü  Tabğaç  tapa  uluğ  sü  eki yegirmi 
sülədim  (KT ş  28)  «Xalqı  yüksəldim deyə  şimala oğuz xalqına 
qarşı, şərqə kıtay və tatabı xalqlarına qarşı, cənuba tabğaça qarşı 
böyük qoşunla on iki dəfə qoşun çəkdim».
161

KƏMİYYƏT ZƏRFLİYİ
Kəmiyyət  zərflikləri  hərəkətin,  nadir  hallarda  isə 
əlamətin kəmiyyətini bildirir,  əsasən,  feli xəbərə, nadir hallarda 
ismi xəbərə aid olur.
Dilçilik  ədəbiyyatında  müasir  türk  dillərində  kəmiyyət 
zərfliklərinin  1)  hərəkət  və  ya  əlamətin  miqdarım,  2)  məkan 
miqdarını,  3)  zaman  miqdarını,  4)  çəki  və  dəyər  miqdarını 
bildirdiyi  göstərilir.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
kəmiyyət  zərflikləri  bu  qədər  geniş  işlənmə  dairəsinə  malik 
deiyl;  abidələrin  dilində  kəmiyyət  zərfliklərinin  aşağıdakı 
məqamlarda işləndiyi müşahidə edilir:
1.  Hərəkətin kəmiyyətini  bildirən  zərfliklər.  Bu zərfliklər 
hərəkətin  miqdarını  bildirir,  əsasən,  feli  xəbərə,  nadir  hallarda 
sifətlə  ifadə  edilmiş  ismi  xəbərə  aid  olur,  miq-dar  zərfləri, 
saylar və saylayolı «dəfə» sözünün birləşməsi ilə ifadə edilir.
a) Hərəkətin kəmiyyətini bildirən zərfliklərin miqdar zərf­
ləri  ilə ifadəsi: Azığ üküsig körtig erti (O  7)  «Azı  çox  gör-dük», 
Az bodumğ üküş kıltım (KT e  10) «Az xalqı çox et-dim».
b) Hərəkətin kəmiyyətini  bildirən  zərfliklərin  sayla  ifadə­
si:  Kamuğı  biş  otuz sülədimiz,  iiç yegirmi sürjüşdimiz  (KT ş  18) 
«Cəmi iyirmi beş (dəfə)  qoşun çəkdik, on üç (dəfə) döyüşdük». 
İltəris  kağan  bilig  esin  üçün,  alpın  üçün  Tabğaçka yeti yegirmi 
sü/Jüsdi,  Kıtay/ka  yeti  sürjüsdi,  oğuzka  bis  sütjüsdi  (T  48-49) 
«İltəris xaqan bilik dostu olduğu üçün, igid olduğu üçün Tabğaça 
qarşı  on  yeddi  (dəfə)  döyüşdü,  Kitaya  qarşı  yeddi  (dəfə) 
döyüşdü, oğuzlara qarşı beş (dəfə) döyüşdü».
c) Hərəkətin  kəmiyəyyətini  bilidrən zərfliklər say və yolı 
«dəfə»  sözünün  birləşməsi  vasitəsilə  ifadə  olunur;  məsələn: 
Ka/Jım  kağan  bunça ...  /arк artukı yeti yolı süləmis (Kt ş  14-15) 
«Atam xaqan  bunça  ...  qırx yeddi  dəfə qoşun çəkmiş». Bir vılka 
biş yolı sürjüşdimiz (KT şm 4) «Bir ildə beş yol döyüşdük». Altı 
yolı sü/Jüşdim (BK ş 28) «Altı yol döyüşdüm».
2.  Məkan  mənası bildirən kəmiyyət zərflikləri qədim türk 
yazısı  abidələrinin dilində  yox dərəcəsindədir.  Böyük  güzəştlə 
aşağıdakı  nümunələr  kiçig  «kiçik»  sifətini  məkan  miqdarı 
bildirən zərflik  kimi qəbul  etmək olar:  Taluyka kiçig təgmədim
162
(KT  c  3)  «Dənizə  azacıq  çatmadım».  Tüpütgə  kiçik  təgmədim 
(KT c 3) «Tibetə azacıq çatmadım».
3. 
Zaman  miqdarı  bildirən  zərfliklər  hərəkətin  icrasında 
sərf edilən  vaxtı  bildirir və  əsasən,  feli xəbərə  aid olur.  Qədim 
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  zaman  miqdarı  bildirən 
zərfliklərin üç tip ifadə vasitəsinə rast gəlmək olur:
a)  Miqdar  sayı  və y ıl  «il»  sözü  birləşib  zaman  miqdarı 
bildirən  zərflik  ifadə  edir;  məsələn:  Əlig yıl isig,  küçig birmis 
(KT ş  28)  «Əlli  il  işini,  gücünü  vermiş».  Mən  tokuz yigirmi yıl 
şad olurtım,  tokuz yigirmi y ıl kağan olurtım  (BK  c 9)  «Mən  on 
doqquz  il  şad  oturdum,  on  doqquz  il  xaqan  oturdum».  Anta 
kalmışı  bodun  on  uyğur,  tokuz  oğuz  üzə yüz  yıl  olurtı  (MÇ  3) 
«Onda  sağ qalmış  xalq  on  uyğur və doqquz oğuzların  üzərində 
yüz il oturdu».
b)  Miqdar  sayı  və  ay  «ay»  sözü  birləşib  zaman  miqdarı 
bildirən zərflik ifadə edir; məsələn: Eki ay kütdim.  kəlmədi (MÇ 
17) «İki ay güddüm, gəlmədi».
c)  Miqdar  sayı  və  yerlik  halda  işlənən yaş  «yaş»  sözü 
birləşib  zaman  miqdarı  bildirən  zərflik  ifadə  edir;  məsələn: 
Ka/Jım  kağan  uçdukda  inim  Kül tigin yiti yaşda kaltı  (KT  ş  3) 
«Atam  xaqan  vəfal  etdikdə  kiçik  qardaşım  Kül  tigin  yeddi 
yaşında qaldı».  Ka/Jım  kağan  uçdukda özüm səkiz yaşda  kaltım 
(KT  ş  16)  «Atam  xaqan  vəfat  etdikdə  özüm  səkkiz  yaşda 
qaldım».
4.  Miqdar dəyəri  bildirən kəmiyyət zərflikləri qədim türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  «nə  qədər»  sualına  cavab  verir  və 
a) üküş  «çox»,  kop «çox»  miqdar zərfləri,  b) miqdar sayları  və
c)  kəsr sayları ilə ifadə olunur.
a)  Miqdar  dəyəri  bildirən  zərfliklər  miqdar  zərfləri  ilə 
ifadə  olunur;  məsələn:  Kağan  olunp  yok  çığağ  bodumğ  kop 
kobartdım,  çığay bodunığ bay kıltım, az bodumğ üküş kıltım (KT 
c 9-10)  «Xaqan oturub yoxsul,  kasıb xalqı  bütünlüklə topladım, 
yoxsul xalqı varlı etdim». Eçim kağan olunpan türk bodunığ yitə 
itdi,  igiti,  çığayığ  bay  kıltı,  azığ  üküş  kıltı  (KT  ş  16)  «Əmim 
xaqan  oturub  türk  xalqını  tənzim  etdi,  yüksəltdi,  yoxsulu  varlı 
etdi, azı çox etdi». Sü süləpən tort bulu/Jdakı bodunığ kop almış 
(KT ş 2) «Qoşun çəkib dörd tərəfdəki xalqı tamamilə almış».
163

b) Miqdar dəyəri bildirən zərfliklər müəyyən miqdar sayı 
ilə  ifadə  olunur;  məsələn:  Ida,  taşda  kalmışı  kobranıp yeti yüz 
boltı (T 4) «Kolda, daşda qalmışı toplanıb yeddi yüz oldu».
c)  Miqdar  dəyəri  bildirən  zərfliklər  kəsr  bildirən  sözlə 
(sayla?) ifadə olunur; məsələn:  Bizintə eki uçı sıQarça artuk erti 
(T 40) «iki cinahı bizdən yanbayan artıq idi».
QARŞILIQ ZƏRFLİYİ
Qarşılıq  zərfləri  hərəkətin  icrasına  mane  olan,  ona  qarşı 
duran  səbəbi  göstərir,  əsasən,  feli  xəbərə aid olur və nə olduğu 
halda,  nəyə baxmayaraq suallarından birinə cavab verir.
Müasir türk dillərində qarşılıq-güzəşt zərfliklərinin zəngin 
ifadə vasitələri vardır.  Hədim türk yazısı abidələrinin dilində isə 
qarşılıq  zərflikleri  yalnız  -ıp,  -ip  və  -ıpan,  -ipən  şəkilçili  feli 
bağlamalar və feli bağlama tərkibləri ilə ifadə olunur.
1,  Qarşılıq  zərflikləri  -ıp,  -ip  şəkilçili  feli  bağlamalar  və 
feli  bağlama  tərkibləri  ilə  ifadə  olunur;  məsələn:  Yağı  bolıp 
itinü,  yaratunu  umadukyana içikmis  (KT ş  11) «Yağı olub (eli) 
təşkil  etməyi,  yaratmağı  bacarmadığı  üçün  yenə  tabe  olmuş». 
Kəligmə  bəglərin,  bodunın  itip,  yığıp azça  bodun  təzmis erti (T
43)  «Gələn  Sbəylərini,  xalqını  təşkil  edib,  yığıb  azacıq  xalq 
qaçmışdı».  Esidməkinçə  banp  iç  ara  merjgü  kaya...  (Y  39) 
«Eşitməyəcəyi qədər gedib (düşmənin lap) içinin arasında əbədi 
qaya...»
2.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  qarşılıq 
zərflikləri  -ıpan,  -ipən  şəkilçili  feli bağlamalar və  feli  bağlama 
tərkibləri  ilə  də  ifadə  olunur;  məsələn:  Ərdəmin  üçün  il arada 
Kara  капка  banpan,  yalabaç  barıpan  kəlmədiIJiz,  bəgimiz  (Y 
39)  «igidliyin  üçün  el  arasmda  Qara  xanın  yanına  gedib,  səfir 
gedib qayıtmadınız, bəyimiz».
CÜMLƏNİN HƏMCİNS ÜZVLƏRİ
Cümlədə  eyni  bir  sintaktik vəzifədə  çıxış  edən  çoxlu  söz 
ola bilər,  lakin  onlar  həmcins  üzv  olmaya  da  bilər.  Çümlədəki
164
sözlərin  həmcins  üzv  olması  üçün  onlar  bir  neçə  tələbi 
ödəməlidir:
1.  Həmcins  üzvlər  cümlənin  eyni  bir  üzvü  rolunda  çıxış 
etməli, eyni bir sintaktik vəzifə daşımalıdır.
2.  Həmcins üzvlər cümlənin eyni bir üzvünə aid olmalıdır.
3.  Həmcins  üzvlər  aid  olduqları  cümlə  üzvü  ilə  eyni  bir 
sintaktik əlaqəyə (uzlaşmaya, idarə, yanaşma) girməlidir.
4.  Həmcins üzvlər eyni ifadə vasitəsinə malik olmalıdır.
5.  Həmcins üzvlər eyni bir suala cavab verməlidir.
6.  Həmcins  üzvlər  cümlədə  bir-biri  ilə  ya  tabesizlik 
bağlayıcılarlı,  ya  da  sadalama  intonasiyası  ilə  bağlanmalıdır. 
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  tabesizlik  bağlayıcıları 
inkişaf  etmədiyindən  həmcins  üzvlər  bir-biri  ilə  sadalama 
intonasiyası vasitəsilə bağlanır.
7.  Həmcins üzvlər ən azı iki sözdən ibarət olmalıdır.
Cümlədə  bu  tələbləri  ödəməyən,  lakin  eyni  sintaktik
vəzifə daşıyan sözlər həmcins cümlə üzvü ola bilməz. Məsələn, 
bir  cümlədə  iki  təyin  ola  bilər,  lakin  onlar  cümlənin  ayrı-ayrı 
üzvlərinə  aid  ola  bilər,  bu  məqamda  onlar  cümlənin  həmcins 
təyini  olmur.  «Qırmızı  qərənfil  ağ  köynəyə  yaraşırdı» 
cümləsində  «qırmızı» və «ağ» sözləri müxtəlif cümlə üzvlərini, 
müxtəlif sözləri təyin  etdiyi  üçün həmcins cümlə üzvü deyildir. 
Hətta eyni cümlə üzvünə aid olan sözlər də həmcins cümlə üzvü 
olmaya  bilər.  «Qız  qırmızı  çit  paltar  geymişdi»  cümləsində 
«qırmızı»  və  «çit»  sözləri  paltar sözünü  təyin  edir,  lakin  onlar 
həmcins  təyinlər  deyildir,  çünki  onlar  paltar  sözünü  müxtəlif 
baxımdan  təyin  edir.  «Qız  əlində  qürmüzü  və  ağ  qərənfillər 
tutmuşdu»  cümləsində  isə  «qırmızı»  və  «ağ»  sifətləri  eyni  bir 
söz, eyni bir cümlə üzvünə (qərənfillər) aid olduğu  və onu eyni 
baxımdan  -  rəng  baxımından  müəyyənləşdirdiyi  üçün  həmcins 
təyinlərdir.
Həmcins  üzvlərin  daha  bir  xüsusiyyətini  də  təyin  etmək 
lazımdır:  həmcins  üzvlərin  toplusunu  ümumiləşdirici  bir  sözlə 
ifadə  etmək  olur.  Toya  gələn  bütün  adamlar  -   qocalar  və 
cavanlar,  kişilər və qadınlar,  oğlanlar və qızlar sevinirdi.  Lakin 
bu xüsusiyyət həmcins üzvlər üçün fakultətivdir, zəruri deyildir,
165

çünki  bəzi  həmcins  üzvləri bir  məvhumda  birləşdirib  bir  sözlə 
ifadə etmək olmur.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  cümlənin  bütün 
üzvləri həmcins ola bilir.
Həmcins  mübtədalar.  Cümlənin  digər  həmcins  üzvləri 
kimi  həmcins  mübtədalar  da  tabesizlik  əlaqəsi  ilə  bir-birinə 
bağlanır.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  tabesizlik 
bağlayıcıları  inkişaf etmədiyi  üçün  həmcins  mübtədalar bir-biri 
ilə,  əsasən,  sadalama  intonasiyası  ilə  bağlanır;  məsələn:  Kisi 
oğlmta üzə eçüm-apam Bumm  kağan,  İstəmi kağan olurmıs (KT 
ş  1)  «İnsan  oğlunun  üzərində  əcdadlarım  Bumm  xaqan,  İstəmi 
xaqan  oturmuş»  ...kırkız,  kurıkan,  otuz  tatar,  kıtay,  tatabı  kop 
yağı ermis (KT ş  14) «...qırğız,  kurıkan, otuz tatar, kıtay, tatabı -  
hamı  yağı  imiş».  Səkiz oğuz,  tokuz  tatar kalmadı,  kəlti (MÇ  15) 
«Səkkiz oğuz, doqquz tatar qalmadı, gəldi».
Həmcins  xəbərlər.  Qədim türk yazısı abidələrinin dilində 
həmcins  xəbərlərin  işlənməsi  geniş  yayılmışdır.  Abidələrin 
dilində 
həmcins  xəbərlər  bir-birinə  tabesizlik  əlaqəsi, 
sadalanma  intonasiyası  və  birləşdirici  fasilə  ilə  bağlanır,  ya  bir 
mübtədaya,  ya  da  mübtədalar  qrupuna  aid  olur.  Abidələrin 
dilində həmcins xəbərəlrin mübtəda və ya mübtədalar qrupu  ilə 
uzlaşmasında  belə  bir qanunauyğunluq  özünü  göstərir:  həmcins 
xəbərlər  nəqli  keçmiş  zaman  və 
felin  şərt  şəkli  ilə  ifadə 
edilirsə, mübtəda ilə  uzlaşmır,  felin qalan şəkil və zamanlarında 
həmcins  xəbərlər  türk  dilləri  üçün  ümumi  qanunauyğunluq 
əsasında mübtəda ilə uzlaşır:  Eçümiz, apamız Bumın  kağan tort 
buluQığ  kısmıs,  yığmış,  yaymış,  basmıs  (O  1)  «Əcdadımız 
Bumm  xaqan  dörd  tərəfi  sıxışdırmış,  yığmış,  yaymış,  basmış». 
...kop  anta  alkıntığ,  arıltığ  (KT  c  9)  «...orada  tamamilə 
zəiflədin,  seyrəldin».  Altı  çub Soğdak tapa sülədimiz,  buzdımız 
(KT ş  31)  «Altı qəbiləli  Soğdaya qarşı qoşun  çəkdik, pozduq». 
Az  bodunığ  ölürtim,  altım,  içgirtim  (BK  ş  26)  «Az  xalqmı 
öldürdüm, aldım, tabe etdim».
Həmcins  tamamlıqlar.  Həmcins  tamamlıqlar  tabelilik 
əlaqəsi  ilə  eyni  bir  xəbərə  aid  olur,  xəbər  tərəfindən  idarə 
olunur.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  həmcins