Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6 Elmi redaktoru

166
tamamlıqlar  da  vasitəsiz  həmcins  tamamlıqlar  və  vasitəli 
həmcins tamamlıqlar deyə iki qrupa ayrılır.
Həmcins  vasitəsiz  tamamlıqlar  ismin  təsirlik  halında 
işlənən söz və söz birləşmələri vasitəsilə ifadə olunur; məsələn: 
...yabğuğ,  şadığanta birmiş (KT ş  14)  «...yabğunu, şadı o vaxt 
vermiş».  Altı  yegirmi yaşında  eçim  kağan  ilin,  törüsin  ança 
kazğantı (KT ş 31) «On altı yaşmda əmim xaqan elini, qanununu 
elə  qazandı».  Açsık,  tosık  öməz  sən  (KT  c  8)  «Aclıq,  toxluq 
bilməzsən».
Həmcins  vasitəli  tamamlıqlar  ismin  adlıq,  yiyəlik  və 
təsirlik  hallarından  başqa  bütün  hallarında,  habelə  qoşmalarla 
işlənən  isim,  substantivləşmiş  digər  nitq  hissələri,  ikinci  və 
üçüncü növ təyini söz söz birləşmələri  və  feli sifət tərkibləri ilə 
ifadə  olunur;  məsələn:  ...  on  ök oğlı/Ja,  tatırja  təgi  bum  körü 
bilitj  (KT  c  12)  «...on  ox  oğluna,  yadlara  təki  bunu  görərək 
bilin».  Iğar  illigdə,  ığar  kağanlığda  yəg  bitim   (KT  ş  29) 
«Sədaqətli eldə,  sədaqətli  xaqanlıqda yaxşılıq eldim».  İnim  Kül 
tiğin  birlə,  eki şad birlə  ölü,  yitü kazğantım  (KT  ş  27)  «Kiçik 
qardaşım Kül tigin ilə, iki şad ilə  əldən düşərək qazandım».
Həmcins  təyinlər.  Tabesizlik  əlaqəsi  ilə  bağlanan 
həmcins  təyinlər  arasında  sadalama  intonasiyası  və  birləşdirici 
fasilə əlaqəsi olur.
Cümlədəki  təyinlərin  həmcins  olması  üçün  iki  şərt 
zəruridir:
1.  Təyinlər cümlənin müxtəlif üzvlərinə deyi), bir üzvünə 
aid  olmalı,  bir  üzvünü  təyin 
etməlidir.  Təyinlər  cümlənin 
müxtəlif üzvlərini,  hətta  ayn-ayrılıqda  həmcins  üzvlərini  təyin 
edərsə, həmcins təyinlər ola bilməz.
2.  Cümlənin  təyinlərinin  bir  üzvə  aid  olması  da  onların 
həmcins  olmasını  göstərmir.  Cümlənin  bir  üzvünə  aid  olan 
təyinlər  həmin  üzvü  ayrı-ayrı  cəhətlərdən  deyil,  bir  cəhətdən 
təyin  etdikdə  həmcins  təyinlər  olur.  Cümlə  üzvünü  ayn-ayrı 
cəhətlərdən  təyin  edən  sözlər  həmcins  təyinlər  ola  bilmir. 
Həmcins  olmayan  təyinlərin  sıralanması  belədin  təyinlənən 
sözün  bilavasitə  yanında  onun  ən  mühüm  əlamətini  bildirən 
təyin işlənir; əlamətin mühümlüyü zəiflədikcə təyin təyinlənən
167

sözdən  uzaqlaşır.  Həmcins  təyinlərə  bu  baxımdan  yanaşsaq, 
qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində,  digər  cümlə  üzvlərinə 
nisbətən,  həmcins təyinlər az işlənir; məsələn:  Yeti yüz ər bolıp 
elsirəmiş,  kağansıramış  bodunığ,  kütpdmiş,  kuladmış  bodunığ, 
türk  törüsin  ıçğınmış  bodunığ  eçüm,  apam  törüsinçə yaratmış, 
boşğurmış  (KT  ş  13)  «Yeddi  yüz  ər  olub  elsizləşmiş, 
xaqansızlaşmış  xalqı,  kəniz  olmuş,  qul  olmuş  xalqı,  türk 
qanunlarını  dağıtmış  xalqı  əcdadlarımın  qanununu  üzə  təşkil 
etmiş, öyrətmiş». İçrə aşsız,  taşra tonsız, yabız, yablak bodunka 
üzə  olurtım  (KT  ş  26)  «Qamı  ac,  üstü  donsuz,  pis  və  nankor 
xalqın üzərində oturdum».
Həmcins  zərfliklər.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dilində həmcins zərfliklər eyni tipli vasitələrlə də, müxtəlif tipli 
vasitələrlə  də  ifadə  oluna  bilər.  Həmcins  zərfliklər  bir-biri  ilə 
tabesizlik  əlaqəsi  ilə  -   sadalanma  intonasiyası  və  birləşdirici 
fasilə ilə bağlanır.
Həmcins tərzi-hərəkətzərflikləri: Bilig bilməz kişi,  ol sabığ 
alıp,  yağru barıp,  üküş kişi öltig (KT c  7) «Bilik bilməz adam, o 
sözə  aldanıb,  yaxın  gedib  çoxlu  adam  öldün».  Keyik  yiyü, 
tabışğan  yiyü  olurur  ertimiz  (T  8)  «Keyik  yeyərək,  dovşan 
yeyərək  otururduq».  Türgis  kağan  süsi  otça,  borça  kəlti  (BK  ş
27)  «Türgiş xaqanının qoşunu od kimi, şərab kimi gəldi».
Həmcins  yer  zərflikləri:  İlgərü  kadırkan  yışka  təgi,  kirii 
Təmir kapığka  təgi konturmış  (KT ş  2)  «Şərqə  Kadırkan  meşəli 
dağlarına  təki,  qərbə  Dəmir  qapıya  təki  yerləşdirmiş». 
yeri/Jərü,  subıQaru  kontı  (BK  ş  40)  «...yerinə,  suyuna  qondu 
(yerləşdi)».  Türk  bodun  olurğalı,  türk  kağan  olurğalı  Sandurj 
balıka,  Taluy  ügüzkə  təgmis  yok  ermis  (T  18)  «Türk  xalqı 
oturalı,  türk  xaqanı  oturalı  Şandun  şəhərinə,  Dəniz  çayına 
çatdığı yox imiş».
Həmcins  zaman  zərflikləri:  Tün  yəmə,  kün  yəmə  yelü 
bardımız  (T  27)  «Gecə  də,  gündüz  də  yel  kimi  getdik».  Eçim 
kağan  ili  kamaşığ  boltukınta,  bodun  iligi  kəgi  boltukınta  izgil 
bodun  birlə  sütjüşdimiz  (KT  şm  3)  «Əmim  xaqanın  eli  qarışıq 
olduqda,  xalqın  eli  asi  olduqda  izgil  xalqı  ilə  dyöüşdük»,  Türk 
bodun olurğalı,  türk kağan olurğalı SanduQ balıka,  Taluy ügitkə
1*68
təgmis yok ermis  (T  18)  «Türk xalqı  oturalı,  türk xaqanı  oturalı 
Şandun şəhərinə, Dəniz çayına çatdığı yox imiş».
Həmcins  səbəb  zəiflikləri:  Tefjri  yarlıkaduk  üçün,  mən 
kazğantuk üçün  türk bodun  kazğanmış  erinç  (BK  ş  33)  «Tanrı 
buyurduğu  üçün,  mən  qazandığım  üçün  türk  xalqı  qazanmış». 
Tefjri yarlıkadukın  üçün,  özüm  kutım  bar  üçün  kağan  olurtım 
(KT  c  9)  «Tanrı  buyurduğu  üçün,  özümün  bəxti  olduğu  üçün 
xaqan  oturdum».  ...kutım  bar  üçün,  ülügim  bar  üçün  öltəçi 
bodunığ  tirigrü  igitim  (KT  ş  29)  «..  bəxtim  olduğu  üçün, 
qismətin olduğu üçün öləsi xalqı diriliyə yüksəltdim».
CÜMLƏ ÜZVLƏRİNİN XÜSUSİLƏŞM ƏSİ
Cümlə üzvlərindən bəzilərinin  intonasiya və fasiləyə görə 
ayrılmasına xüsusiləşmə deyilir.  Qədim  türk yazısı abidələrinin 
dilində  xüsusiləşmə  cümlə  üzvlərinin  əsas  xüsusiyyətlərindən 
biridir.  Abidələrin  dilində  qoşmalı  feli  sifət  və  feli  bağlama 
tərkibləri,  erikli  sözünün  yaratdığı  tərkiblər  və  kisrə  «sonra» 
qoşması 
ilə  işlənən  feli  bağlama  tərkibləri  cümlənin 
xüsusiləşmiş  üzvü  kimi  çıxış  edir.  Müasir  türk  dillərində 
cümlənin  bütün  üzvləri  xüsusiləşə  bildiyi  halda,  abidələrin 
dlində təkcə zərfliklər xüsusiləşir.
1.  Mənsubiyyət  şəkilçisi  qəbul  etmiş  -duk  şəkilili  feli 
bağlama  üçün  qoşması  ilə  işləndikdə  cümlənin  xüsusiləşmiş 
səbəb  zərfliyi  vəzifəsini  yerinə  yetirir;  məsələn:  .  Tetjri 
yarlıkadukın üçün,  özüm kutım bar üçün kağan olurtım (KT c 9) 
«Tanrı  buyurduğu  üçün,  özümün  bəxtim  olduğu  üçün  xaqan 
oturdum».  Mon  özüm  kağan  olurtukım  üçün  türk  bodunığ  ... 
kılmadım  (BK  ş  36)  «Mən  özüm  xaqan  oturduğum  üçün  türk 
xalqını  ...  cəzalandırmadım».  Kazğantukın  üçün,  uduğ  özüm 
kazğantukım  üçün  il yəmə  il  boltı,  bodun  yəmə  bodun  boltı  (T 
55-56)  «Qazandığı üçün, ardınca özüm qazandığım üçün el də cl 
oldu, xalq da xalq oldu».
2.  Kisrə  «sonra»  qoşması  ilə  işlənən  -dukda  şəkilçili  feli 
bağlama  tərkibi  cümlənin  xüsusiləşmiş  zərfliyi  olur;  məsələn: 
Yağru  kontukda  kisrə  ayığ  bilig  anta  öyür  ermiş  (KT  c  5)
169

«Yaxm yerləşdikdən sonra pis əməlləri orada öyrənir imiş».  Ol 
kan yok  boltukda  kisrə  el yelmiş,  ıçğınmts,  kaçışmıs  (O  l)  «O 
xan yox olduqdan sonra el sona yetmiş, dağılmış, qaçışmış».
3. 
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  indiki  zamanda 
işlənən  feldən  sonra  erikli  «ikən»  sözü  işləndikdə  konstruksiya 
cümlənin xüsusiləşmiş  zərfliyi  olur;  məsələn:  Kiçə  yaruk batur 
erikli  süQüsdim  (MÇ  13)  «Gecə  günəş  batarkən  döyüşdüm». 
Otuz  artukı  bir  yaşıma  karluk  bodun  buQsız  erür,  barur  erikli 
yağı boltı (BK  ş 28-29) «Otuz bir yaşımda karlık xalqı qayğısız, 
azad  və  sərbəst  olduğu  halda  yağı  oldu».  Kül  tigin  yiti  otuz 
yaşırja karluk bodun erür, barur erikli yağı boltı (KT şm  1) «Kül 
tiginin  iyirmi  yeddi yaşında karluk xalqı  azad  və  sərbəst olduğu 
halda yağı oldu».
ƏLAVƏLƏR
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  əlavələrdən  cümlə 
üzvünü  aydınlaşdırmaq,  konkretləşdirmək  iiçün  istifadə  olunur. 
Əlavə  cümlənin  müstəqil  üzvü  deyildir,  o,  aid  olduğu'üzvün 
vəzifəsini  daşıyır,  aid  olduğu  cümlə  üzvünün  yanında  yerləşir, 
ondan aralı işlənmir.
Dilçilik  ədəbiyyatında  əlavələri  iki  qrupa  bölürlər: 
1) xüsusiləşen əlavələr və 2) xüsusiləşməyən əlavələr.
Xüsusiləşməyən  əlavələr  aid  olduğu  cümlə  üzvündən 
xüsusi  intonasiya 
fasilə  ilə  ayrılır.  Bu  tip  əlavələri  iki  qrupa 
ayırmaq olar:
1.  Əlavə  şəxs  əvəzliklərinin  yanında  gəlib  ondan  xüsusi 
intonasiya ilə -  fasilə vasitəsilə ayrılmır; məsələn: Ol iki kisi bar 
ersər,  sini  -   Tabğaçığ  ölürtəçi,  -  tirmən,  ...  bini  -   Oğuzığ 
ölürtəçi  ök,  -  tirmən  (T  10-11)  «O  iki  adam  var  isə,  səni  -  
Tabğaçı  öldürəcək,  -  deyirəm,  məni  -  Oğuzu  da  öldürəcək,  - 
deyirəm».
2.  İsimlərdən  sonra  işlənən  təyinlər  də  əlavəyə  çevrilir; 
məsələn: Kaljım sadança ötünmis (O 8) «Atam şad belə nəsihət 
vermiş». Katjım  kağan  ...  törüg kazğamp uça barmış (KT ş  15-
16)  «Atam  xaqan  ...  qanun  yaradıb  vəfat  etmiş».  Eçim  kağan
170
birlə  ilgərü  Yaşıl ügüz ŞantufJ yazıka  təgi siilədimiz (KT  ş  17) 
«Əmim  xaqan  ilə  şərqə  Yaşıl  çay  Şandun  düzünə  təki, qoşun 
çəkdik».
Xüsusiləşən  əlavələrdən  əvvəl  fasilə  edilir.  Xüsusiləşən 
əlavələr aid olduğu cümlə üzvü ilə eyni hal şəkilçisi qəbul edir. 
Xüsusiləşməyən əlavələrdən fərqli olaraq, xüsusiləşən əlavələri 
izahedici  sözlərlə  genişləndirmək olar.  Xüsusişələn əlavələr  bir 
sözdən də,  bir neçə  sözdən  də  ibarət ola  bilər; məsələn:  ...  ben 
özüm  -  Bilge  Tonyukuk kazğanmasar,  ...Kapağan kağan türk sir 
bodun yerintə bod yəmə,  bodun yəmə,  kisi yemə  idi yok ertoçi 
erti  (T  59-60)  «...  mən  özüm  -   Müdrik  Tonyukuk  qazanmasa 
idim,  ...  Kapağan  xaqanın  türk  sir  xalqı  yerində  bir  nəfər də, 
xalq  da,  adam  da  sahib qalmayacaqdı».  Tabğaç atlığsüsi  - bir 
tümən  artukı  yeti  bil) süg  ilki  kün  öliirtim  (BK  c  1)  «Tabğaç 
süvari qoşununu  on yeddi min qoşunu birinci gün öldürdüm».
Müasir türk  dillərində  cümlənin bütün  üzvlərinin əlavəsi 
olur,  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  isə  mübtəda, 
tamamlıq və xəbərin əlavəsi işlənir.
1. 
Mübtədamn  əlavəsi.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  ən  çox  mübtədamn  əlavəsi  işlənir.  Abidələrin  dilində 
müblədanı konkretləşdirmək, dəqiqləşdirmək, yaxud izah etmək 
üçün,  habelə onun  təsirini gücləndirmək üçün əlavədən  istifadə 
edilir;  məsələn:  Ko/ürtim  ök  türk  bodunığ  Ötiıkim  yerko  ben 
özüm -  Bilgə  Tonyukuk (T  17) «Mən özüm  Müdrik Tonyukuk 
türk  xalqını  Ötükən  yerinə  gətirdim».  Ben 
Bilgə  Tonyukuk 
Altun  yısığ  asa  keltimiz,  Ertis  iigüzig  keçə  keltimiz  (T  37-38) 
«Mən  Müdrik Tonyukuk Altun meşəli dağlarını aşaraq gəldik, 
İrtış  çayını  keçərək  gəldik».  Ol yerkə  ben  -  Bilgə  Tonyukuk  ' 
təgürtik  üçün sarığ  altun,  örütj kümüş,  kız.  kuduz,  əgritəbi,  ağı 
butjsız  kəlirti  (T  47-48)  «O  yerə  mən  -   Müdrik  Tonyukuk 
hücum etdiyim üçün sarı qızıl, parlaq gümüşqız, gəlin, hürküclü 
dəvə, dövlət qədərsiz gətirdi».
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bir  sıra  hallarda 
cümlənin  mübtədası  düşür  və  əlavə  mübtəda  kimi  çıxış  edir. 
Mübtəda  kimi  çıxış  edən  əlavə  ilə  cümlənin  əsl  mübtədasınt 
qarışdırmaq olmaz: abidələrin dilində mübtəda xəbərlə uzlaşdığı
171

halda,  mübtəda  yerində  işlənən  əlavə  xəbərlə  uzlaşmır; 
məsələn;  Uyğur yerintə  Yağlakar kan  ata  kəltim (Süci)  «Uyğur 
yerindən Yağlakar xan ata gəldim»....  bilgə kağan bitigin  Yolığ 
tigin  bilidim  (BK  c  ş)  «...  müdrik  xaqan  yazısını  Yolığ  tigin 
yazdım».  Yigirmi kün  olurıp bu  taşka bu  tamka  кор  Yolığ tigin 
bitidim (КТ c ş) «İyirmi gün oturub bu daşa bu yazını tamamilə 
Yolığ tigin yazdım».
2.  Tamamhğın  əlavəsi.  Tamamlıq  vasitəli  və  vasitəsiz 
olduğu  üçün  əlavə  də  vasitəli  və  vasitəsiz  tamamlığa  aid  olur. 
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  mübtədamn  əlavəsinə 
nisbətnə tamamlğm əlavəsi az işlənir.
a)  Vasitəsiz  tamamhğın  əlavəsi;  Tabğaç  atlığ  süsi -   bir 
tümən  artuh  yeti  bir) süg  ilki  kün  ölürtim  (BK  c  1)  «Tabğaç 
süvari qoşununu -  on yeddi min qoşunu  birinci gün öldürdüm». 
Ol iki kisi bar ersər,  sini  -  Tabğaçığ ölürtəçi,  - tirmən, ...  bini -  
Oğuzığ  ölürtəçi ök,  - tirmən (T  10-11) «O iki adam var isə, səni
-  Tabğaçı öldürəcək,  - deyirəm,... məni  -  Oğuzu da öldürəcək,
- deyirəm».
b)  Vasitəli  tamamhğın  əlavəsi:  Bilgə  Tonyukuk  -  baQa 
aydı  (T  31)  «Müdrik  Tonyukuka  -   mənə  dedi».  Siz  -   elimə, 
kunçuyuma,  oğlanma,  bodunıma  -   sizimə  altmış  yaşıma 
adirıldım  (Y  1)  «Sizdən  -   elimdən,  xanımımdan,  oğlanımdan, 
xalqımdan  -   sizdən  altmış yaşımda ayrıldım».  Sizimə  -  kün,  ay­
azıdım 
(Y 
11)  «Sizdən -   günəşdən,  aydan  azdım».  Sizimə - yüz 
kümüş  bodunıma,  yıta  adırıltım  (Y  44)  «Sizdən 
yüz  gümüş 
xalqımdan, əfsus, ayrıldım».
3.  Xəbərin əlavəsi.  Qədim türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
xəbərin  əlavəsi  az  işlənir:  Yağmısı  ben  ertim  -  Bilgə  Tonyukuk 
(T 5) «Qoşulanı mən idim -  Müdrik Tonyukuk»
CÜMLƏ  ÜZVLƏRİNİN SIRASI
Türk dillərində, o cümlədən qədim türk yazısı abidələrinin 
dilində cümlə üzv lərinin sıralanması müəyyən qanunauyğunluğa 
tabedir. Hər cümlə üzvünün söz sırasında öz yeri vardır.  Cümlə 
üzvünün  söz  sırasında  mövqeyi  sözün  mənası  və  qrammatik
172
mövqeyindən asılıdır.  Cümlə  üzvlərinin  sıralanmasında sözlərin 
lüğəvi mənaları da əhəmiyyətli rol oynayır.
Cümlədə  mübtəda  və  xəbərin  yeri.  Mübtəda  və  xəbər 
cümlənin  baş  üzvləridir.  Onlar  cümlənin  əsasını  təşkil  edir. 
Xəbər mübtədaya tabedir və onunla uzlaşır. Uzlaşma əlaqəsi  ilə 
xəbər mübtədaya tabe olduğu  üçün ondan sonra gəlir; məsələn; 
Kağanı  ölti  (KT  ş  20)  «Xaqanı  öldü».  Özi yaQıltı  (KT  ş  20) 
«özü  yanıldı».  Bars bəg erti (KT ş  20)  «Bars  bəy  idi».  Biz az 
ertimiz  (BK  ş  32)  «Biz  az  idik».  Özüm  karı  boltımı  (T  56) 
«Özüm qocaldım» və s.
Sadə  geniş  cümlələrdə  də  baş  üzvlərin  sırası  dəyişmir: 
əvvəlcə mübtəda və ona tabe olan sözlər (mübtəda qütbü), sonra 
xəbər  və  ona  tabe  olan  sözlər  (xəbər  qütbü)  işlənir;  məsələn: 
Türk bodunığ atı,  küsi yok bolmazun  tiyin  ka Qım  kağanığ,  ögim 
katunığ kötürm iş teQri,  il berigm ə teQri,  türk bodun atı,  küsi yok 
bolmazun tiyin özüm in ol teQri kağan olurtdı erinç 
(KT ş 25-26) 
«Türk xalqının adı,  şöhrəti yox olmasın deyə atam xaqanı, anam 
xatunu  götürmüş  tanrı,  cl  verən  tanrı,  türk  xalqının  adı,  şöhrəti 
yox olmasın deyə özümü o tanrı xaqan oturtdu».
Müasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim  türk  yazısı 
abidələrinin dilində də bəzən,  məsələn, emosionallıq məqamın­
da,  yaxud  müəyyən  bir  məsələyə  diqqəti  cəlb etmək istədikdə, 
mübtəda və xəbərin adi sırası pozulur,  xəbər əvvəl, mübtəda isə 
sonra  işlənir;  məsələn:  Nəko  tozər  biz  üküs  tiyin!  Nəkə  korkur 
biz,  az  tiyin  (T  38-39)  «Niyə  qaçarıq,  çoxdurlar  deyə?  Niyə 
qorxuruq,  azıq  deyə?»  Türk  bilgə  kağan  iliQə  bititdim 
ben  -  
Bilgə  Tonyukuk  (T  58)  «Türk  müdrik  xaqanının  eli  üçün 
yazdırdım  mən -  Müdrik  Tonyukuk».  Ol küntə təgdi türk bodun 
Təmir  kapığka  (T  46)  «Həmin  gündə  çatdı  türk  xalqı  Dəmir 
qapıya» və s.
Cümlədə tamamhğın  yeri.  Tamamlıq cümlədə  fikrin  for­
malaşması və bitməsində xüsusi əhəmiyyəti olan ikinci dərəcəli 
cümlə üzvüdür.  Tamamlıq xəbər, xüsusən  feli  xəbər tərəfindən 
idarə  edilir  və  bütün  idarə  edilən  sözlərdə  olduğu  kimi  idarə 
edən sözdən, yəni xəbərdən əvvəl gəlir.
173

Tamamhqların vasitəli və vasitəsiz deyə iki növə ayrılma­
sı  onların  cümlədəki  sırasına  bilavasitə  təsir  edir.  Vasitəli  ta- 
mamlığın  cümlədə  söz  sırasmdakı yeri  nisbətən  sərbəstdir.  Va­
sitəsiz  tamamlığın  da  iki  tipinin  -   qeyri-müəyyən və  müəyyən 
vasitəsiz tamamlıqlar -  olması da həmin vasitəsiz tamamlıqlann 
söz  sırasmdakı  yerinə  ciddi  təsir  göstərir;  burada  da  müəyyən 
vasitəsiz tamamlığın cümlədəki yeri qeyri-müəyyən vasitəsiz ta- 
mamlığa  nisbətən  sərbəstdir.  Qeyri-müəyyən  vasitəsiz  tamam- 
lıqlar təsirli fellərlə idarə olunur və bilavasitə feli xəbərin yanın­
da durur;  onları xəbərdən  uzaqlaşdırmaq  mümkün deyildir.  Xə­
bərdən  aralanması  üçün  qeyri-müəyyən  vasitəsiz  tamamlıqları 
müəyyən  vasitəsiz  tamamlığa  çevirmək  zəruridir;  məsələn: 
Kağanı  sü  tasıkdı  (T  33)  «Xaqanı  qoşun  çıxartdı».  Sü yorıtdım 
(T  26)  «Qoşun  yürütdüm».  Irak ersər,  yablak ağı  birür,  yağuk 
ersər,  edgü  ağı  birür  (КТ c  7)  «Uzaq olsan,  pis  hədiyyə  verir, 
axın olsan, yaxşı hədiyyə verir».
Müəyyən vasitəsiz tamamlıqlann  cümlədəki yeri  nisbətən 
sərbəstdir,  lakin  cümlədə  vasitəli  tamamlıq  və  müəyyən  Vasi­
təsiz  tamamlıq  işlənirsə,  onda  vasitəli  tamamlığa  nisbətən 
müəyyən  vasitəsiz  tamamlıq  feli  daha  yaxm  mövqedə  yerləşir; 
məsələn: Bu süg elt (T 32) «Bu qoşunu apar». Bu sabımın edgüti 
esid(K T c 2) «Bu sözümü yaxşıca eşit». Mən ...  Tabğaç kağanta 
bədizçi kəlürtim (КТ c  11) «Mən  ...  Tabğaç xaqanlığından naxış 
vuran gətirtdim».
Cümlədə  təyinin  yeri.  Türk  dillərində  təyin  təyinlənən- 
dən əvvəl işlənir. Bu qanun qədim türk yazısı abidələrinin dilinə 
də aiddir. Türk dillərində,  o cümlədən  qədim türk yazısı-abidə­
lərinin  dilində  təyinlənənin  bir  neçə  təyini  olarsa  və  həmin 
təyinlər həmcins  olmazsa,  müəyyən  qanuna  uyğun  olaraq  sıra­
lanmalıdır.  Bu  qanunauyğunluğa  əsasən  təyin  olunan  sözə  ən 
yaxın yerdə maddilik bildirən atributiv  isimlər və ya digər atrii- 
butivləşmiş  sözlər  durur,  ondan  əvvəl  sifətlə  ifadə  edilmiş 
təyinlər,  sifətlərdən  əvvəl  saylarla  ifadə  edilmiş  təyinlər, 
nəhayət  onlardan  da  əvvəl,  yəni  təyinlər  cərgəsinin  başında 
əvəzliklər işlənir:
174
Əvəzlik  —►
  say  —>  sifət  —*•  atributiv  isim  —>  ad  (təyin 
olunan)
Təyinlər  cərgəsində  -kı  şəkilçisi  və  onun  derivaüarı  (- 
dakı,  -dəki,  -rakı,  -rəki)  ilə düzəlmiş sifət olduqda belə sifətlər 
cərgənin başına keçir.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  yuxanda  verilmiş 
ideal  sxemdə  təyinlərin  işlənməsinə  təsadüf edilmir;  məsələn: 
Terjri təg tetjrido bolmış türk bi/gə kağan bu ödkə olurtım (Kİ' c 
1)  «Tanrı  tək  tanrıda  olmuş  türk  müdrik  xaqanı  bu  vaxt  (taxta) 
oturdum».  İçrə  aşsız,  taşra  lon.sız,  yabız,  yablak  bodunka  üzə 
olurtım  (KT  ş  26)  «İçi  aşsız,  üstü  donsuz,  pis və nankor xalqın 
üzərində  oturdum».  Ol  üç  kağan  ögləşip:  -  Altun  yış  üzə 
kabısalım,  -  timis  (T  20)  «O  üç  xaqan  məsləhətləşib:  -  Altun 
meşəli  dağları üzərinə hücum edək, - demiş».
Cümlədə  zərfliyin  yeri.  Zərfliklərin  cümlədə  işlənmə 
yeri  onların  məna  növlərindən  və  ifadə  vasitələrindən  asılıdır. 
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  tər/i-hərəkət  və 
kəmiyyət  zərflikləri,  adətən,  bilavasitə  feli  xəbərin  yanında 
işlənir.  Bunun  səbəbi  odur  ki,  həmin  zərfliklərin  ifadə 
edildikləri  zərf,  işarə  əvəzlikləri  və  qeyri-müəyyən  saylar  feli 
xəbərdən uzaqlaşdıqda zərflik xüsusiyyətini itirib təyinə çevrilə 
bilir.  Həmcinç olmayan tər/i-hərəkət zərflikləri  feli  bağlama və 
feli bağlama tərkibləri, zərf, sifət və ya hər hansı bir sözlə ifadə 
edilirsə,  onda  feli  bağlama  və  ya  feli  bağlama tərkibi  ilə  ifadə 
edilən  tərzi-hərəkət  zərflikləri  əvvəl,  nitq  hissələri  ilə  ifadə 
edilmiş tərzi-hərəkət zərflikləri  sonra gəlir.  Bütün  bunlara görə 
tərzi-hərəkət  zərflərinin  cümlənin  feli  xəbərinə  yanaşması 
zəruridir;  məsələn:  Sabımın  edgüti  esidgil  (КТ  c  1)  «Sözümü 
yaxşıca  eşit».  Türgiş  kağan  süsi  otça,  borça  kəlti  (BK  ş  27) 
«Türgiş  xaqanının  qoşunu  od  kimi,  şərab  kimi  gəldi».  Kamuğı 
biş  otuz  sülədimiz,  üç  yegirmi  süQüşdimiz  (KT  ş  18)  «Cəmi 
iyirmi beş (dəfə) qoşun çəkdik, on üç (dəfə) döyüşdük».
Zaman  zərfi iklorindən  bir  qismi  bilavasitə  feli  xəbərin 
yanında  işlənir,  bir  qisminin  isə  cümlədəki  işlənmə  yeri 
sərbəstdir,  hətta mübtəda və  mübtəda qütbündə də əvvəl  işlənə 
bilər.  Cümlədə  işlənmə  yerinin  sərbəst,  yaxud  sabit  olması
175

zaman  zərfliyinin  semantik  mənasından  asılıdır:  zaman 
zərfliyinin  atributivləşməyə,  yaxud  substantivləşməyə  meyli 
olmadıqda  onun  yeri  sərbəst  olur,  mövqeyi  dəyişdikdə 
atributivləşə  və  ya  substantivləşə  bilən  zaman  zərflikləri 
bilavasitə  feli xəbərin yanında  işlənir;  məsələn:  Tün yəmə,  kün 
yəm ə  yelü  bardımız  (T  27)  «Gecə  də,  gündüz  də  yel  kimi 
getdik».  İlim  amtı  кат? (KT  ş  9)  «Elim  indi  hanı?»  Yarın-kiçə 
altun  örgin  üzə  olunpan  məQiləyir  mən  (IB  1)  «Gecə-gündüz 
qızıl taxtın üstündə oturub zövq alıram».
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  yer,  səbəb  və 
məqsəd  zərflikləri  qrammatik  cəhətdən  formalaşır,  onların 
atributivləşmə  və  substantivləşmə  meyli  praktik  surətdə  sıfıra 
yaxm olduğu üçün cümlədəki yerləri də sərbəstdir; bu baxımdan 
yer, səbəb və məqsəd zərfi iklərini müəyyən vasitəsiz və vasitəli 
tamamlıqlarla  müqayisə  etmək  olar;  məsələn:  Üzə  kök  terjri, 
asra  yağız  yir  kılmtukda  ekin  ara  kisi  oğlı  kıhnmıs  (KT  ş  1) 
«Üstdə  mavi  göy,  altda  qonur  yer  yarandıqda  ikisinin  arasında 
insan oğul  yaranmış». İlgərü ŞandufJyazıka təgi sülədim (KT c
3)  «Şərqə  Şandun  düzünə  təgi  qoşun  çəkdim».  Anla kisrə  teljı i 
bilig bertük üçüq özüm ök kağan kısdım  (T 6) «Ondan sonra tanrı' 
bilik verdiyi üçün məhz özüm  xaqan  seçdim».  Yadağyabız boltı 
tip  alğalı  kəlti  (BK  ş  32)  «Piyadalar  pis  oldu  deyib  almağa 
gəldi».  Sı Qar  süsi  ebig,  barkığ  yolğalı  bardı  (BK  ş  32) 
«Qoşunun yarısı evi, sarayı dağıtmağa gəldi».