Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6 Elmi redaktoru

135

at  Urı  (Y  26)  «Sizin  igid  admız Urıdır».  ...  tokuz  oğuz  bəgləri, 
bodunı,  bu  sabımın  edgüti  esid,  katığdı  tifjlə  (КТ  c  2)  «... 
doqquz oğuz bəyləri,  xalqı,  bu  sözümü yaxşıca eşit,  möhkəmcə 
dinlə».  NəQ yerdəki  kağanlığ  bodunka  biintügi  bar  ersər,  nə 
buQı  bar ertəçi  ermis  (T  56-57)  «Hər  hansı  bir  xaqanlı  xalqda 
avara varsa,  o xalqın  həmişə  dərdi olacaq».  Tahğaç süsi bar (T 
30)  «Tabğaç  qoşunu  var».  Ötükən  yir  olunp  arkış-türgiş  ısar, 
nə i7  buljığ  уок  (КТ  c  8)  «Ötükən  yerində  oturub  karvanlar 
göndərsən, heç bir dərdin olmaz».
Xəbərin  ifadə  vasitələri.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  xəbər  zəngin  ifadə  vasitələrinə  malikdir.  Feli  bağlama 
və  feli  bağlama  tərkiblərini  istisna  etsək,  xəbər,  praktik  olaraq, 
bütün  dil  vahidləri  ilə  -   sözlərlə,  söz  birləşmələri  ilə,  feli 
tərkiblərlə  ifadə  edilir.  Xəbər  təkcə  ismin  təsirlik  halında 
işlənən söz və söz birləşmələri  vasitəsilə ifadə edilmir.
İfadə vasitələrinə görə xəbərləri iki növə ayırırlar:
1.  Feli xəbərlər.
2.  İsmi xəbərlər.
Feli  xəbərlər.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  feli 
xəbərlər  felin  bütün  şəkil  və  zamanlarında  ifadə  edilir.  Feli 
xəbərlərin  özünəməxsus  xüsusiyyətləri  vardır.  Feli  xəbərlərdə 
felə  məxsus  şəkil,  zaman,  şəxs,  kəmiyyət,  təsirlilik-təsirsizlik, 
məna  növü,  təsdiq  və  inkar,  habelə  tərz  kateqoriyaları  mövcud 
olur.  Bütün  bunlar  felin  predikativlik  əlaqəsi  yaratmasına  və 
cümlədə  xəbər  vəzifəsini  yerinə  yetirməsinə  səbəb  olur.  Qəti 
gələcək  zamanı  çıxsaq,  felin  bütün  kateqoriyaları  qədim  türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  işlənir  və  bu  baxımdan  qədim  türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  feli  xəbərlər  müasir  türk  dillərindən 
nəinki  geri  qalmır,  hətta  bəzi  məqamlardan  qədim  türk  yazısı 
abidələrinin dili müasir türk dillərindən daha zəngindir.
İsmi  xəbərlər.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
təsriflənən  feldən  başqa  xəbərin  bütün  digər  ifadə  vasitələri 
ismi  xəbər  adlanır.  Predikativ  sözləri  ismi  xəbərlərə  aid  etmək 
lazım  deyil,  çünki  bunlar  nə  adlara,  nə  də  köməkçi  nitq 
hissələrinə daxil olmur, xüsusi söz kateqoriyası təşkil edir.
136
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ismi  xəbərləri 
quruluşuna görə iki qrupa ayırmaq olar:  1) sadə ismi xəbərlər, 2) 
mürəkkəb ismi xəbərlər.
1. 
Sadə ismi  xəbərlər.  Sadə  ismi xəbərlər nitq hissələrin­
dən  (sadə,  düzəltmə  və  mürəkkəb sözlərdən)  ibarət olur və  ya 
xəbərlik  şəkilçisi  qəbul  edərək,  ya  da  xəbərlik  şəkilçisi  qəbul 
etmədən təkcə intonasiya ilə əmələ gəlir; məsələn:  Ank ok sən 
(KT c  8) «Anq oxsan». Altun kanatlı talım kara kuş mən (IB 4) 
«Arxam qızıl qanadlı qara quşam». Yabız, bat biz (O 7) «Biz pis 
və zavallıyıq». Arığ obutıyəg (T 37) «Təmiz abır yaxşıdım. Biz 
az biz (O  7) «Biz azıq». İllig bodun ertim,  ilim amtı  кат  (KT ş 
9) «Elli xalq idim, elim indi ham?» Sizin ər at Urı (Y 26) «Sizin 
igid  adınız  Urıdır».  Bu bitig bitigmə atısı  Yolığ tigin  (KT c  13) 
«Bu  yazını  yazan  kiçik  qohumu  Yolığ  tigin».  Yeti  yüz  kisig 
udızığma  uluğı  şad  erti  (T  4-5)  «Yeddi  yüz  adamı  aparanların 
böyüyü şad idi».
3. 
Mürəkkəb ismi xəbərlər. Qədim türk yazısı abidələrinin 
dilində mürəkkəb ismi xəbərlər daha çox işlənir, mürəkkəb ismi 
xəbərlər  nitq  hissələri  və  naqis  ir/er  felinin  birləşməsi,  nitq 
hissələri  və  qoşmaların  birləşməsi,  mürəkəb adlar  və  ismi  söz 
birləşmələri  vasitəsilə  ifadə  edilir.  Bütün  sadalananlar  (nitq 
hissələri  və  ir/er  naqis  felinin  birləşməsindən  əmələ  gələnlər 
istisna  edilməklə)  xəbər  vəzifəsini  yerinə  yetirmək  üçün 
xəbərlik  şəkilçisi  qəbul  edə  də,  etməyə  də  bilər;  ikinci  halda 
xəbərlik  kateqoriyası  intonasiya  vasitəsilə  yaradılır.  Bunlardan 
başqa,  nitq  hissələri  və  qoşmaların birləşməsi,  mürəkkəb  adlar 
və ismi söz birləşmələri ilə ifadə edilən xəbərlər ir/er naqis feli 
ilə  də  işlənə  bilər,  ancaq  bu  halda  naqis  fel  mütləq 
təsriflənməlidir: Altı bağ bodunka bəg ertim (Y  1) «Altı qəbiləli 
xalqa  bəy  idim».  Kağam  alp  ermis  (T  10)  «Xaqanı  igid  imiş». 
Yağıçısı  yəmə  ben  ertim  (T  50)  «Sərkərdəsi  də  mən  idim». 
Yağımız  təgirə  uçuk təg erti (T  8)  «Yağımız ətrafda yırtıcı  quş 
kimi  idi».  Ər atım  Yaş Ak Baş  ben  (Y 2) «İgid  adım -  Yaş Ağ 
Başam». Atım El  Toğan tutuk (Y  1) «Adım El Doğan  tutukdur». 
Kutluğ  bağa  tarkan  ögə  buyuruku  mən  (Süci)  «Qutluğ  bağa 
tarkanın  müdrik  buyuruğuyam».  Tokuz  oğuz  bodun  kəntü 
bodunım erti (KT şm 4) «Doqquz oğuz xalqı öz xalqım idi».
137

Xəbərlərdə inkarlıq kateqoriyasının ifadəsi. Qədim türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  xəbər  təsdiq  və  inkar  bildirir. 
Xəbərin təsdiqi heç bir xüsusi morfoloji, yaxud sintaktik əlamət 
qəbul  etmədən hal və hərəkətin  icrası haqqında məlumat verir, 
ya  da  müəyyən  bir  şeyin  mövcudluğunu  təsdiq  edir.  Xəbərin 
təsdiqi  sözə  sadəcə  xəbərlik  kateqoriyası  şəkilçiləri  artırmaqla 
ifadə  edilir.  Sintaktik  üsulla  ifadə  edilən  ismi  xəbərlərdə  isə 
şəkilçilər  iştirak etmədiyi  üçün  təsdiq predikatİvlik  intonasiyası 
ilə ifadə edilir.
Xəbərin inkarı iki üsulla ifadə edilir:  1)  feli xəbərlərdə fel 
köklərinə -ma,  -mə inkarlıq ədatını artırmaqla, 2) ismi xəbərlərə 
yok  predikativini  artırmaqla;  məsələn:  A nk  ok sən,  açsık,  tosık 
öməzsən (КТ c 8) «Arıq oxsan, aclıq, toxluq bilməzsən».  Məni!) 
sabımın sımadı  (КТ с  11)  «Mənim  sözümü sındırmadı».  Butıça 
isig,  küçig  bertükgərü  salanmadı  (KT  ş  10)  «Bu  qədər  işini, 
gücünü  verdiyinə  heyfsilənmədi».  Türk  bodan  atı,  küsi  yok 
bolmazun  (KT ş 25) «Türk xalqının adı, şöhrəti  məhv olmasın». 
Türk  sir  bodun  yerintə  bod  kalmadı  (T  3-4)  «Türk  sir  xalqı 
yerində  adam  qalmadı».  Bu  türk  bodunka  yaraklığ  yağığ 
kıltürmədim,  tügünlüg atığ yügütmodim (T 54) «Bu türk xalqının 
üstünə  yaraqlı  yağı  gətirmədim,  düyünlü  at  yüyürtmədim». 
Ebin,  barkın,  yılkasın  yolmadım  (MÇ  14)  «Evini,  sarayını, 
ilxısını  dağıtmadım»  və  s.  İltə  buQ  yok  (KT  c  3)  «Eldə  dərd 
yox(dur)». Nəl] bu Qığ yok (KT c 8) «Heç bir dərd yox(dur)» və s.
Cümlənin xəbəri  feli sifət və ir/er naqis felinin  birləşməsi 
ilə  ifadə  edildikdə  feli  sifətlə  naqis  fel  arasına  təsdiqdə  bar 
«var»,  inkarda yok «yox» predikativ sözləri daxil olur; məsələn: 
Tetjri bilgə kağanka isig,  küçig bersəgim bar etmiş erinç (O  10) 
«Müqəddəs müdrik xaqana  işimi,  gücümü verməyim var  imiş». 
Türk bodun  olurğalı,  türk  kağan  olurğalı  Santutj bait ka,  Taluy 
ügüzkə  təgmis yok ermis (T  18) «Türk xalqı oturalı, türk xaqanı 
oturalı  Şandun  şəhərinə,  Dəniz  çayına  çatdığı  olmamışdı  (yox 
imiş)».
138
TAMAMLIQ
Tamamlıq  cümlənin  ikinci  dərəcələri  üzvlərindən  biridir. 
Tamamlıq  cümlədə  xəbərə  aid  hal  və  hərəkətin  obyektini 
bildirir.  Cümlədə  xəbərin  feli  və  ya  ismi  olmasının  tamamlığa 
müəyyən  təsirinin  olmasına  baxmayaraq,  tamamlıq  cümlənin 
feli xəbərinə də, ismi xəbərinə də aid ola bilər.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  tamamlıqlar  ismin 
adlıq  və  yiyəlik  hallarından  başqa  bütün  hallarda,  qoşmalı 
isimlərlə,  substantivləşmiş  bütün  nitq  hissələri  ilə,  ismi  söz 
birləşmələri  ilə,  feli  sifət  tərkibləri  ilə  İfadə  olunur.  Bir sözlə, 
obyekt mənası ifadə edən bütün dil vahidləri tamamlıq ola bilər.
Hərəkətin  obyektə  bilavasitə  təsir  göstərib-göstərməmə- 
sinə,  hərəkətlə  obyekt  arasındakı  əlaqənin  səciyyəsinə  görə 
abidələrin  dilində  tamamlıqlar  iki  növə  bölünür:  1)  vasitəsiz 
tamamlıq, 2) vasitəli tamamlıq.
Vasitəsiz  tamamlıq.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  di­
lində  hərəkətin  bilavasitə  təsirinə  məruz  qalan  tamamlıqlara 
vasitəsiz tamamlıq deyilir. Cümlənin xəbəri təsirli  fellərlə ifadə 
edildikdə  cümlədə  vasitəsiz  tamamlığın  işlənməsi  tələb  edilir. 
Vasitəsiz  tamamlıq  ismin  təsirlik  halında  işlənir.  Təsirlik  hal 
şəkilçisi  qəbul edib-etməməsinə  görə vasitəsiz  lamamlıqlart  iki 
qrupa  ayırırlar:  1)  müəyyən  vasitəsiz  tamamlıqlar,  2)  qeyri- 
müəyyən vasitəsiz tamamlıqlar.
1.  Müəyyən  vasitəsiz  tamamlıqlar.  İsmin  təsirlik  hal 
şəkilçisi ilə formalaşan vasitəsiz tamamlıqlar müəyyən vasitəsiz 
tamamlıqlar  adlanır.  Təsirlik  hal  şəkilçisi  qəbul  etmiş  bu 
tamamlıqlar  müəyyənlik  bildirir.  Müəyyən  vasitəsiz  tamam- 
Iıqların cümlədə yeri  sərbəstdir,  lakin türk dillərindəki cümlədə 
sözlərin sırası qanununa görə onun mübtəda ilə xəbərin arasında 
işlənməsi məqbuldur;  məsələn: Edgjü bilgə kisig,  edgü alp kisig 
yorıtmaz  ermis  (KT  c  6)  «Yaxşı  müdrik  adamları,  yaxşı  igid 
adamları yürütməz  imiş».  Kağan  olurıp yok çtğay bodunığ kop 
kobartdım, çığay bodunığ bay kütvm, az bogunığ üküş ktltım (KT 
c  9-10)  «Xaqan  oturub  məhv  olmağa  başlayan  xalqı  topladım, 
yoxsul  xalqı  varlı  etdim,  az  xalqı  çox  etdim».  Sü  süləpən  tort 
bulutjdah  bodunığ  kop  almış,  kop  baz  /almış,  başlağığ
139

yüküntürmis,  tizligig  sökürmis  (KT  ş  2)  «Qoşun  çəkib  dörd 
tərəfdəki  xalqı  tamamilə  almış,  tamamilə  tabe  etmiş,  başlını 
səcdə  etdirmiş,  dizlini  çökdürmüş».  Kağanın  ölürtim,  ilin  anta 
altım (BK ş 27) «Xaqanım  öldürdüm, elini orada aldım».
2. 
Qeyri-müəyyən vasitəsiz tamamlıqlar. İsmin təsirlik hal 
şəkilçisini qəbul etməyən vasitəsiz tamamlıqlara qeyri-müəyyən 
vasitəsiz tamamlıq deyilir. Qeyri-müəyyən vasitəsiz tamamlıqlar 
yalnız  xəbəri  təsirli  fellərlə  ifadə edilmiş  cümlələrdə  işlənir  və 
müəyyənlik  bildirmədiyi  üçün  xəbərdən  aralı  düşə  bilmir, 
bilavasitə  xəbərin  yanında  durur.  Belə  tamamlıqları  xəbərdən 
uzaqlaşdırdıqda  mütləq  təsirlik  hal  şəkilçisi  qəbul  etməli  və 
müəyyən-vasitəsiz tamamlağı çevrilməlidir; məsələn: Beljgü taş 
tokıtdım  (КТ  c  12-13)  «Əbədi  daş  hördürdüm».  ...  açsık,  tosık 
öməzsən (КТ c 8)  «...  aclıq, toxluq bilməzsən». Ança tip tabğaç 
kağanka yağı bolmıs (KT ş  9)  «Belə deyib tabğaç xaqanına yağı 
olmuş».  Irak  ersər,  yabğak  ağı  birür,  yağuk  ersər,  edgü  ağı 
birür (KT c 7) «Uzaq olsan, pis hədiyyə verir, yaxm olsan, yaxşı 
hədiyyə verir».
Quruluşum  görə  vasitəsiz  tamamlıqların  iki  növünü  gös­
tərmək  olar:  1)  sadə  vasitəsiz  tamamlıqlar  və  2)  mürəkkəb 
vasitəsiz tamamlıqlar.
1.  Sadə  vasitəsiz  tamamlıqlar  nitq  hissələri  -   sadə, 
düzəltmə  və  mürəkkəb  sözlərlə  ifadə  edilir;  məsələn:  Edgü 
bilgə kisig,  edgü alp kisig yorıtmaz ermis (KT c 6) «YaxŞı müd­
rik adamları, yaxşı igid adamları yürütməzmiş».  İlgərü Kadırkan 
yışığ aşa bodunığ anta  konturtımız  (KT ş  21)  «Şərqə  Kadırkan 
meşəli dağlarmı aşaraq xalqı orada yerləşdirdik». Ança erigyirtə 
betjgü  taş  tokıtdım  (KT  c  13)  «Elə  səfalı  yerdə  əbədi  daş 
hördürdüm».
2.  Mürəkkəb  vasitəsiz  tamamlıqlar  ikinci  və  üçüncü  növ 
təyini  söz birləşmələri,  feli sifət tərkibləri və qədim türk yazısı 
abidələrinin  dili  üçün  səciyyəvi  olan  tərkib  hissələrinə 
bölünməyən  birinci  növ  təyini  söz birləşmələri  ilə  ifadə  edilir; 
məsələn:  MəniQ sabımın  sımadı  (KT  c  11)  «Mənim  sözümü 
smdırmadı».  ...  Kögmən  yışığ  toğa  yorıp  kırku  bodunığ  uda 
basdm ız  (KT  ş  35)  «...  Kögmən  meşəli  dağlarını  üzüyuxarı
140
yüyürüb  qırğız  xalqını  yuxuda  basdıq».  Bilig  esi,  çab  esi  ben 
körtüm  (T  7)  «Bilik dostu,  şöhrət dostü mən gördüm».  Özümin 
örjrə bıtja başı ıtı (MÇ 6) «Özümü önə minbaşı göndərdi».
Vasitəli  tamamlıq.  Qədim türk  yazısı  abidələrində  vasi- 
təli  tamamlıqlar  ismin  adlıq,  yiyəlik,  təsirlik  halından  başqa 
qalan  hallarında  duran  sözlərlə,  qoşmalı  sözlərlə,  əvəzliklərlə, 
substantivləşmiş digər nitq hissələri  ilə,  mürəkkəb adlarla, ismi 
söz  birləşmələri  və  feli  sifət  tərkibləri  ilə  ifadə  edilir. 
Quruluşuna görə vasitəli tamamlıqları iki qrupa ayırmaq olar:  1) 
sadə vasitəli tamamlıqlar və 2) mürəkkəb vasitəli tamamlıqlar.
1.  Sadə  vasitəli  tamamlıqlar  isim,  əvəzlik  və  az  da  olsa, 
substantivləşmiş digər nitq hissələri ilə ifadə edilir.
a) İsimlərlə ifadə edilən vasitəli tamamlıqlar ismin yönlük, 
istiqamət, yerlik, çıxışlıq və alət-birgəlik halında işlənir.
İsmin  yönlük  halında:  Bel)gü  taşka  urtım  (KT  c  11) 
«Əbədi  daşa  vurdum».  Amtı  bəglərimə  tir ermis  (O  7)  «İndiki 
bəylərimə deyirmiş».
İsmin  istiqamət  halında:  ÖQdən  kağanğaru  sü yoralım (T 
29)  «Öndən  xaqana  qarşı  qoşun  yürüdək».  Tabğaçğaru  Kum 
səQünig  ıdmıs,  Kıtapğaru  Totjra  Səmig  ıdmıs  (T  9)  «Tabğaça 
Küni sənünü göndərmiş, Kıtaya Tonra Səmi göndərmiş».
İsmin  yerlik  halında:  Ol  təgdükdə  BayırkunıQ ak adğırığ 
udlıkın  sıyu  urtı  (KT ş  36)  «O döyüşdə Bayırkunn ağ ayğırının 
budu  smdı».  SüQüsdə tutıp on ər ıtım  (MÇ  16) «Döyüşdə tutub 
on döyüşçü göndərdim».
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ismin  yerlik  halı 
çıxışlıq  hal  məzmunu  da  daşıyır və  bu  məqamda da tamamlıq 
kimi  işlənə  bilir;  məsələn:  Tefjri bilgə kağanta adınlmalım  (O 
11)  «Müqəddəs,  müdrik  xaqandan  ayrılmayaq».  Közdə  yaş 
kəlsər,  eti də köQüllə sığıl kəlsər, yanturu sakıntım (KT şm  11) 
«Gözdən  yaş  gəlsə,  ürəkdən  güclü  sıtqı  gəlsə,  yanaraq 
düşündüm».
İsmin çıxışlıq halında: Ança olurır erikli oğuzdarıtan körüg 
kelti (T 8) «Eləcə oturduğumuz vaxt otuzlardan casus gəldi».
İsmin alət-birgəlik halında:  ... süQügin açdımız (T 28)  «... 
süngü ilə açdıq». Bir ərig okun  urtı  (KT ş  36)  «Bir döyüşçünü
141

oxla  vurdu».  Kağanımın  sülədimiz  (T  53)  «Xaqanımla  qoşun 
çəkdik».  Uluğ İrkin azkıya ərin təzip bardı (KT ş 34) «Ulu İrkin 
azacıq döyüşçü ilə qaçıb getdi».
b) Əvəzliklərlə ifadə edilən sadə vasitəli tamamlıqlar: Kop 
maQa  hörür  (КТ  c  2)  «Hamısı  mənə  tabedir».  A Qar  ardıncığ 
bark yaratdım (BK şm  14) «Ona adına layiq sərdabə tikdirdim». 
Bizintə  eki  uçı  sıQarça  artuk  erti  (T  40)  «İki  qanadı  bizdən 
yarıbayarı artıq idi».
2. 
Mürəkkəb  vasitəli  tamamlıqlar  isim  və  qoşmaların 
birləşməsi,  mürəkkəb  adlar,  ismi  söz  birləşmələri,  feli  sifət 
tərkibləri ilə ifadə edilir.
a)  Qoşmalı  sözlərlə:  Eçim  kağan  birlə  ilgərü yaşıl  ügüz 
ŞantüQ yazıka  təgi sülədimiz  (KT  ş  17)  «Əmim  xaqanla  şərqə 
Yaşıl  çay  Şandun  düzünə  təki  qoşun  çəkdik».  İnim  Kül  tigin 
birlə  sözləşdimiz  (KT  ş  26)  «Kiçik  qardaşım  Kül  tiginlə 
məsələhətləşdik».  Eki  otuz yaşıma  tabğaç tapa sülədim  (BK ş 
25-26)  «İyirmi  iki  yaşımda  tabğaça qarşı  qoşun çəklim».  Ançıp 
bars yılka  çik tapa yorıdım  (MÇ  19)  «Bundan  sonra  bars  ilində 
çiklərə qarşı qoşunla yürüş etdim».
b)  Vasitəli  tamamlığın  mürəkkəb  adlarla  ifadəsi:  İnəl 
kağanka  karam  alı  tağka  təzik,  tokarsın  (T  45)  «İnəl  xaqana 
dövlət  olaraq  ərəblərə,  toxarlara  (qarşı  yürüş  etdim)».  Bilgə 
Tonyukuk Boyla Bağa  Tarkan  birlə,  İltəris,  kağan bolayın  (T  6-
7)  «Müdrik  Tonyukuk  Boyla  Bağa  Tarkan  ilə,  İltəris,  xaqan 
olaq».
c)  Vasitəli  tamamlığın  ismi  söz  birləşmələri  ilə  ifadəsi. 
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ikinci  və  üçüncü  növ 
təyini  söz  birləşmələri,  mürəkkəb  təyini  söz  birləşmələri, 
habelə  abidələrin  dili  üçün  səciyyəvi  olan  tərkib  hissələrinə 
bölünməyən  birinci  növ  təyini  söz  birləşmələri  mürəkkəb 
vasitəli  tamamlıq  kimi  işlənə  bilir;  məsələn:  Tabğaç  bodunka 
bəglik urı  oğlın  İmi boltı  (KT ş  7)  «Tabğaç xalqına bəylik nəsli 
davam etdirməli oğulların qul oldu».  Türk ilirjə altı otuz yaşm a 
...  birti (MÇ  4)  «İyirmi  altı  yaşımda  məni  türk elinə  ...  verdi». 
Tabğaç kağanta bədizçi kəlütim (KT c  11) «Tabğaç xaqanından 
naxışçı gətirdim».  Oğuz bodun tokuz tatar birlə tirilip kəlti (BK
142
ş  34)  «Oğuz  xalqı  doqquz  tatarlarla  birləşib  gəldi».  Bu  yirdə 
olurıp tabğaç bodun birlə tüzəltim (KT c 4-5) «Bu yerdə oturub 
tabğaç xalqı ilə düzəlişdim».
TƏYİN
Təyin  cümlənin  ikinci  dərəcəli  üzvlərindəndir.  Qədim 
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  təyin  cümlənin  adlarla  ifadə 
olunan  hər  hansı  üzvünə  aid  olur,  onu  əlamət,  keyfiyyət  və 
kəmiyyətinə görə səciyyələndirir, təyin edir. Təyin təyin etdiyi 
sözə yanaşma əlaqəsi  ilə bağlanır. Buna görə də o,  təyin ehliyi 
sözün  hansı  halda,  kəmiyyətdə  və  şəxsdə  işlənməsindən  asılı 
olmayaraq dəyişmir, yəni hallanmır, cəmlənmir və mənsubiyyət 
şəkilçisi qəbul etmir.
Qədim tüık yazısı abidələrinin dilində təyinlər:
1.  mübtədanı təyin edir: Biligsiz kağan olurmıs erinç (KT 
ş 5) «Biliksiz xaqan oturmuş».
2. xəbəri təyin edir; məsələn: Kağanlığ bodun ertim (KT ş
4)  «Xaqanlı xalq idim».
3. tamamlığı təyin edir; məsələn: Süçigsabm, yımşaq ağın 
arıp  ırak bodunığ ança yoğıtur erm'ıs (KT c  5)  «Şirin  sözü  ilə, 
yumşaq  hədiyyəsi  ilə  aldadıb  uzaq  xalqı  eləcə  yaxınlaşdırır
imiş».
4.  təyini  təyin  edir;  məsələn:  Sü  sülənən  tort  bulundakı 
bodunığ kop almış,  kop  baz kılmıs  (KT  ş  2)  «Qoşun  çəkib dörd 
tərəfdəki xalqı bütünlüklə almış, bütünlüklə tabe etmiş».
5.  zərfliyi  təiyn  edir;  məsələn:  Mən  tokuz yegirmi yıl şad 
olurtım,  tokuz  yegirmi  yıl  kağan  olurtım  (BK  c  9)  «Mən  on 
doqquz  il  şad  oturdum,  on  doqquz  il  xaqan  oturdum».  Ol ödkə 
kul kullığ,  küt) küfjlig bolmış  erti  (KT  ş  21)  «O  vaxt qul  qullu, 
kəniz kənizli olmuş idi».
Təyinin ifadə vasitələri.  Təyinlər,  adətən,  hansı nitq his­
səsinə  daxil  olmasından  asılı  olmayaraq,  atributiv  mənalı  söz­
lərlə  ifadə  olunur.  Bu baxımdan  qədim  türk yazısı  abidələrinin 
dili  müasir  türk  dillərindən  fərqlənmir,  lakin  nitq  hissələrinin 
atributivləşməsində  və  təyin  kimi  işlənməsində  müəyyən 
fərqlər  özünü  göstərir.  Müasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,
143

abidələrin  dilində  də  təyinlə  təyinlənən  arasında  yanaşma 
sintaktik əlaqəsi mövcuddur. Ancaq bir sıra hallarda müasir turk 
dillərində  idarə  sintaktik  əlaqəsi  ilə  ifadə  olunan  bəzi 
münasibətlər  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  yanaşma 
sintaktik  əlaqəsi  ilə  ifadə  olunur.  Abidələrin  dilində  təyinin 
ifadə  vasitələrini  araşdırdıqda  bunu  nəzərə  almaq  lazımdır. 
Ümumiyyətlə götürdükdə təyin edə bilən bütün sözlər cümlədə 
təyin  mövqeyində  işlənə  bilər.  İfadə  vasitələrinə  görə,  qəlim 
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  işlənən  təyinləri  belə 
qruplaşdırmaq olan
1.  Sifətlərlə ifadə olunan təyinlər.
2.  Feli sifətlərlə ifadə olunan təyinlər.
3.  İsimlərlə ifadə olunan təyinlər.
4.  Saylarla ifadə olunan təyinlər.
5.  Əvəzliklərlə ifadə olunan təyinlər.
6.  İsmi söz birləşmələri ilə ifadə olunan təyinlər.
Sifətlərlə  ifadə  olunan  təyinlər.  Türk  dillərində,  o
cümlədən  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  sifətin  əsas 
vəzifəsi  ondan  sonra  gələn  cümlə  üzvünü  təyin  etməkdir. 
Abidələrin dilində bütün sifətlər təyin vəzifəsində işlənə bilir.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  sifət,  ondan  sonra 
gələn sözü müxtəlif baxımdan təyin edir.  Sifətləri təyin etdikləri 
sözə münasibətə görə belə qruplaşdırmaq olar:
1.  Sifət  sonra gələn  sözü keyfiyyətcə  təyir edir:  Süçig sa- 
bın, yımşak ağın arıp ırak bodunığ ança yağıtur ermis (КТ c 5) 
«Şirin  dili  ilə,  yumşaq  hədiyyəsi  ilə  aldadıb  uzaq  xalqı  elə 
yaxınlaşdırır imiş».
2. Sifət sonra gələn sözü əlamətinə görə təyin edir. Qədim 
türk  yazısı  abidələrində  sifətin  bu  vəzifədə  işlənməsinin  üç 
növünü göstərmək olar:
a)  Sifət  təyin etdiyi  sözün  rəngini  bildirir:  Özə  kök teljri, 
asra yağa yir  hlıntukda  ekin  ara  kisi  oğlu  kılınmıs  (KT  ş  1) 
«Üstdə  mavi  göy,  altda  qonur  yer  yarandıqda  ikisinin  arasında 
insan oğlu yaranmış».
144
b)  Sifət təyin etdiyi  sözün zahiri əlamətini  bildirin Səmiz 
buka turuk buka  tiyin bilməz ermis (T 6) «Kök  buğa anq buğa 
deyə bilməz imiş».
c)  Sifət  teyin  etdiyi  sözün  müxtəlif  cəhətdən  ölçüsünü 
bildirir: Birigərü Tabğaç tapa uluğ sü eki yegirmi sülədim (KT ş 
28)  «Cənuba  Tabğaça  qarşı  böyük  qoşunla  on  iki  dəfə  yürüş 
etdim».
3. Sifət təyin etdiyi sözün xasiyyət və adətini bildirir: Iğar 
elligdə,  ığar kağanlığda yəg kıltım  (KT  ş  29)  «Sədaqətli  eldə, 
sədaqətli xaqanlıqda yaxşılıq etdim».
4.  Sifət təyin etdiyi  sözün vəziyyətini bildirir:  Ötükən yış 
olursar,  betjgü  il  tuta  olurtaçı  sən,  türk  bodun,  tok  (KT  c  8) 
«Ötükən  meşəli  dağlarında otursan,  əbədi  el  tutaraq oturasısan, 
türk xalqı, tox».
5.  Sifət  teyin  etdiyi  sözün  malikiyyətini  bildirir:  An tağ 
külig kağan ermiş (KT ş 4) «O qədər məşhur xaqan imiş».
6.  Sifət  teyin  etdiyi  sözün  aidiyyatım  bilidirir:  Apa
tarkanğaru  içrə  sab  ıdmıs  (T  34)  «Apa  tarkana  gizli  xəbər 
göndərmiş».
7.  Sifət teyin  etdiyi  sözün zamanını  bildirir:  Taylarım,  ər 
atım yok üçünyeti aşnukı eşim taşru etilti (Y 41) «Taylarım, igid 
adım olmadığı üçün yeddi əvvəlki dostum sürgün edildi».
8.  Sifət  təyin  etdiyi  sözün  məkanını  bildirir: • İçrəki
bədizçig  iti  (BK  şm  14)  «Saray  naxışçısını  göndərdi».  ...  ırak 
bodunığ  ança  yağıtur  ermis  (KT  c  5)  «...  uzaq  xalqı  elə 
yaxınlaşdırır imiş».
Feli  sifət  və  fe li  sifət  tərkibi  vasitəsilə  ifadə  edilən
təyinlər.  Qədim türk yazısı abidələrinin dilində sifət teyin etdiyi 
sözün əlamət və keyfiyyətini  statik vəziyyətdə təiyn edirsə,  feli
sifət  və 
feli  sifət  tərkibi  təyin  etdiyi  sözün  əlamət  və
keyfiyyətini  dinamik  vəziyyətdə  təyin  edir;  məsələn:  Kəligmə 
bəglərin,  bodunın  itip,  yığıp  azça  bodun  təzmis  erti  (T  43) 
«Gələn bəylərini,  xalqını təşkil  edib,  toplayıb azca xalq qaçmış 
idi».  Yeti  yüz  ər  bolıp  elsirəmis,  kağansıramıs  bodunığ, 
küQədmis,  kuladmıs  bodunığ,  türk  törüsin  ıçğınmıs  bodunığ 
eçüm,  apam  törüsinçə  yaratmış,  boşğurmıs  (KT  ş  13)  «Yeddi