Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6 Elmi redaktoru

İDARƏ ƏLAQƏSİ
İdarə  əlaqəsi,  adından  da  göründüyü  kimi,  söz  birləş­
məsinin  bir  tərəfinin  digər  tərəfini  idarə  etməsi  əsasında  ya­
ranır. Türk dillərində, o cümlədən qədim türk yazısı abidələrinin 
dilində  bu  əlaqə  obyekt  və  relyativ əlaqəli  söz  birləşəmlərinin 
tərəfləri arasında olur və söz birləşmələrinin  ikinci komponenti 
birinci  komponentini  idarə  edir:  idarə  də  tabe  söz  -   birinci 
komponent  tabe  olduğu  sözün 
ikinci  komponentin  tələbi  ilə 
ismin  bu  və  ya  digər  halında  işlənir.  İdarə  əlaqəsində 
birləşmənin  birinci tərəfi  hala görə dəyişdiyi üçün ya isimlə, ya 
da  substantivləşmiş  hər  hansı  bir  nitq  hissəsi  ilə  ifadə 
edilməlidir.  Türk  dillərində  idarəetmə,  əsasən,  fellərə  xas 
xüsusiyyət  olduğu  üçün  idarə  əlaqəsində  tabeedici  söz  əksər 
hallarda  fellə  ifadə  edilir.  Buna  görə  də  türk  dillərində  istər 
predikativ, 
istərsə 
qeyri-predikativ 
söz 
birləşmələrində 
təsriflənən  fellər, feli  sifət, feli  bağlama,  habelə məsdərlə idarə 
geniş yayılmışdır: qədim türk yazısı abidələrinin dilində məsdər 
yox  dərəcəsində  olduğu  üçün  məsdərlə  idarədən  danışmağa 
ehtiyac  yoxdur.  Türk  dillərində  adların  idarəetmə  bacarığı  çox 
zəifdir.  Buna  görə  də  isimlər  və  substantivləşmiş  digər  nitq 
hissələri tabeedici  söz kimi  idarə  əlaqəsində  az iştirak edir.  Bu 
nitq hissələri ismin təsirlik halında işlənən sözləri ümumiyyətlə 
idarə edə bilmir, yalnız ismin yiyəlik, yönlük, yerlik və  çıxışlıq 
hallarında işlənən sözləri idarə edir.
Burada  bir  məsələni  aydınlaşdırmaq  lazımdır.  İsimlər  və 
substantivləşmiş  digər  nitq  hissələri  təsirlik  halda  işlənən
15

sözləri  idarə edə bilmədiyi  kimi  fellər də  ismin  yiyəlik  halında 
işlənən  sözləri  idarə  edə  bilmir.  Bu,  hamı  tərəfindən  qəbul 
edilən  həqiqətdir.  Lakin  bəzi  tədqiqatçılar  adlıq  halda  işlənən 
sözün  də  idarə  edilməsindən  danışırlar.  Məlumdur  ki,  müasir 
türk  dillərində  ismin  adlıq  halında  işlənən  söz  cümlənin 
mübtədası olur.  O da məlumdur ki,  cümlənin  mübtədası heç bir 
cümlə  üzvünə  tabe  olmur;  hətta  cümlənin  xəbəri  mübtədaya 
tabe  olub  onunla  uzlaşır,  mübtədamn  təyini  ona  tabe  olub 
mübtədaya yanaşır.  Türk dillərinin bu qanunu qədim türk yazısı 
abidələrinin  dili  üçün  də  məqbuldur.  Bir  halda  ki,  cümlənin 
mübtədası -  adlıq halda işlənən söz cümlədə heç bir üzvə (sözə) 
tabe  olmur,  onda  onun  başqa  söz  tərəfindən  idarə  edilməsi 
haqqmda söhbət belə gedə bilməz.
Türkoloji  ədəbiyyatda  bəzən  feli  və  ismi  idarədən  əlavə 
qoşma  idarəsindən  də  danışılır.  Məsələn,  A.N.Kononov  qədim 
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  idarə  əlaqəsindən  danışarkən 
onun  iki  tipini  göstərir:  1)  halla  idarə  -   bu  idarə  yalnız  hal 
şəkilçiləri  vasitəsilə  heyata  keçirilir  və  2)  qoşma  ilə  idarə  -  bu 
idarə  hal  şəkilçisi  üçtə gəl  qoşma vasitəsilə  həyata keçirilir.  Bu 
xüsusiyyətə  biz  təkcə  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
yox,  müasir  türk  dillərində  də rast  gəlirik:  idarə  əlaqəsində  bir 
sıra  hallarda  tabe  sözlə  tabeedici  söz  arasına  qoşma  daxil  ola 
bilir.  Əslində  qoşma  köməkçi  nitq  hissəsi  olduğu  üçün 
idarəetmə qabiliyyətinə malik deyildir. İdarə əlaqəsinə girən ad 
və  felin  arasına  hansı  qoşmanın  daxil  ola  bilməsi  ilk  növbədə 
həmin  ad  və  felin  semantik  mənasından,  sonra  isə  qrammatik 
mənadan  asılıdır.  Məsələn,  Soğdak  tapa  sülədimiz  (KT  ş  31) 
«Soğdaya  qarşı  qoşun  çəkdik»  söz  birləşməsində  hər  iki 
komponentin  semantikası  müasir  Azərbaycan  dilində  «tərəf», 
«sarı»,  «qarşı»  mənasını  verən  «tapa»  qoşmasının  işlənməsini 
tələb  edir;  burada  başqa  qoşma  işlətmək  mümkün  deyildir. 
Yaxud  birlə  «ilə»  qoşması  idarə  əlaqəsinə  girən  ad  və  felin 
semantik  (və  qrammatik)  mənası  birgəlik  və  ya  alət  məzmunu 
tələb  etdikdə  onların  arasına  daxil  ola  bilər.  Bir  sözlə,  qoşma 
müstəqil  surətdə  adlan  idarəetmə  qabiliyyətinə  malik  deyildir, 
o,  yalnız  idarə  əlaqəsinə  girən  ad  və  felin  ünvanlı  tələbi  ilə 
onların arasma daxil ola bilər.  Lakin bütün bunlara baxmayaraq,
16
dilçilik  ədəbiyyatında  qoşmanın  adlan  idarəetmə  qabiliyyətinə 
malik  olduğundan  da  danışılır.  Nəhayət,  onu  da  qeyd  etmək 
lazımdır  ki,  türkoloji  ədəbiyyatda  adın  adla  idarə  edilməsini 
inkar  edən  fikirlərə  də  rast  gəlmək  olur.  Yeri  gəlmişkən, 
göstərmək  lazımdır  ki,  məşhur  türkoloq  A.N. Kononov  qədim 
türk yazısı abidələri dilinin qrammatikasına aid yazdığı əsərində 
tabğaç  süsi  (T  30)  «tabğaç  qoşunu»  tipli  ikinci  növ  izafət 
birləşməlrində  (termin  A.N.Kononovdur)  idarə  əlaqəsinin 
mövcud olduğunu qəbul edir.
Türk  dillərində  idarəetmə  bacanğı  ən  çox  fellərə  xasdır, 
lakin  adlar  da  idarəetmə  bacanğmdan  məhrum  deyildir.  Eyni 
xüsusiyyəti  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  də  görmək 
olar.  Buna gönə də qədim  türk yazısı  abidələrinin dilində idarə 
əlaqəsinin  iki  tipi  vardır:  a)  qeyri-predikativ  feli  söz 
birləşmələrində  idarə əlaqəsi; b) predikatik söz birləşmələrində 
idarə  əlaqəsi.  Eyni  şəkildə  adlarla idarə  əlaqəsinin  də  iki  tipini 
göstərmək  olar:  a)  qeyri-predikativ  ismi  söz  birləşmələrində 
idarə əlaqəsi; b) predikativ söz birləşmələrində idarə əlaqəsi.
FELLƏRLƏ İDARƏ ƏLAQƏSİ
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  fellərlə  idarə 
əlaqəsi  cümlədə  feli  xəbərlə  (təsriflənən  fellə)  cümlənin  ta- 
mamlığı,  qismən də adlarla ifadə edilən zərfiiyi  və  feli  söz bir­
ləşmələrində  -   feli  sifət  və  feli  bağlama  tərkiblərində  özünü 
göstərir.  Aydındır ki,  təsriflənən  fellə (feli xəbərlə)  felin təsrif- 
lənməyən  formalarının  (feli  bağlama  və  feli  sifət)  idarəsində 
müəyyən  fərqlər  vardır.  Məhz  buna  görə  də  felin  bu  iki 
kateqoriyasının  idarəsini  ayrı-ayrılıqda  nəzərdən  keçirmək 
lazımdır.
Predikativ feli  birləşmələrdə  idarə əlaqəsi.  Təsriflənən 
fellər idarə etdikləri  sözlərlə  birlikdə predikativ söz birləşməsi, 
başqa sözlə desək, cümlə əmələ gətirir. Qeyd etmək lazımdır ki, 
təsriflənən  fellərin  özündən  əvvəl  işlənən  sözü  idarə  etməsi 
felin  şəkil,  zaman,  şəxs  və  kəmiyyət  kateqoriyalarından  asılı 
deyildir;  felin  şəkil,  zaman,  şəxs  və  kəmiyyət  kateqoriyaları 
üzrə formalaşması yalnız qrammatik bitkinlik, predikativlik üçün
17

lazımdır.  Fellərdə  idarə  əlaqəsi  ilk  növbədə  felin  semantik 
mənası  və  təsirli-təsirsiz  olmasından  asılıdır.  Məsələn,  qədim 
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  a l  «almaq»  feli  ilk  növbədə 
ismin təsirlik halında,  sonra isə digər hallarda  işlənən sözü, kəl 
«gəlmək»  feli  əvvəlcə  ismin  yönlük  halında  duran  sözü  idarə 
edir.  Buna  görə  də  həmin  fellərə  hansı  şəkil,  zaman,  şəxs  və 
kəmiyyət göstəricilərinin artırılmasının felin idarə əlaqəsinə heç 
bir təsiri yoxdur.
Məlum  olduğu  kimi,  türk  dillərində,  o  cümlədən  qədim 
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  fellər  bilavasitə  obyekt  tələb 
edib-etməməsinə  görə  təsirli  və  təsirsiz  fellər  deyə  iki  qrupa 
ayrılır:  təsirli  fellər  özündən  əvvəl  bilavasitə  obyekt  bildirən 
sözün  -   vasitəsiz  tamamlığm  işlənməsini  tələb  etdiyi  halda, 
təsirsiz  fellər  özündən  əvvəl  obyekt  bildirən  sözün  işlənməsini 
tələb  etmir.  Təsirli  fellər  ismin  təsirlik  halında  duran,  təsirsiz 
fellər isə  ismin yiyəlik halından başqa digər hallarında  (yönlük, 
istiqamət,  yerlik,,  yerlik-çıxışlıq,  çıxışlıq,  alət-birgəlik)  duran 
sözləri  idarə  edir.  Buna  görə  də  felin  şəkil,  zaman,  şəxs  və 
kəmiyyət  kateqoriyaları  onun  idarəetmə  qabiliyyətinə  təsir 
gösterə  bilmədiyi  halda,  məna  növləri  kateqoriyası  felin 
idarəetmə  qabiliyyətinə  əhəmiyyətli  dərəcədə  təsir  göstərir. 
Məlum  olduğu  kimi,  felin  növ  şəkilçiləri  onun  təsirli,  yaxud 
təsirsiz olmasına təsir göstərir:  felin məchul, qayıdış və qarşılıq 
növləri  təsirli  fellərdən  yaranır  və  təsirsizləşir;  birgəlik  və 
şəxssiz növləri  təsirsiz fellərdən  düzəlir və təsirsiz olaraq qalır, 
icbar  növü  təsirli  fellərdən  əmələ  gəlir  və  fel  təsirliliyini 
qoruyub saxlayır; təhrik növü təsirsiz fellərdən yaranır və təsirli 
felə  çevrilir.  Növ  şəkilçisi  qəbul  edib  təsirsizləşən  fellər,  təbii 
ki,  əvvəlki  obyekt tələb etmək qabiliyyətini  itirir,  əksinə,  felin 
təhrik növ şəkilçisini qəbul edib təsirliyə çevrilən  fel isə obyekt 
tələb  etmək  qabiliyyəti  qazanır.  Bütün  bu  çevrilmələr  felin 
idarəetmə funksiyasına təsir göstərir.
Ümümiyyətlə,  təsriflənən  fellər  qədim  türk  yazısı 
abidələrinin dilində ismin altı halını -  yönlük, istiqamət, təsirlik, 
yerlik (yaxud, yerlik-çıxışlıq), çıxışlıq və alət-birgəlik hallarını, 
habelə qoşmalarla işlənən sözləri idarə edir.
18
Təsirlik halın  (vasitəsiz tamamlığm)  idarəsi. Qədim  türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  ismin  istər  müəyyən,  istərsə  qeyri- 
müəyyən  təsirlik  halında  işlənən  söz  və  ya  söz  birləşməsi 
istisnasız olaraq təsirli  fellər tərəfindən  idarə edilir.  Həmin  söz 
və  ya  söz  birləşmələri  cümlənin  müəyyən,  yaxud  qeyri- 
müəyyən vasitəsiz tamamlığı vəzifəsində işlənir.
I.  Müasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  də  ismin  qeyri-müəyyən  təsirlik  halında 
duran  söz heç bir  morfoloji  əlamət  -  hal  şəkilçisi  qəbul  etmir, 
adlıq  halda  işlənən  sözə  bənzəyir,  yalnız ifadə  etdiyi  vəzifəyə 
görə adlıq haldakı sözdən  fərqlənir:  adlıq haldakı söz cümlənin 
mübtədası, qeyri-müəyyən təsirlik haldakı söz (qeyri-müəyyən) 
vasitəsiz  tamamlıq  olur.  Qeyri- müəyyən  təsirlik  halda  işlənən 
söz (qeyri-müəyyən  vasitəsiz tamamlıq)  təsirli  fellər tərəfindən 
idarə edilir; məsələn:  Yağru kontukda İdsrə ayığ bilig ança öyür 
ermis  (KTc  S)  «Yaxın  yerləşdikdən  sonra  pis  əməllər  eləcə 
öyrədirmiş». Irak ersər, yablak ağı birür, yağuk ersər,  edgü ağı 
birür (KTc  7) «Uzaq olsa,  pis  hədiyyə verir,  yaxın  olsa, yaxşı 
hədiyyə  verir».  Mən...  tabğaç  kağanta  bədizçi  kəlürtim  (KTc
11)  «Mən...  tabğaç xaqanlığından naxışçı  gətirdim».  Bir tümən 
ağı,  altun,  kümüş  kərgəksiz  kəlürti  (KTşm  12)  «On  min  pul, 
hədsiz  qızıl,  gümüş  gətirdi».  Yigirmi  kün  olurıp  bu  taşka  bu 
tamka kop  Yolığ tigin bilidim (KTcş) «İyirmi gün oturub bu daşa 
bu  damğam  bütünlüklə  mən  -  Yolığ  tigin  yazdım».  Sab  ança 
ıdmıs (T 9) «Belə xəbər göndərmiş».
II.  Müəyyən  təsirlik  halda  işlənən  sözlər  cümlənin 
müəyyən  vasitəsiz  tamamlığı  vəzüəsini  yerinə  yetirir.  Qədim 
türk yazısı abidələrinin dilində müəyyən təsirlik hal adlara  -ığ, 
-ig,  əvəzliklərə  -ı,  -i,  -m,  -ni,  söz  birləşmələrinə  (ikinci  və 
üçüncü növ,  mürəkkəb və təktərəfli təyin  söz birləşmələrinə) - 
in,  -in şəkilçilərindən birini artırmaqla ifadə edilir.
1. 
Müasir türk dillərinin əksəriyyətində təsirlik hal -ı,  -i,- 
u,-ü  şəkilçisi  ilə  ifadə  edilir.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  isə bu hal əksərən -ığ,  -ig şəkilçisi vasitəsilə düzəlir və 
təsirli  fellərlə  ifadə edilir;  məsələn:  Irak bodunığ ança yağıtur 
ermis (KTc 5) «Uzaq xalqı eləcə yaxınlaşdırırmış». Sü süləpən
19

tört  buluQdah  bodunığ  кор  almış,  кор  baz  kilmiş,  başhğığ 
yüküntirmiş,  tizligig  sökürmüş  (KTş  2)  «Qoşun  çəkib  dörd 
tərəfdəki  xalqı  tamamilə  almış,  tamamilə  tabe  etmiş,  başlını 
səcdə etdirmiş, dizlini çökdürmüş». Nə kağanka isig,  küçig birür 
mən? (KTş  9)  «Hansı xaqana işi,  kücü verirəm?»  Tölis,  tarduş 
bodunığ  anta  itmiş,  yabğuğ,  şadığ  anta  birmiş  (KTş  13-14) 
«Tölis,  tarduş  xalqmı  onda  təşkil  etmiş,  yabğunu,  şadı  onda 
vermiş» və s.
2.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  əvəzliklər 
təsirlik halda -m,  -ni şəkilçisi qəbul edir (m ənyə sən əvəzlikləri 
n  samiti  ilə  bitdiyi  üçün  və  qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dilində geminat samitlər olmadığı  üçün  n səslərindən  biri düşür 
və  hal  şəkilçisi  -i  kimi  qalır)  və  təsirli  fellərlə  idarə  edilir; 
məsələn:  Anı  körü  ança  bilir) (КТ  c  13)  «Onu  görərək  eləcə 
bilin».  Türkbəglər,  bodun,  bum esidir) (КТ c  10) «Türk bəyləri, 
xalqı bunu eşidin».  Ol iki kisi bar ersər,  sini -  tabğaçığ ölürtəçi, 
...  bini  -   oğuzığ  ölürtəçi  (T  10-11)  «Nə  qədər  ki,  o  iki  adam 
sağdır,  səni -  tabğaçı öldürəsidir,  ...  məni -  oğuzu  öldürəsidir». 
Kaç nət) ersər,  bizni ölürtəçi kük (T 29-30)  «Necə olursa-olsun, 
bizi öldürəcək».
3.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  söz birləşmələri 
təsirlik halda işlənərkən -m,  -in şəkilçisi  qəbul edir, təsirli fellər 
tərəfindən  idarə  edilir  və  söz  birləşməsi  bütövlükdə  cümlənin 
vasitəsiz tamamlığı  olur;  məsələn:  Sabımın  tükəti esidgil (KT c
1)  «Nitqimi  tükənincə  eşit».  Üzə  tet)ri  basmasar,  asra  yir 
təlinməsər,  türk  bodun,  ilitjin,  töriirfin  kim  artmatı  udaçı  erti? 
(KT  ş  22)  «Üstdən  göylər  basmasa,  altda  yer  dəlinməsə,  türk 
xalqı,  elini,  qanununu  kim  dağıda  bilərdi?»  Antağınm  üçün 
igidmiş kağanının sabın almatın yir sayu bardığ (KT c 8-9) «Elə 
olduğun  üçün  (səni)  yüksəltmiş  xaqanının  sözünü  almadan  yer 
boyu  getdim».  Ol təgdükdə  BayırkunıQ ak adğırığ udlakın sıyu 
urtı  (KT  ş  36)  «O  döyüşdə  Bayırkunun  ağ  ayğırının  budunu 
sındırdı».
Yönlük  halın  idarəsi.  Qədim  türk  yazısı  abaidələrinin 
dilində  ismin  yönlük  halında  işlənən  söz  ya  cümlənin  vasitəli 
tamamlığı,  ya  da  zaman  və  yer  zərfliyi  olur  və  təsirsiz  fel
20
tərəfindən  idarə  edilir.  Təsirsiz  fellər  qədim  türk  qəbilələrinin 
dilində qoşma ilə işlənən və yönlük halda duran sözləri də idarə 
edir;  belə  sözlər  cümlədə  ən  çox  yer  zərfliyi  vəzifəsini  ifadə 
edir.  Nəhayət,  qədim  türk yazısı abidələrinin  dilində müstəqim 
obyekti  (vasitəsiz  tamamlığı)  olan  cümlələrdə  yönlük  halda 
duran vasitəli tamamlığın təsirli fellərlə idarəsinə də rast gəlirik.
I. 
Yönlük  halda  işlənən  tamamlığın  fellə  idarəsi.  Artıq 
deyildiyi  kimi,  yönlük  halda  duran  sözlər  həm  təsirli,  həm  də 
təsirsiz  fellərlə  idarə  edilir.  Belə  sözlər  cümlənin  vasitəli 
tamamlığı olur. Yönlük halda duran söz hərəkətin son nöqtəsini, 
istiqamətini,  məqsədini  bildirdiyi  üçün,  müasir  türk  dillərində 
olduğu  kimi,  qədim  türk yazısı  abidələrinin  dilində  də  hərəki, 
dinamik fellər tərəfindən idarə olunur.
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində yönlük hal -ka,  -kə, 
bəzən  isə  -a,  -ə,  -ya,  -yə  şəkilçiləri  ilə  düzəlir.  Vasitəli  obyekt 
bildirən  belə  sözlər  aşağıdakı  təsirsiz  fellər  vasitəsilə  idanı 
edilir:
1.  Hiss,  həyəcan  bildirən  sığıt  «ağlamaq»,  büt/bit  «bit­
mək»,  amran  «sevmək»,  bök  «doymaq»,  tod  «doymaq»,  kork 
«qorxmaq»  və  s.  (ellərlə:  Tefjridəki  künkə,  yerdəki  elimkə 
hökmədim  (Y  7)  «Göydəki  günəşdən,  yerdəki  elimdən  doy­
madım». Süçig sabıtp, yımşak ağısıda arturıp üküş,  türk bodun, 
öltig ((KT c 6) «Şirin sözünə, yumşaq hədiyyəsinə aldanıb, türk 
xalqı, çoxluca öldün».
2.  Tabelilik  bildirən  tap  «tapınmaq,  inanmaq,  sitayiş 
etmək», yükün  «səcdə  etmək»,  ud «ardınca  getmək»,  uk «tabe 
olmaq», kör «tabe olmaq» və s.  fellərlə; m əsələn:... anta içrəki 
bodun  kop  rnaQa  körür  (KT  c  2)  «...  onun  içindəki  xalqlar 
bütünlüklə  mənə  tabedir».  Kanım,  elimkə  tapdım  (Y  13) 
«Xanıma, elimə xidmət etdim». Kalpn üçün Bilgə Çikşin katuna 
tapdım (Y  13) «Atam  üçün Bilgə Çikşin xanına xidmət etdim». 
Türk bodun  Tabğaçqa erti (T  1) «Türk xalqı Tabğaça tabe  idi». 
...  təgdükin yok üçün  kisi balıkda marja ukğalı  kəlti (BK  ş  28) 
«...hücum etmədiyim üçün adamlar şəhərdən mənə tabe olmağa 
gəldi».
21

3.  Qarşıdurma  bildirən  sürjiiş  «döyüşmək»,  yaQıl 
«yanılmaq»,  «səhv  etmək»,  karış  «düşmənçilik  etmək»  və  s. 
fellərlə;  məsələn:  İltəris  kağan  bilig  esin  üçün,  alpın  üçün 
Tabğaçka yeli yegirmi süQüsdi,  Kıtayka yeti süQüsdi,  Oğuzka bis 
süQüsdi (T 48-49)  «İltəris xaqan  bilik sahibi olduğu üçün, cəsur 
olduğu  üçün Tabğaça qarşı  on yeddi  dəfə döyüşdü,  Kıtaya qarşı 
yeddi  dəfə  döyüşdü,  Oğuza  qarşı  beş  dəfə  döyüşdü».  Bir kisi 
yaljılsar, oğuşı,  bodum bisükiQə təgi kıdmaz ermiş (КТ c 6) «Bir 
adam 
yanılsa 
idi, 
qəbiləsi, 
xalqı 
son 
nəfərinədək 
doğranmazmış».
4.  Toxunma bildirən təg «dəymək,  çatmaq», opla «hücum 
etmək»,  yet  «yetmək,  çatmaq»,  yabış  «yapışmaq»,  yak 
«yaxınlaşmaq»  və  s.  fellərlə;  məsələn:  Tüpütkə kiçig təgmədim 
(КТ  c  3)  «Tibetə  azacıq  çatmadım».  Alp  ər  biziQə  təgmis  erti 
(KT ş 40) «İgid döyüşçülər bizə hücum etmişdi».  Yağıka yal Qus 
oplayu  təgip,  opulu  kirip  özü  kısğa  kərgək  boltı  (KÇ  23) 
«Yağıya yalqız sürətlə hücum  edib, arasına girib özü qısa həlak 
oldu».  ...anta  Bükəgiikə  yetdim  (MÇ  13)  «...  onda  Bükəgükə 
çatdım».
5.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  vasitəsiz 
tamamlıq  tələb  edən  fellər  də  vasitəsiz  tamamlıqla  yanaşı, 
yönlük  halda  işlənən  vasitəli  tamamlığı  da  idarə  edir,  lakin  bu 
halda  təkcə  vasitəsiz  tamamlıq  təsirə  məruz  qalır;  vasitəli 
tamamlıq  bilavasitə  təsirə  məruz  qalmır;  məsələn:  Kimkə  ilig 
kazğanur mən? (KT ş 9) «Kimə el qazanıram?»  Tabğaç kağanka  • 
ilin,  törüsin  alı  birmis  (KT  ş  8)  «Tabğaç  xaqanma  elini, 
qanununu  almış».  Çik  bodunka  tutuk  birtim  (MÇ  26)  «Çik 
xalqına tutuk verdim».
II. 
Yönlük  halda  işlənən  yer  zərfliyinin  fellə  idarəsi. 
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  yönlük  halda  işlənən 
sözlər  cümlənin  yer  zərfliyi  vəzifəsini  də  ifa  edir.  Yönlük  hal 
şəkilçisi,  əsasən,  yer  məfhumu  bildirən  sözlərə  artırıldıqda  və 
bu  sözlər  kimə,  nəyə  suallarına  yox,  haraya  sualına  cavab 
verdikdə  cümlənin  yer  zərfliyi  olur,  cümlənin  feli  xəbəri 
tərəfindən  idarə  olunur;  məsələn:  İlgərü  kün  toğsı/ca,  birigərü 
kün ortusıQaru,kurığaru kün batsıkıQa, yırığaru tün ortusıQaru -
22
anta  içrəJci  bodun  кор  ma Qa  körür  (KT  c  2)  «İrəli  gündoğana, 
cənuba  günortaya,  qərbə  günbatana,  şimala  gecəyarıya  -   bu 
qədər  yerin  içindəki  xalq  bütünlüklə  mənə  tabedir».  ...  bəriyə 
Tabğaçka,  yıraya  yışka  təgi  alp  ərin  balbal  kısdı  (O  2-3)  «... 
cənuba  Tabğaça,  şimala  meşəli  dağlara  təki  igid  döyüşçülərini 
balbal  qoydu».  ÖQrə  Kıtayda,  bəriyə  Tabğaçda,  kurıya 
Kurdanta,  yıraya  Oğuzda  iki-üç  biQ  sümüz.kəltəçimiz  (T  14) 
«Şərqə  Kıtayda,  cənuba  Tabğaçda,  qərbə  Kurdanda,  şimalda 
Oğuzda  iki-üç  min  qoşunuq,  gələsiyik».  Tokuz oğuz bodun  üzə 
kağan  olurtı  (T  9)  «Doqquz  oğuz  xalqının  üzərində  xaqan 
oturdu».
Ш.  Yönlük  halda  işlənən  zaman  zərfliyinin  fellə  idarəsi. 
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  zaman,  vaxt  anlayışı 
bildirən  sözlər  yönlük  hal  şəkilçisi  qəbul  etdikdə  cümlədə 
zaman  zərfliyi  vəzifəsində  işlənir  və  cümlənin  feli  xəbəri 
tərəfindən  idarə  edilir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  qədim  türk 
abidələrinin  dilində  yönlük  hal  şəkilçili  yer  zərfliklərinə 
nisbətən  yönlük  hal  şəkilçili  zaman zərflikləri daha məhsuldar 
işlənir;  məsələn:  Tetjri təg,  teQridə bolmış türk bilgə kağan bu 
ödkə  olurtım  (KT  c  1)  «Tanrı  tək  göylərdə  doğulmuş  türk 
müdrik xaqanı bu vaxt (taxta) oturdum».  Koy yılka yorıdım (MÇ 
9) «Qoyun ilində yürüş etdim».  Yazı Qa oğuz tapa sülədim (BK ş 
31-32)  «Yazda  oğuzlara  qarşı  qoşun  çəkdim».  Bir  otuz yaşıQa 
Çaça  səQünkə  süQüşdimiz  (KT  ş  32)  «İyirmi  bir  yaşında Çaça 
sənünlə döyüşdük».  Yeti yegirmi yaşıma ta Qut tapa sülədim (BK 
ş  24)  «On  yeddi  yaşımda  tanqutlara  qarşı  qoşun  çəkdim».  Ol 
yılka türgis  tapa Altun yışığ aşa,  Ertis ügüzig keçə yorıdım  (BK 
ş 27) «Həmin ildə türgişlərə qarşı Altun meşəli dağlarını aşaraq, 
İrtış  çayını  keçərək  yürüş  etdim».  Kül  tigin  koy  yılka  yeti 
yegirmikə  uçdı,  tokuzınç ay yiti otuzka yoğ ertürtimiz (KT şm  ş) 
«Kül  tigin  qoyun  ilində  ayın  on  yeddisində  vəfat  etdi, 
doqquzuncu ayın iyirmi yeddisində dəfn etdirdik».
IV.  Qoşmalı  yönük  halın  fellə  idarəsi.  Qədim  türk yazısı 
abidələrinin  dilində  fellər  yönlük  halda  duran  və  qoşma  ilə 
işlənən  sözləri  də  idarə  edir.  Qədim  türk  qəbilələrinin  dilində 
yönlük  halda  olan  sözlərlə,  əsasən,  təgi,  təg  «təki,  kimi»  və
23

tapa «tərəfə,  qarşı» qoşmaları işlənir.  Qoşma ilə işlənən yönlük 
halda  duran  sözlər  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
cümlənin  yer  zərfliyi  vəzifəsində  çıxış  edir;  məsələn:  Bunça 
yirkə  təgi  yorıtdım  (КТ 
c  4)  «Bu  qədər  yerə  təki  qoşun 
yürütdüm».  ...Yinçü  ügüzig  keçə  Təmir  kapığka  təgi  sülədim 
(KT  c  3-4)  «...  İnci  çayını  keçərək  Dəmir  qapıya  təki  qoşun 
çəkdim».  Eçim  kağan  birlə  ilgərü  Yaşıl ügüz Şantutjyazıka təgi 
sülədimiz,  kurığaru  Təmir  kapığka  təgi sülədimiz,  Kögmən  aşa 
kırkız yeriQə  təgi sülədimiz  (KT  ş  17)  «Əmim  xaqan  ilə  şərqə 
Yaşıl  çay  Şandun  düzünə  təki  qoşun  çəkdik,  qərbə  Dəmir 
qapıya  təki  qoşun  çəkdik,  Kögmən  (dağlarını)  aşaraq  qırğız 
yerinə  təki  qoşun  çəkdik».  Bodurıığ  igidiyin  tiyin yırığaru  oğuz 
bodun  tapa,  ilgərü  kıta$,  tatabı  bodun  tapa,  birigərü  Tabğaç 
tapa  uluğ sü eki yegirmi sülədim  (KT  ş  28).  «Xalqı  yüksəldim 
deyə  şimala  -   oğuz  xalqına  qarşı,  şərqə  -   kıtay  və  tatabı 
xalqlarına  qarşı,  cənuba  -   Tabğaça  qarşı  böyük  qoşunla  on  iki 
(dəfə) qoşun çəkdim». Altı çub soğdak tapa sülədimiz (KT ş 31) 
«Altı  tayfalı  Soğdaya  qarşı  qoşun  çəkdik».  Yazırja  oğuz  tapa 
sülədim  (BK ş 31-32) «Yazda oğuzlara qarşı qoşun çəkdim».
İstiqamət  halının  idarəsi.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dilində 
istiqamət 
halında 
duran 
söz 
işin, 
hərəkətin 
istiqamətləndiyi,  yönəldiyi  məkanı,  obyekti  bildirir və  -ğaru,  - 
gərü, mənsubiyyət şəkilçili sözlərə isə -rjaru,  -fjərü şəkilçilərini 
artırmaqla əmələ gəlir. Qədim türk yazısı abidələrinin dilində - 
rjaru,  -tprü şəkilçisinin son saitinin düşdüyü variantın da (-(far, 
-(fər  şəklində)  işləndiyinə  təsadüf  edilir.  Bundan  başqa, 
türkoloji  ədəbəiyyatda  -ra,  -rə  və  -ru,  -rü  şəkilçilərinin  də 
istiqamət halı  əmələ gətirdiyi  göstərilir.  Müasir  türk dillərində 
olduğu kimi, qədim türk yazısı abidələrinin dilində də istiqamət 
halında işlənən söz təsirsiz fel tərəfindən idarə olunur.
Qədim türk yazısı abidələri dilinin tədqiqinə  həsr edilmiş 
əsərlərdə  istiqamət  halında  duran  sözlərin  cümlədə  yalnız  yer 
zərfliyi  vəzifəsi  ifa  etdiyi  göstərilir.  Lakin  abidələrin  dilində 
istiqamət  halmda  duran  söz  cümlədə  yer  zərfliyi  ilə  yanaşı 
vşsitəli tamamlıq və zaman zərfliyi vəzifələrində də işlənir.
24
I.  İstiqamət  halmda  işlənən  tamamlığın  fellə  idarəsi. 
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  işin,  hərəkətin  istiqa­
mətləndiyi  istiqamət  halmda  işlənən  söz  yer,  məkan  anlayışı 
deyil,  obyekt,  predmet  bildirirsə,  həmin  söz  cümlənin  yer 
zərfliyi  deyil,  vasitəli  tamamhğı  vəzifəsini  yerinə  yetirir.  Belə 
söz cümlədə vasitəsiz tamamlıq mövcud olmadıqda təsirsiz, va- 
sitəsiz  tamamlıq  mövcud  olmadıqda  təsirli  fellərlə  idarə  edilir; 
məsələn:  A (far körü bilitj (KT c  11) «Ona baxaraq bilin». A (far 
adınçığ  bark yaraturtım  (KT  c  12)  «Ona  adına  layiq  sərdabə 
yaratdırdım».  Ö/Jrə  türk  kağanğaru  süləlim,  -  timis,  -  a (faru 
süləməsər,  kaç  nə()  ersər,  ol  bizni...  ölürtəçi  кйк  (T  20-21) 
«Şərqə  -  türk xaqanma  qarşı  qoşun çəkək,  -  demiş,  - ona qarşı 
qoşun  çəkməsək,  -  hər necə  olsa,  o bizi...  əlbəttə,  öldürəcək». 
Tabğaçğaru  Kunt  sərjünig  ıdmış  (T  9)  «Tabğaça  Kum  sənünü 
göndərmiş».  Bögü  kağan  bafjaru  ança  ayıdmış  (T  34)  «Bögü 
xaqan mənə elə demiş».
II.  İstiqamət  halmda  işlənən  yer  zəfrliyinin  fellə  idarəsi. 
İstiqamət  halmda  işlənən  və  yer,  istiqamət  anlayışı  ifadə  edən 
sözlər  cümlənin  yer  zərfliyi  olur.  Adətən,  belə  sözlər  təsirsiz 
fellər tərəfindən idarə edilir.
1.  -ğaru,  -gərü  şəkilçisi  ilə:  İlgərü  kün  toğsıka,  birigərü 
kün ortusınaru,  kurığaru kün batsıkıtja, yırığaru tün  ortusıQaru 
anta  içrəki  bodun  kop  mafja  körür  (KT  c  2)  «Şərqə  -  
gündoğana, cənuba -  gün ortasına, qərbə -  günbatana, şimala -  
gecə ortasına -  onun  içindəki xalqlar bütünlüklə mənə tabedir». 
İlgərü,  kurığaru  süləp  tirmiş  (KT  ş  12)  «Şərqə,  qərbə  qoşun 
çəkib  toplamış».  Mağı  kurğan  bşlap,  yazı()a  oğuzğaru  sü 
taşıkdımız  (KT şm  8)  «Mağı  kurqanda qışlayıb yazda  oğuzlara 
qarşı qoşunla çıxdıq».
2.  -rjaru,  -ijərü  şəkilçisi  ilə:  ...yeriQərü.  subıffaru  kontı 
(BK ş 40) «...yerinə, suyuna yerləşdi».
3.  -ru,  -rü  şəkilçisi  ilə:  ...  kirü  Təmir  kapığka  təgi  kon- 
turmıs  (KT  ş  2)  «...qərbə  Dəmir  qapıya  təki  yerləşdirmiş». 
...öltəçi bodunığ tirigrü  igitim  (KT ş 29) «...öləsi  xalqı diriliyə 
yüksəltdim».  ...ebrü  kəlürtim  (BK  ş  25)  «...evə  gətirdim».
25

Basmıl  yağıdıp  ebimrü  bardı  (MÇ  28)  «Basmıllar  yağı  olub 
evimə doğru getdi».
4. 
-ra,  -ra  şəkilçisi  ilə: içrə ben bulğayın,  -  timis (MÇ 28) 
«Daxildə mən  iğtişaş  salım,  - demiş».  Üzə kök teljri,  asra yağa 
yir kılıntukda  ekin  ara  kisi  oğlı  kilinmiş  (KT  ş  1)  «Üstdə  mavi 
göylər,  altda  qonur  yer  yarandıqda  ikisinin  arasında  insan  oğlu 
yaranmış».  Tarduş  şad  ara  badı  (T  41)  «Tarduş  şadı  aranı 
bağladı».
III. 
istiqamət  halında  işlənən  zaman  zərfliyinin  fellə  . 
idarəsi.  Qədim türk yazısı abidələrinin dilində  istiqamət halında 
duran zaman  zərfliyi  həmin halda  duran yer  zərfi iyinə nisbətən 
xeyli  az  işlənir.  Zaman  anlayışı  bildirən  söz  istiqamət  halı 
şəkilçisi  qəbul  edir,  təsirsiz  fellərlə  idarə  edilir  və  cümlənin 
zaman  zərfliyi  vəzifəsini  icra  edir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki, 
istiqamət halında  olan  zaman  zərflyini  əmələ,  gətirən morfoloji 
vasitələr  (şəkilçilər)  də  yer  zərfi iy indəkinə 
nisbətən
məhduddur;  zaman zərfliyini  əmələ gətirmək üçün təkcə -ğaru, 
-gərü  şəkilçisinin  variantı  olan  -/Jam,  -ijərü  şəkilçisindən 
istifadə  edilir;  məsələn:  tlgərü  kün  toğsıka,  birigərü  Min 
ortusıljaru,  kurığaru  kün  batsıkıija,  yırığaru  tün  ortusı rjaru  -  
anta  içrəki bodun  kop m alp körür (КТ c  2)  «İrəli -  gündoğana, 
cənuba  -   günortaya,  qərbə  -  günbatana,  şimala  -   gecəyarıya - 
bu qədər yerin içindəki xalqlar bütünlüklə mənə tabedir».
Yerlik-çıxış tıq 
halın 
idarəsi. 
Qədim 
türk 
yazısı 
abidələrinin  dilində  -da/-ta,  -də/-to  şəkilçisi  ilə  formalaşan  hal 
müasir türk dillərindəki yerlik və çıxışlıq halların mənasını ifadə 
edir.  Bundan başqa, qədim  türk yazısı abidələrinin dilində -dan/- 
tan,  -dənAtən  (qapalı  saitlərlə  işlənən  variantı da mövcuddur -- 
qədim  uyğur  yazısı  abidələrinin  dilində  işlənir)  şəkilçisi  ilə 
formalaşan  çıxışlıq  halm  da  işlənməsinə  rast  gəlmək  olur. 
Görünür,  qədim  türk yazısı abidələrinin qələmə  alındığı  dövrdə 
çıxışlıq  halın  öz  məxsusi  şəkilçisi  ilə  formalaşması  prosesi 
gedirmiş.  Yerlik-çıxışlıq  hal  yerlik  hal  şəkilçisi  ilə  formalaşsa 
da,  həm  yerlik,  həm  de  çıxışlıq  halm  mənası  ifadə  etdiyi  üçün 
türkoloji ədəbiyyatda çox vaxt yerlik-çıxışlıq hal adlandırılır.
26
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində yerlik-çıxışlıq halda 
duran  söz  cümlədə  iki  vəzifə  yerinə  yetirir:  obyekt bildirdikdə 
cümlənin vasitəli tamamlığı, zaman, məkan və s.  bildirdikdə isə 
cümlənin  zaman,  yer  və  s.  uyğun  zərfliyi  olur və  hər  iki  halda 
fellə idarə edilir.
I.Yerlik-çıxışlıq  halda  işlənən  vasitəli  tamamlığm  fellə 
idarəsi.  Yerlik-çıxışlıq  halda  duran  söz  qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  vasitəsiz  tamamlıq  işlənməyən cümlələrdə 
təsirsiz,  fasitəsiz  tamamlıq  işlənən  cümlələrdə  təsirli  fellərlə 
idarə  edilir.  Bu  hal  müasir türk dillərindəki  iki  halm vəzifəsini 
yerinə yetirdiyi üçün qədim türk yazısı abidələrinin dilində onun 
məna çalarları da genişdir.
1.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  yerlik-çıxışlıq 
halda  duran  söz müasir  türk dillərindəki  yerlik  halm  vəzifəsini 
yerinə yetirir. Bu zaman həmin söz obyekt -  cümlənin üzərində 
iş  görülən  vasitəli  tamamlığı  olur;  məsələn:  Yarakınta, 
yalmasınta yüz  artuk  okun  urtı  (KT  ş  33)  «Yarağına,  zirehin» 
yüzdən  artıq  ox  dəymişdi».  ...  katjım  İltəris  kağanığ,  ögim 
İlbilgə xatunığ teljri töpəsintə tulip yögərü kötürmiş erinç (KT ş
11)  «...  atam İltəris xaqanı, anam İlbilgə xatunu  tanrı təpəsində 
tutub yuxarı götürmüş».
2.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  yerlik-çıxışlıq 
halda duran  söz müasir türk dillərindəki çıxışlıq halm vəzifəsini 
yerinə  yetirir  və  iş,  hərəkətin  uzaqlaşdığı  obyekt  -   vasitəli 
tamamlıq  funksiyasında  çıxış  edir.  Qədim  türk  qəbilələrinin 
dilində yerlik-çıxışlıq hal bu vəzifədə daha çox işlənir; məsələn: 
...lüi yılka yitinç  ay  küçlig  alp  kağanımda  adıralu  bardıtjız  (O
12)  «...  əjdaha  ili  yeddinci  ay  güclü  alp  xaqanımdan  ayrılaraq 
getdiniz».  Bu  Tabğaçda  yıraya  bəg  oğuz  ara  yeli  ərən  yağı 
bolmıs  (O  5)  «Bu  Tabğaçdan  şimala bəy oğuzlar arasında yeddi 
ərən yağı olmuş».  Mən ...  Tabğaç kağanta bədizçi kəlürtim  (KT 
c  11)  «Mən  ...  Tabğaç xaqanından naxışçı gətirdim».  Közdə yaş 
kəlsər,  eti  də  kötjültə  sığıt  kəlsər,  yanturu  sakıktım,  katığdı 
sakıntım (KT şm  11) «Gözdən yaş gəlsə, könüldən güclü fəryad 
gəlsə,  yanaraq  düşündüm,  möhkəmcə  düşündüm».  Türk bodun
27

kanın  bolmayın  Tabğaçda  adırıltı  (T  2)  «Xanı  olmayan  türk 
xalqı Tabğaçdan. ayrıldı» və s.
3. 
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  obyekt  bildirib 
yerlik-çıxışlıq  halda  duran  söz  müqayisə  edilən,  qarşılaşdınlan 
predmet  mənası  ifadə  edir  və  cümlənin  vasitəli  tamamhğı 
vəzifəsini  yerinə yetirir;  məsələn:  Bizinlə  eh' uçı sı parça  artuk 
erti (T 40) «İki qanadı bizdən yarıbayarı artıq idi».
II. 
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  yerlik-çıxışlıq 
hal  şəkilçisi  yer  və  zaman  məfhumu  ifadə  edən  sözlərə 
artırıldıqda  obyekt-vasitəli  tamamlıq  anlayışı  deyil,  zaman, 
məkan,  səbəb,  vasitə,  tərz və  s.  mənalar ifadə edən zərf əmələ 
gətirir.  Cümlədə  zərflik  vəzifəsini  yerinə  yetirən  bu  sözlər 
təsirsiz fellərlə idarə edilir.
1.  Yerlik-çıxışlıq  hal  hərəkətin  baş  verdiyi  yeri  bildirən 
məfhum  əmələ  gətirir.  Belə  sözlər  cümlədə  yer  zərfliyi  olur. 
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  yerlik-çıxışlıq  halda 
duran  söz cümlədə  ən  çox  bu vəzifədə  işlənir;  məsələn:  Türgis 
kağan  süsi  Bolçuda  otça,  borça  kəlti  (KT  ş  37)  «Türgiş 
xaqanının  qoşunu  Bolçuda  od  kimi,  şərab  kimi  gəldi».  Kara 
költə  süljüşdimiz  (KT  şm  2)  «Qara  göldə  döyüşdük».  Sü 
təgisintə yelinç ərig kıhçladı  (KT  şm  5)  «Qoşun  toqquşmasında 
yeddinci  döyüşçünü  qılıncladı».  Ida,  taşda  kalmışı  kobramp yeti 
yüz  ər  boltı  (T  4)  «Kolda,  daşda  qalmışı  toplanıb  yeddi  yüz 
döyüşçü  oldu»,  Altun  yışda  olurtımız  (T  32)  «Altun  meşəli 
dağlarında oturduq» və s.
2.  Yerlik-çıxışlıq  hal  şəkilçisi  qəbul  etmiş  söz  cümlənin 
yer zərvliyi  vəzifəsini  yerinə yetirir və  işin,  hərəkətin  başlanğıc 
nöqtəsini,  çıxış  nöqtəsini,  yerini  bildirir.  Bu  zaman  yerlik- 
çıxışlıq  hal  müasir  türk  dillərindəki  çıxışlıq  hal  mövqeyində 
çıxış  edir;  məsələn:  Uyğur  yirintə  Yağlakar  kan  ata  kə itim 
(Süci)  «Uyğur  yerindən  (mən)  Yağlakar  xan  ata  gəldim». 
Tabğaç  kağanta  tsyi  Likən  kəlti  (KT  şm  12)  «Tabğaç  . 
xaqanından  tsyi  Likən  gəldi».  Tüpüt  kağanta  Bölön  kəlti  (KT 
şm  12)  «Tibet  xaqanından  Bölön  gəldi».  Kırkızda  yantımız  (T 
29)  «Qırğızdan  qayıtdıq».  Türkis  kağanta  körüg  kəlti  (T  29) 
«Türgiş xaqanından casus gəldi».
28
3.  Yerlik-çıxışlıq  hal  şəkilçisi  qəbul  etmiş  söz  cümlənin 
zaman  zərfliyi  vəzifəsini  yerinə yetirir;  məsələn:  Süfjüg batımı 
karığ  sökipən  Kögmən  yışığ  toğa  yorıp  kırkız  bodunığ  uda 
basdımvz (KT ş 35) «Süngü batımı (qədər) qan dağıdıb Kögmən 
meşəli  dağlarını  üzüyuxarı  yürüyüb  qırğız  xalqını  yuxuda 
basdıq».  Карт  kağan  uçdukda  inim  Kül  tigin yiti yaşda  kaldı 
(KT  ş  30) «Atam xaqan  vəfat etdikdə  kiçik qardaşım Kül  tigin 
yeddi  yaşda  qaldı».  Ol  at  anta  tüsti  (KT  şm  4)  «O  at  o  vaxt 
öldü».  Ol küntə təgdi türk bodun  Təmir kapığka  (T 46) «Həmin 
gün türk xalqı çatdı Dəmir qapıya».
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində yerlik-çıxışlıq halda 
duran  söz  kisrə  «sonra»  qoşması  qəbul  edib  zaman  zərfliyi 
vəzifəsində  çıxış  edir;  bu  vaxt  yerlik-çıxışlıq  hal  müasir  türk 
dillərindəki çıxışlıq hal  məqamında işlənir; məsələn: Anta kisrə 
inisi  eçisin  tək kalınmaduk erinç...  yablak kağan  olurmıs  erinç 
(KT  ş  5)  «Ondan  sonra  kiçik  qardaşı  böyük  qardaşı  kimi 
olmadığından  ...  pis  xaqan  (taxta)  oturmuş».  Yağpu  kontukda 
kisrə  ayığ bilig anta  öyür ermis (KT c  5)  «Yaxın  yerləşdikdən 
sonra pis əməlləri orada öyrədirmiş».  Ol kanyok boltukda kisrə 
el yetmiş,  ıçğınmıs,  keçışmıs (O l) «O xan yox olduqdan sonra cl 
sona yetmiş, dağılmış, qaçışmış» və s.
4.  Yerlik-çıxışlıq  hal  şəkilçisi  qəbul  etmiş  söz  cümlənin 
səbəb  zərfliyi  vəzifəsini  yerinə  yetirir;  məsələn:  Yana  tetjri 
kutıtp  üçinç yılta  кор  əsən  tügəl  körüşmüş  (IB  21-22)  «Yenə 
tanrı nəzərində üçüncü ildə hər şey salamat bütöv görüşmüş».
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində yerlik-çıxışlıq halda 
duran  söz  ötrü  «ötrü»  qoşması  ilə  işləndikdə  cümlənin  səbəb 
zərfliyi  olur;  məsələn:  Anta  ötrü  kağanıma  otüntüm  (T  12) 
«Ondan  ötrü  xaqanıma  müraciət  etdim».  Anta  ötrü  oğuz  kopın 
kəlti  (T  16)  «Ona  görə  oğuzlar  hamılıqla  gəldi».  Anta  ötrü 
türgis,  karlukığ  tabarın  alıp,  ebin  yolıp  barmıs,  ebimə  tüsmis 
(MÇ  29)  «Ondan  Ötrü  türgişin,  karlukun  malım  alıb,  evini 
dağıdıb getmiş, evimə qayıtmış».
5.  Yerlik-çıxışlıq  halda  olan  söz  hərəkətin  tərzini,  alətini 
bildirir;  məsələn: İngəkkölikin  Toğlada oğuz kəlti (T  15)  «inək 
və yük heyvanları ilə Toğla çayı  vasitəsilə oğuzlar kəldi».
29

Çıxışlıq  halm  idarəsi.  Qədim  türk  yazısı  abidələrindən 
göytürk  Orxon-Yenisey  abidələrində  çıxışlıq  hal  az  işlənir; 
çıxışlıq  hal  şəkilçiləri  ilə  formalaşmış  cəmi  bir  neçə  sözün 
abidələrin  mətnlərində  işlənməsinə  təsadüf  edilir.  Görünür, 
göytürk  yazısı  abidələrinin  qoyulduğu  dövrdə  bu  hal  hələ 
əmələgəlmə  prosesi  keçirirmiş.  Buna  baxmayaraq,  götürk 
abidələrinin  dilində bu halın fellə idarə edilməsindən danışmaq 
üçün kifayət qədər fakt vardır.  Qədim uyğur yazısı abidələrində 
isə  çıxışlıq  hal  nisbətən çox işlənir,  lakin yenə  də bu halın tam 
formalaşdığından danışmaq olmaz.
Qedim  türk  yazısı  abidələrindən  göytürk  abidələrində 
çıxışlıq  hal  -danZ-tan,  -dən/-tən,  qədim  uyğur  abidələrində 
dınZ-tın,  -din/-tin şəkilçisi ilə əmələ gəlir və əsasən iş, hərəkətin 
başlanğıc  nöqtəsini,  nadir  hallarda  isə  obyekt  bildirən  anlayış 
ifadə  edir.  Lakin  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  çıxışlıq 
halm 
obyekt 
bildirdiyi 
məqamın 
işlənməsinə 
təsadüf 
edilməmişdir.
Qədim türk yazısı  abidələrinin dilində çıxışlıq halda duran 
söz  cümlədə  iş,  hərəkətin  başlandığı,  çıxdığı  məkanı  bildirən 
yer  zərfliyi  vəzifəsini  yerinə  yetirir  və  zoif  də  olsa,  fel 
tərəfindən  idarə  olunur;  məsələn:  Yaraklığ  /canlan  kəlip yaya 
eltdi,  süljüglig kantan  kəlipən sürə  eltdi? (KT ş  23) «Yaraqlılar 
haradan gəlib (səni) yaydı, süngülülər haradan gəlib (səni) sürüb 
apardı?» Ança  olurur erikli oğuzdantan lcörüg kəlti (T 8) «Eləcə 
oturur  ikən  oğuzlardan  casus  gəldi».  Tabğaç,  bəridənyən  təg, 
Kıtajt,  öQdənyən təg,  ben yıradantayan təgəyim (T  11) «Tabğaç, 
cənub  tərəfdən  hücum  ct,  Kıtay,  şərq  tərəfdən  hücum et,  mən 
şimal  tərəfdən  hücum  edim».  ÖQdən  kağanğaru  sü yoraltm  (T 
29)  «Şərqdən  xaqana  qarşı  qoşun  yürüdək».  ...Yılun  kol  birdin 
sıfp r  Şıp  başı Qa  təgi  çərig  itdim  (MÇ  15)  «...  Yılun  çayının 
cənubundan  Şıp  başına  təki  qoşun  çəkdim». 
Taşdıntan  ... 
kabışayın (MÇ 23) «Bayırdan  ...  toplaşaq».  Taşdıntan üç karluk, 
üç  ıduk  tatar  ...  türgis  ...  (MÇ  28)  «Bayırdan  üç  karluk,  üç 
müqəddəs tatar... türgiş...»
Alət-birgəlik  halm  idarəsi.  Alətrbirgəlik  halı  türk  dillə­
rində  qrammatik  hallardan  sayılır.  Bu  hal  qədim  türk  yazısı
30
abidələrinin dilində -n, -m,  -in şəkilçimi ilə əmələ gəlir və kiçik 
məna çalarlanm ənəzərə almasaq, iş, hərəkətin icra edildiyi alət 
və iş, hərəkətin birgə, birlikdə icra edildiyi anlayışlarını bildirir. 
Müasir  türk  dillərində  alət  halının  şəkilçisinin  vəzifəsini 
birlənAlə qoşması yerinə yetirir.
Qədim  ütrk  yazısı  abidələrinin  dilində  alət-birgəlik 
halında  duran  söz  həm  təsirli,  həm  də  təsirsiz  fellərlə  idarə 
edilir  və  cümlədə  həm  vasitəli  tamamlıq,  həm  də  müxtəlif 
zərflik vəzifələri yerinə yetirir.
I. 
Alət-birgəlik  halında  duran  vasitəli  tamamlığm  fellə 
idarəsi.  Qədim türk yazısı abidələrinin dilində alət-birgəlik halı 
iki qrammatik  məna -  bir tərəfdən,  iş və hərəkətin  icra edildiyi 
alət,  digər  tərəfdən,  iş  və  hərəkətin  birlikdə  icra  edildiyi 
mənalarını  ifadə  edir,  hər  iki  halda  bu  hal  cümlənin  vasitəli 
tamamlığı olur və  həm  təsirli,  həm də  təsirsiz fellər tərəfindən 
idarə edilir.
1.  Alət-birgəlik  halda duran  söz hərəkətin  alətini bildirir; 
məsələn:  OtJ tutuk yorçün yaraklığ əligin  tutdı  (KT ş  32)  «On 
tutukun yorçunu yaraqlı oli  ilə tutdu».  Bir ərig okun urtı (KT ş 
36) «Bir döyüşçünü oxla vurdu».  Üzə tetjri,  asra yer yarltkaduk 
üçün...  közün körmədük,  kulkakın esidmədük bodunımın...  (BK 
şm  10- 11)  «Üstdə  tanrı,  altda  yer  buyurduğu  üçün  ...  gözü  ilə 
görməyən, qulağı  ilə eşitməyən xalqımı...» Süçigsabın, yımşak 
ağın arıp ırak bodunığ ança yarıtur ermis (KT c  5) «Şirin sözü, 
yumşak  hədiyyəsi  ilə  aldadıb  uzaq  xalqları  eləcə  yaxınlaşdırır 
im iş».... süfjügin açdımız (T 2 8 )«... süngü ilə açdıq» və s.
2.  Alət-birgəlik  halda  duran  söz  hərəkətin  birlikdə  icra 
edildiyini  bildirir;  məsələn:  Kafjım  kağan  yeti  yegirmi  ərin 
taşıkmış (KT ş  11) «Atam xaqan on yeddi igidlə sərhədi aşmış». 
Uluğ İrkin  azkıya  ərin  təzip bardı  (KT ş  34) «Ulu  İrkin azacıq 
döyüşçü  ilə  qaçıb  getdi».  Kağanımın  sülətdimiz  (T  53) 
«Xaqanımla birgə qoşun çəkdirdik». İngək köligin Toğlada oğuz 
kəlti (T  15)  «İnək və yük heyvanları  ilə birlikdə Toğla çayında 
oğuzlar gəldi» və s.
II. 
Alət-birgəlik  halında  duran  zərfliyin  fellə  idarəsi. 
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  alət-birgəlik  halın
31

şəkilçisi  zaman  və  yer  anlayışı  ifadə  edən  sözlərə  artırıldıqda 
uyğun  surətdə  cümlənin  zaman  və  yer  zərflikləri  vəzifəsində 
işlənən  sözlər  əmələ  gətirir.  Bundan  başqa,  bir  sıra  hallarda 
alət-birgəlik  halın  şəkilçisi  ilə  işlənən  bəzi  sözlər  cümlənin 
tərzi-hərəkət zərfliyi vəzifəsini yerinə yetirir.
1.  Alət-birgəlik  halda  duran  söz  zaman  zərfliyi  olur; 
məsələn:  Yalabaçı,  edgü sabı,  ötüki  kəlməz  tiyin yayın  sülədim 
(BK  ş  39)  «Elçisi, yaxşı  sözü,  xəbəri  gəlməz  deyə  yayda qoşun 
çəkdim».  Otuz  artukı  səkiz  yaşımda  kışm  kıtay  tapa  sülədim... 
otuz  artukı  tokuz yaşıma  yazın  tatabı  tapa  sülədim  (BK  c  2) 
«Otuz səkkiz yaşımda qışda kıtaylara qarşı qoşun çəkdim  ... otuz 
doqquz yaşımda  yazda  tatabılara  qarşı qoşun  çəkdim». Ançıp ol 
yıl  küzün  ilgərü  yorıdım  (MÇ  20)  «Ondan  sonra  həmin  ilin 
payızında şərqə yürüş etdim».
2.  Alət-birgəlik halda duran söz yer zərfliyi olur; məsələn: 
Bu yolm yorısar, yaramaçı,  - tidim (T 23) «Bu yolla yürüş etsək, 
yaramaz, - dedim». Anm barmıs (T 24) «Anı çayı ilə getmiş».
3.  Alət-birgəlik  halda  işlənən  söz  iş  və  hərəkətin  icra 
tərzini  bildirir  və  cümlədə  tərzi-hərəkət  zərfliyi  vəzifəsini 
yerinə  yetirir;  məsələn:  Altun yısığ yolsızın  asdım,  Erlis  ügiizig 
keçigsizin keçdimiz (T 35) «Altun meşəli dağlarını yolsuz aşdım, 
İrtış çayını keçidsiz keçdik».
4.  Alət-birgəlik  halda  duran  söz  cümlənin  səbəb  zərfliyi 
olur;  məsələn:  Bəgləri,  bodunı  tuzsuz  üçün,  tabğaç  təbliğin 
kürlig üçün, 
armaqçısın üçün,  inili-eçili kiQ sürtükin üçün,  bəgli- 
boduqlığ yoQşurtukın  üçün  türk  bodun  illədük  ilin  ıçğanu  ıdmıs 
(KT  ş  6)  «Bəyləri,  xalqı  düz  olmadığı  üçün,  tabğaç  xalqının 
təhriki  hiyləgər  olduğu  üçün,  cəzbedici  olduğu  üçün,  kiçik 
qardaşlarla böyük qardaşları salışdırdığı üçün,  bəyləri,  xalqı bir- 
birinin  üstünə  qaldırdığı  üçün  türk  xalqı  yaratdığı  elini 
dağıtmış».
Qeyri-predikativ  feli  birləşmələrdə  idarə  əlaqəsi.  Qey- 
ri-predikativ  söz  birləşmələrində  idarə  əlaqəsindən  danışdıqda 
türk  dillərində  feli  sifət,  feli  bağlama  və  məsdərin  tərkib 
daxilində  onlardan  əvvəl  gələn  adları  idarə  etməsi  nəzərdə 
tutulur.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  məsdərin  yox
32
dərəcəsində olduğunu nəzərə  alsaq,  onda abidələrin dilində feli 
bağlama  və  feli  sifətin  adları  idarə  etməsindən  danışmaq  olar. 
İstər  feli sifət,  istərsə  feli bağlama  fel  olduğu və hər ikisi tərkib 
(feli  sifət  və  feli  bağlama  tərkibləri)  əmələ  gətirdiyi  üçün, 
habelə  onlarm  feli  tərkibə  daxil  olan  sözləri  özünə  tabe  edib 
idarə  etdikləri  üçün  predikativ  söz  birləşmələri  və  qeyri- 
predikativ  söz  birləşmələrində  feli  idarə  arasında  heç  bir  fərq 
yoxdur.  Fərq yalnız birincilərin  şəkil,  zaman,  şəxs və kəmiyyət 
şəkilçiləri qəbul edib predikat kimi formalaşmasında, ikincilərin 
isə  bu  kateqoriyaları  qəbul  etməməsi,  felin  təsriflənməyən 
formasında  olmasındadır.  Felin  təsriflənən  formaları  kimi, 
təsriflənməyən  formaları  da  müstəqim  obyekt  -  vasitəsiz 
tamamlıq tələb edib-etməməsinə görə təsirli və  təsirsiz deyə  iki 
qrupa  ayrılır:  felin  təsirli  təsriflənməyən  formaları  müstəqim 
obyekti  idarə edir,  felin təsirsiz təsriflənməyən  formaları qeyri- 
müstəqim obyekti idarə edir.