Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci il tarixli 746

8  il  sonra  V.V.Do­
kuçayev  5  torpaq  əmələgətirən  amili  vermişdir,  torpaq  əmələ­
gətirən süxurlar,  bitki  və heyvan  orqanizmləri,  iqlim, relyef və 
ərazinin geoloji  yaşı.
Sonralar,  V.R.Vilyams  torpaq  əmələgətirən  amillərə  insan 
fəaliyyətini  də  daxil  etmişdir.  İndiki  torpaqşünas  tədqiqatçılar 
torpaq  əmələgəlmə  prosesində  qurunt  sularının  və  insanın  tə­
sərrüfat fəaliyyətinin böyük rol oynadığını göstərirlər.
Torpaq-bitkilərin  kök  salıb  inkişaf etdiyi  və  özləri  üçün  la- 
zimi  qida  maddələri,  su  və  hava  aldığı  bir  mühitdir.  Bitkilərin 
ümumi  inkişafı  və  məhsuldarlığı  da  torpağın  bu  amillərlə  nə 
dərəcədə təmin olunmasından asılıdır.
151

Məhz  torpaqların  xassələrinin  öyrənilməsi  onların  bitkilər 
üçün  lazım olan hər şeylə vaxtında və kifayət qədər təmin edil­
məsi  üçün düzgün tədbirlərin müəyyənləşdirilməsinə və həyata 
keçirilməsinə  imkan  verir.  Yalnız  torpaqların  xassələrini  bil­
məklə  kənd  təsərrüfatı  bitkilərini  sahələrdə  düzgün  yerləşdir­
mək və onlardan səmərəli istifadə etmək mümkündür.
İqlim torpaq əmələgətirən amil kimi. İqlim amili torpağın 
istilik enerjisi və su ilə təmin olunmasında  mühüm vasitədir.
Yer səthi günəşdən gələn ümumi radiasiyam udur və onun bir 
hissəsini də şüalandırma vasitəsilə itirir.
Günəş radiasiyası iqlimin yaranmasında həlledici rol oynayır. 
Radiasiya  səth  örtüyü  və  atmosferi  qızdırır.  Nəticədə müxtəlif 
təziq  və  temperatur  sahələri  yaranır ki,  bununla  havanın  hərə­
kəti baş  verir.  Torpaq əmələgəlmə prosesinin inkişafı yer səthi­
nə  düşən  istiliyin  və  yağıntıların  illik  miqdarından,  onların 
mövsüm  və  gün  ərzində  paylanmasından  asılıdır.  İqlimin  bu 
prosesə  bilavasitə  təsiri  yer  səthinə  düşən atmosfer çöküntüləri 
vasitəsilə  torpaq  qatının  rütubətləşməsindən,  torpağın  günəş 
enerjisi təsirindən qızması və soyumasından ibarətdir.
Şüa enerjisinin  gəlir və  çıxarı  radiasiya balansı, yaxud  qalıq 
radiasiya adlanır.
Radiasiya  balansının  miqdarı  sahənin  en  dairəsi,  səmanın 
tutqunluq  dərəcəsi,  səth  örtüyünün  xarakteri,  ərazinin  rütubət­
lərimə şəraiti, albedo və affektiv şüalanmadan asılıdır.
İqlim torpaqəmələgəlmə prosesində əhəmiyyətli olub, yalnız 
digər amillərlə birlikdə təsir edir.
Ana  süxur  torpaq  əmələgətirən  amil  kimi.  Torpaqəmə- 
ləgətirən  süxurlar  və  ya  ana  süxurlar  iki  tərkib  hissədən: 
mineral  və  üzvi  hissələrdən  ibarətdir.  Mineral  hissə  torpağın 
ümumi həcminin 90-95%-ni təşkil edir.
Hər  bir  mineralın  özünəməxsus  kimyəvi  və  fiziki  xassələri 
vardır.  Onalann  bəziləri  müxtəlif  kimyəvi  reaksiyalarda  fəal 
iştirak  edir.  Mineralların  tərkibindəki  kimyəvi  elementlər 
müxtəlif  birləşmələr  şəklində  torpağı  zənginləşdirir.  Kimyəvi
152
reaksiyalarda  fəal  iştirak  etməyən  element  və  birləşmələr  tor­
paqların  fiziki  və  mexaniki  xassələrini  müəyyən  edir.  Ana 
süxurların mexaniki, fiziki və kimyəvi xassələri irsi surətdə (irsi 
yolla)  torpağa  keçir.  Səthə  çıxan  dağ  süxurları  torpağın  əmələ 
gəlməsində  əsas  mineral  material  hesab olunur.  Süxurun tərki­
bində kalsium-karbonat mövcudluğu torpaqda zəif qələvi reak­
siyanın olmasına  şərait yaradır.  Karbonatsız gillicəli  və qumlu 
torpaqda  isə  turş  reaksiya  yarana  bilər.  Qum  üzərində  əmələ 
gələn torpaqlar gillicəli süxurlar üzərindəki torpaqlara nisbətən 
qıda maddələri ilə az zəngin olur.
Ana  süxurun  fiziki  xassələri,  yəni  onun  bərk  və  ya  yumşaq 
olması,  məsaməliyi,  suyu  və  havam  keçirmə  qabiliyyəti  tor­
paqəmələgəlmə prosesində böyük rol oynayır.  Belə ki, hava və 
suyu  özündən  pis  keçirən  gilli  süxurda  kimyəvi  və  bioloji 
proseslər, üzvi qalıqların parçalanması zəif gedir.
Relyef torpaq əmələgətirən amil kimi. Yer səthində istiliyin 
və  rütubətin  paylanması  relyefdən  çox  asılıdır.  Relyef  hava 
axınının istiqamətinə və gücünə, günəşin torpaq səthini işıqlan­
dırmasına  və  bitki  örtüyünün  formalaşmasına  təsir  göstərir. 
Torpaqəmələgəlmə prosesinə nəinki yer səthinə düşən atmosfer 
çöküntülərinin və günəş enerjisinin paylanması, hətta mikro və 
mono  relyef də öz təsirini  göstərir.  Səthin çökəklik və hündür­
lük  hissəsindəki  torpaq,  ətrafındakı  torpaqdan  müəyyən  də­
rəcədə fərqlənir.
Ərazinin yüksəkliyinin dəyişməsi temperatur şəraitinin dəyiş­
məsinə  təsir  edir.  Bu  da  torpaqda  gedən  fiziki,  kimyəvi  və 
bioloji  proseslərin  sürətini  dəyişir.  Relyef  həmçinin  yerüstü 
suların paylanmasına da təsir göstərir.
Torpaqəmələgəlmə  prosesində  relyefin  forması  və  cəhəti 
xüsusi  rol  oynayır,  torpağın  temperaturu  və  nəmliyi  yamacın 
dikliyi  və istiqamətindən asılıdır. Cənub yamaclar isti, quru, şi­
mal yamaclar isə soyuq və rütubətli olur.
153

Şimal  yamaclarda  qar  daha  uzun  müddət  qalır.  Cənub  ya­
maclarda qar örtüyü və rütubət az olduğundan eroziya daha çox 
olur. Bu da torpaqəmələgəlməyə öz təsirini göstərir.
Azərbaycanda  relyefin  xüsusiyyətlərindən  asılı  olaraq  tor- 
paqəmələgəlmə  formasının  7  tipi,  torpaqların  26  tipi,  60  ya- 
nmtipi,  20-yə  yaxın  biogeosenoz  formaları  və  9  iqlim  tipi 
əmələ gəlmişdir.
Orqanizmlər  torpaq  əmələgətirən  amil  kimi.  Torpaq  - 
mürəkkəb  təbii  cisim  olub,  bitki  və  heyvan  orqanizmilərinin 
çürüməsindən  əmələ  gələn  üzvi  maddələrlə  dağ  süxurlarının 
dağılmasından  alman  mineral  maddələr  qarışığından  ibarət 
olub,  minilliklər ərzində  əmələ  gəlmişdir.  Torpaq  komponent­
lərinin  çürüməsi  və  sintezi  proseslərində  mikroorqanizmlərin, 
torpaq canlılarının böyük rolu vardır.
Torpağın  münbitliyinin  yaranmasında  canlı  orqanizmilər  və 
torpağın üzvi maddələri əsas amil sayılır.
Torpaqda  və  onun  səthində  bakteriyalar,  göbələklər,  aktino- 
misetlər, yosunlar,  şibyələr,  ali bitkilər (mamırlar, ayıdöşəyilər, 
otlar,  ağac  bitkiləri),  ibtidailər,  soxulcanlar,  həşəratlar  və  mə- 
məlilər yaşayır.
Əgər  edofonun  torpaqəmələgəlmə  prosesində  əhəmiyyətinə 
görə  cərgələrə bölüşdürəsi  olsaq,  onda birinci  cərgədə  bakteri­
yalar,  ikincidə-aktinomisetlər,  üçüncüdə  isə  göbələklər  durur. 
İbtidailərə, amyöblərə və yosunlara torpaqda az rast gəlinir.
Y.N.  Mişüstinə görə kasıb torpağın  1  qr. 0.3-0.6 mlrd,  münbit 
qaratorpaqda  2-3  mlrd,  mikrob  vardır.  Bakteriyalar  torpaqda 
olan  mikrocanlıların  ən  çoxunu  təşkil  edir.  Onun  çox  miqdarı 
torpağın üst, əsasən şum qatında yerləşir.
Hərəkətli  və  hərəkətsiz  bakteriyalar  mövcuddur.  Qidalanma­
sına  görə  bakteriyalar  avtotrof  və  heterotrof  bakteriyalara 
bölünürlər.  Avtotrof bakteriyalar  karbon  qazını  mənimsəyərək 
karbondan  istifadə  edərək  üzvi  maddələr  yaratmaq  qabiliyyə­
tinə  malikdir.  Heterotrof bakteriyalar  isə  karbonu  yalnız  hazır 
üzvi  birləşmələrdən mənimsəyir.
154
Enerjidən  istifadəsinə  görə  bakteriyalar  fotoavtotrof,  hemo- 
avtotrof  və heterotrof bakteriyalara bölünür.
Fotoavtotroflar  günəş  işığından,  hemoavtotroflar  -  mineral 
birləşmələrin oksidləşməsi  zamanı  ayrılan enerjidən, heterotrof 
bakteriyalar  isə  üzvi  birləşmələrin  oksidləşmələrindən  alman 
enerjidən istifadə edirlər.
Torpaqda hemotrof  bakteriyalar geniş  yayılmışdır.  Onlar də­
mirin aşağı oksidli birləşməsini dəmir oksid formasına çevirir: 
2FeC0
3 +3H20 + 0  = 2Fe(OH)3 + 2C02 +  121.2 coul
Təbiətdə  azotun  dövranında  iştirak  edən  bakteriyalar  xüsusi 
yer tutur. Bunlar torpaqda nitrifıkasiya prosesi  apararaq ammo- 
niumu azot turşusuna çevirir:
2NH
3 + 302 = 2HN02 + 2H20  + 718.9 coul 
belə  oksidləşmə  reaksiyası  nitronomonos  tipli  bakteriyaların 
köməyilə gedir.
Sonra azot turşusu nitrat turşusuna qədər oksidləşir:
2HN0
2 + 0 2 = 2HN03 +  108.7 coul 
Bu reaksiyada nitrobakteriyalar iştirak edir.
Nitrifıkasiya prosesindən başqa torpaqda mikroorqanizmilərin 
təsirilə başqa bir proses denitrifıkasiya  və  ya nitroflarm sərbəst 
azota qədər reduksiya prosesi gedir.
Bu proses iki  mərhələdə  gedir:  əvvəlcə  nitratlar nitriflər qədər, 
sonra isə nitritlərsərbəst azota qədər bərpa olunur.
C
6 H ,2 0 6 + 4N03 = 6C02 + 6H20  + 2NZ 
v ə
 
ya 
3C + 4KN0
2 + H20  = 2KHC03 + K2C03 + 2N2
Aktinomisetlər -  torpaqda, suda və peyində geniş yayılmışdır. 
Aktinomisetlər humusun əmələ gəlməsində fəal  iştirak edir.
Göbələklər -  hazır üzvi  maddələrlə qidalanır.  Göbələklər tor­
paqəmələgəlmə  prosesində  böyük  əhəmiyyətə  malikdir,  onlar 
mürəkkəb  üzvi  maddələri  mineral  birləşmələrə qədər parçalaya 
bilər. Göbələklər özündən sonra torpaqda suya davamlı struktur 
yarada bilən çoxlu humus saxlayır.
155

Yosunlar -  öz hüceyrələrində xlorofil  saxlayır. Onlar işıq şə­
raitində  mineral  birləşmələrdən  üzvi  maddələr  yaratmaq  qa­
biliyyətinə malikdir (fotosintez).
Bəzi  göbələklərlə  birlikdə  yosunlar  da  СОг-dən  istifadə 
edərək üzvi maddələrin toplanmasında iştirak edirlər.
Şibyələr  -   yerüstü  yosunlar  olub  birgə  yaşayan  göbələklər 
qrupudur.  Şibyələr  həm  ağaclarda,  həm  yerdə,  qayalarda,  daş 
üzərində, dəmir üzərində, hətta şüşə üzərində rast gəlmək olar.
Mamırlar -  şibyə və yosunlardan fərqli olaraq daha inkişaf et­
miş  regetativ  və  çoxalma  üzvlərilə  seçilir.  Mamırlar  yaxşı  in­
kişaf  etmiş  xloroplastı  olan  avtotrof  orqanizmilərdir.  Boylan 
20-30  sm-dən  hündür  olmur.  Mamırlar  bataqlıqlarda  və  ba­
taqlıq meşələrdə əsas torfəmələgətirən bitki sayılır.
İbtidailər -  torpaqda yaşayan qamçılılar, kök ayaqlılar və  in- 
füzorlar daxildir. İbtidailər-aerobdurlar.
Heyvanlar  aləmi.  Torpaqda  çoxlu  miqdarda  soxulcanlar, 
qurdlar,  gəmiricilər  və  həşəratlann  sürfələri  yaşayır.  Onlar  öz 
həzm  yolundan  xırdalanmış  üzvi  maddələri  keçirərək  torpağı 
ifrazatları  ilə  zənginləşdirir  və  torpağın  mikro  və  makrostruk- 
turunun yaranmasına şərait yaradır.  Bu canlılar həm də torpağı 
qarışdırır,  xırdalayır,  bununla  da  torpağın  aerasiyası  yaxşılaşır 
və torpaqəmələgəlmə prosesi sürətlənir.
Torpaq  soxulcanları  öz  orqanizmilərindən  il ərzində  bir hek­
tara 25  ton torpaq keçirir.  Soxulcanların ifrazatları azot və fos­
forla  zəngin  olub,  suyadavamlı  aqreqatlar  yaradır.  Bu  orqa- 
nizmilər öz həyat fəaliyyətləri nəticəsində torpağın fiziki xassə­
lərini yaxşılaşdırırlar (məsaməliyi su sızdırmanı).
Ali bitkilərin torpaqəmələgəlmədə rolu, xüsusilə V.R.Vilyam 
tərəfindən  aşkara çıxarılmışdır.  O  üzvi  maddələr yaradan 3  ali 
yaşıl bitki formasiyası və 3 mikroorqanizmlər qrupu ayırır.
l.Ağac  formasiyası  -   anaerob  mikroblannın  zəif iştirakı  ilə 
ağac bitkilərinin göbələk orqanizmilərilə birliyi.
2 .0 t  çəmən  formasiyası  -  əsasən  mezofil  çəmən  bitkilərinin 
anaerob və aerob bakteriyalarla birliyi.
156
3.0t  çöl  (bozqır)  formasiyası  -   kserofıl  çöl  otlarının  aerob 
bakteriyalarla birliyi.
İynəyarpaqlı  ağacların  iştirakilə  ağac  bitkilərinin  altında 
podzoləmələgəlmə prosesi gedir və podzol torpaqlar yaramr.
Mezofil  çəmən  ot  bitkiləri  altında  rütubətli  çimli-podzol, 
çimli-çəmən və çimli torpaqlar yaranır.
Çöl (kserofıl) bitkiləri altında çöl  (bozqır) torpaqları (qarator­
paq,  şabalıdı  torpaq)  və  səhra  torpaqları  (boz-qonur)  əmələ 
gəlir.
Torpağın  üst  qatında  hər  hektarda  bakteriyalann  ümumi 
kütləsi 5-7 tona çatır.
Canlı  heyvan  orqanizmilərinin  həyat  fəaliyyəti  nəticəsində 
torpağa külli miqdarda üzvi maddə daxil olur.
Qurunt sulan  torpaq  əmələgətirən  amil  kimi. Torpaqəmə­
ləgəlmə  prosesinə  təsir  edən  təbii  amillərdən  biri  də  qurunt 
sularıdır.
Təbiətdə kimyəvi və bioloji reaksiyalar əsasən  su mühitində 
gedir.  Qurunt  sulan  müəyyən  qədər minerallaşmış olur.  Çünki 
torpağın və ana süxurun  tərkibindəki  suda həll olunan kimyəvi 
maddələr  qurunt  sulannın  tərkibinə  daxil  olur.  Əgər  qurunt 
suları  səthdən  çox  dərində  yerləşməyibsə  onlar  torpağa  fəal 
təsir göstərir,  onu  müxtəlif kimyəvi  maddələrlə  zənginləşdirir, 
torpağın  su  və  hava  rejiminə  təsir edir.  Müəyyən  şəraitdə  qu­
runt sulannın təsirindən torpaqlar şoranlaşa bilər.  Qurunt sulan 
üzdə  olduqda  torpaq  izafi  rütubətlənir  və  oksigen  çatışmazlı­
ğına səbəb  olur.  Bunun  da nəticəsində  bəzi  mikroorqanizmilər 
fəaliyyətdən qalır.
Quraq  ərazilərdə  buxarlanma  çox  olduğuna  görə  torpaqda 
olan  duz birləşmələrinin  miqdan  artır.  Şoran  torpaqlaqda asan 
həll olan xloridlər, sulfatlar və karbonatlar 0.25%-dən çox olur. 
Onlar  şoranlıqlardan  və  şorakətlərdən  ibarətdir.  Tərkibində 
çoxlu miqdarda duzlar olan qurunt sulan yer səthinə çıxır. Sula- 
nn  buxarlanması  güclü  gedən  sahələrdə  duzlar  torpağın  üst 
qatında toplanır və şoranlaşır. Rütubətli dövrlərdə həmin duzlar
157

yenidən  suda həll  olur və dərin qatlara gedir.  Üst qatlarda olan 
duzlar  azaldıqda  onlar  şorakət  torpaqlara  çevrilir.  Bu  torpaq­
ların  yaranması  ana  süxurlarda  duzların miqdarının  artması  və 
ya  tərkibində  duzlar  olan  yeraltı  sulann  səthə  yaxınlaşması ilə 
əlaqədardır.
Şoran  torpaqların  üst  qatında  həll  olmuş  duzlar  1%  və  daha 
çox olur.  Şoran torpaqlarda humusun miqdarı  1%-ə  qədər olur, 
ləkələr  halında  duzlar  yığılır.  Şoranlıqlar  duzların  tərkibinə 
görə  fərqlənir.  Torpaqların  xarici  görünüşü  bu  duzlardan  ası­
lıdır.  Xloridli  torpaqlarda  olan  natrium-xlor,  maqnezium-xlor, 
kalsium-xlor duzları vardır.  Onlar hiqroskopik duzlar olduğuna 
görə  torpaqlar yaş görünür.  Torpaq  qatından aşağıda duzlaşmış 
ana  süxurlar və  çox minerallaşmış  sulu lay yerləşir.  Şoran tor­
paqlara  yarımsəhra  və  səhra  zonalarında  rast  gəlinir.  Azər­
baycanda belə torpaqlar 186 min ha ərazini əhatə edir.
Şorakət  torpaqların  üst  hissəsində  soda və  başqa  duzlar  çox 
olur.  Onların  tərkibində  gilli  hissəciklər çox  olduğuna  görə  bu 
torpaqlar sıx  və  kip olur.  80  sm  dərinliyə qədər bu torpaqlarda 
duzların  miqdarı  çoxdur.  Onlar  nəmləndikdə  yumşalır,  quru­
duqda çatlara bölünür.
Şoranlıqlar və  şorakət  torpaqlar az məhsuldar  olmasına görə 
fərqlənir.  Ona görə də bu torpaqlardan yalnız ciddi meliorasiya 
tədbirləri görülməsi ilə istifadə etmək mümkündür.
Bunun  üçün  ilk  növbədə  torpaqların  lm-lik  üst  hissəsini 
bitkilər üçün zərərli duzlardan təmizləmək məqsədilə kollektor- 
drenaj  şəbəkəsi  yaradılmalı,  onların  duzu yuyulmalıdır.Şorakət 
torpaqlarda  olan  natrium  duzlarını  kalsium  duzları  ilə  əvəz  et­
mək  üçün torpağa gips  verilməlidir.  Torpağın  suvarılması  düz­
gün  aparılmadıqda  onlar  yenidən  şoranlaşa  bilər.  Bu  prosesin 
qarşısını  almaq  üçün  qurunt  sularının  səviyyəsi  böhran  də­
rinliyindən (3-3.5m) aşağıda saxlanılmalıdır.
Zaman  və  məkan  torpaq  əmələgətirən  amil  kimi.  Hər  bir 
təbii  proses  zaman  və  məkan  daxilində  dəyişir.  Torpağın 
əmələgəlməsinə təsir edən amillər bu və ya digər cöğrafı  şərait­
158
də  təsir  göstərərsə,  deməli  bu  proses  müəyyən  zaman  ərzində 
inkişaf  edir. Yəni hər bir təbiət hadisəsinin inkişafı üçün müəy­
yən vaxt lazımdır.  Hər hansı  bir rayonun geoloji  quruluşunu və 
yaşını  Yerin  üst  sahələrində,  ondan  aşağı  qatlarda  yayılmış 
süxurların yarandığı dövrü öyrənməklə müəyyən edirlər. Torpa­
ğın yaranması üçün çox vaxt lazımdır. Amerika alimi H.Benne- 
tin hesablamalarına görə xalis ana süxurdan 2-3  sm qalınlığında 
torpağın  əmələ gəlməsi üçün 
2 0 0 - 1 0 0 0  il vaxt tələb olunur.
Ekologiya elminin ən vacib tətbiqi problemlərindən biri aqro- 
ekosistemlərin  formalaşdınlma  və  fəaliyyət  qanunlarım  öy­
rənməkdir.  Kənd  təsərrüfatı  sahələri  insanın  məqsədyönlü 
fəaliyyəti ilə sadələşdirilmiş səciyyəvi ekosistemdir.
Antropogen  amil -  antropogen amillər bütün torpaq tiplərinə 
öz  təsirini  göstərmişdir.  Bununla  əlaqədar  olaraq  çox  yerdə 
təbii  torpaq  tipi  qalmamışdır,  yəni  mədəni  torpaqlar yaranmış­
dır:  bataqlıalar  qurudulmuş,  səhra  çöl  torpaqlarında  suvarılma 
tətbiq  olunmuş,  şoran  torpaqların  meliorasiyası  işləri  aparıl­
mışdır.  Dağ ətəyi ərazilərdə meşələrin yerində bağlar, üzümlük­
lər yaradılmış, bəzi yerlərdə təbii relyef dəyişdirilmiş, yamaclar 
terraslara çevrilmişdir.
Müasir insan nəinki  bioloji, hətta geoloji amil olmuşdur.
İnsanın  təsərrüfat fəaliyyəti  torpaqəmələgəlmə  prosesinə təsir 
edən  amillərdən biridir.  Cəmiyyətin  inkişafı  ilə əlaqədar olaraq 
torpaq  istehsal  vasitəsinə çevrilmiş, maddi nemətlər istehsalının 
mühüm amili olmuşdur.
İnsanın  torpağı  şumlaması,  suvarması,  külli  miqdarda  kübrə 
və  pestisidlərin  istifadə  edilməsi  və  s.  tədbirlər  torpağın  xassə 
və  xüsusiyyətlərinə  müəyyən  dərəcədə  təsir  edir.  Bu  təsir  iq­
tisadi-ictimai  şəraitdən,  elm  və  texnikanın  inkişaf  səviyyəsin­
dən və digər səbəblərdən asılıdır.
Məlumdur  ki,  qurunun  sahəsi  buzlaqlarla  birlikdə  149 
mln.km
2 təşkil  edir.  Bura həmçinin həyatsız səhralar,  su anbar­
ları  və  torpaq  örtüyü  zəif inkişaf etmiş  və  ya  dağılmış  sahələr 
də daxildir.  Bunlardan buzlaqlar 16 mln.km  , buzlaqlardan azad
159

olmuş  sahələr  isə  133  mln.km
2  təşkil  edir.  Qurunun  nisbətən 
istifadə üçün yararlı olan hissəsi 95 mln.km2, yaxud onun 64%- 
ni tutur. Bu məhdud ehtiyat ərazidə bəşəriyyət yerləşmişdir.
Yuvarlaqlaşdınlmış  rəqəmlərə  görə  demək  olar  ki,  qurunun 
10%-i əkin sahəsi, 20%-i otlaq, 30%-i meşələr və müxtəlif tipli 
yararsız sahələr 40%-i təşkil edir.
Dünyanın torpaq ehtiyatlarından son min illikdə istifadə olun­
masının  əsas  xarakterik  cəhəti əhalinin ərzağa olan  tələbatının 
artımı ilə əlaqədar əkin sahəsinin artırılmasıdır.
Hazırda dünyada əkin sahələri  15  mln.km
2 təşkil edir,  son 20 
ildə  demək olar ki,  onun artımı dayanmışdır.  Bu əkinçilik üçün 
yararlı sahələrin demək olar ki, azalması  ilə bağlıdır.
Müasir texnikanın, mineral gübrələr, pestisidlər, herbisidlərin 
tətbiqi  şəraitində  insanların  torpağa  təsiri  çoxsahəlidir.  Bir 
tərəfdən  torpağın  əkin,  çoxillik  bitkilər  altında  uzun  müddət 
istifadəsi,  xüsusilə  suvarma  əkinçiliyi  zonalarında  mono-mə- 
dəniyyət şəraitində onların məhsuldarlığına mənfi təsir göstərir, 
şoranlaşmam,  su  və  külək  eroziyasını  qüvvətləndirir,  digər  tə­
rəfdən  kənd  təsərrüfatına  yararlı  torpaqların  başqa  məqsədlər 
üçün ayrılması, onları geniş  sahələrdə istehsalı mübadiləsindən 
çıxarır.
Torpaq  ehtiyatlarına  kənd  təsərrüfatında  istifadə  edilən  və 
meşələrlə örtülən torpaqlar daxil edilir. Respublikamızda 4227 
min  ha  sahə kənd təsərrüfatında istifadə  edilir.  Onlar kənd  tə­
sərrüfatına yararlı  olmayan (bedlend)  ərazilər,  bataqlıqlar,  dağ­
lıq  sahələr  və  s.  ilə  birlikdə  ölkənin  torpaq  fondunu  əmələ 
gətirir.
Azərbaycanda olan torpaq fondu 8641.5 min hektardır.  Onun 
77%-i  istifadə  edilir.  Kənd  təsərrüfatına  yararlı  torpaqların 
44%-i  əkin  sahələrindən  və  şumlardan,  4%-i  çoxillik  əkinlər­
dən, 26%-i biçənək və otlaqlardan  ibarətdir.  Ölkədə əkin sahə­
ləri  1454  min  ha  sahə  tutur.  Kənd  təsərrüfatında istifadə  edil­
məyən sahələr torpaq fondunun 40%-i qədərdir.  Bu torpaqların 
13%-ni  şəxsi  həyətyanı  torpaqlar,  12.1%-ni  meşələr,  2.7%-ni
160
kolluqlar,  0.8%-ni  bataqlıqlar,  3.6%-ni  su  hövzələri,  31.6%-ni 
digər  torpaqlar  (yollar,  kəndlər,  şəhərlər,  sənaye  obyektləri) 
təşkil edir.
Respublikada əhalinin  sayının  artması  ilə  əlaqədar  yeni  əra­
zilər  mənimsənilir,  nəticədə  şəhər  və  kəndlərin  sahəsi  geniş­
lənir,  yeni  təsərrüfat  obyektləri  tikilir,  istifadə  olunan  torpaq­
ların bir hissəsi  yararsız hala düşür.  Ona görə də  ölkədə torpaq 
ehtiyatları  getdikcə  azalır.  Hazırda  Azərbaycanda  adambaşına 
1.08  ha  torpaq  fondu  (dünyada  3ha),  0.2  ha  (dünyada  0.25ha) 
əkin  sahəsi,  0.6  ha  yararlı  torpaq  sahəsi  düşür.  Əkin  sahələri 
üçün  torpaqların  çatışmadığı  bir  zamanda  onlardan  səmərəli 
istifadə olunması günün vacib tələblərindən biridir.
Azərbaycan  Respublikası  torpaq  ehtiyatları  ilə  zəif  təmin 
olunmuş  ölkələr  sırasına  daxildir.  Azərbaycanda  torpaqlardan 
səmərəli  istifadə,  onların  mühafizəsi  münbitliyinin  bərpası  və 
nəticədə  torpaqların  təkrar  istehsal  dövriyyəsinə  qaytarılması 
qarşıda duran əsas vəzifələrdəndir.
1991-ci  ildə  Azərbaycan  Respublikası  yenidən  müstəqillik 
əldə etdikdən sonra torpaqlara münasibət də dəyişmiş, müxtəlif 
mülkiyyət  formaları  yaranmışdır.  Respublikanın  Milli  Məclisi 
tərəfindən  qəbul  olunmuş  yeni  Torpaq  qanununa  görə  ümumi 
torpaq  fondunun (
8 .6  min ha-dır) 44.2%-i  dövlət mülkiyyətinə, 
31.4%-i  bələdiyyə mülkiyyətinə, 24.4%-i isə özəlləşdirmə yolu 
ilə əhalinin şəxsi mülkiyyətinə ayrılmışdır. Məlumat üçün qeyd 
edək  ki,  Azərbaycan  Respublikasının  torpaq  fondunun  təxmi­
nən  49%-i  kənd  təsərrüfatı  üçün  yararlı  torpaqlardır.Ona  görə 
torpağın  münbitliyinin  bərpası,  artırılması  və  mühafizəsi  sa­
həsində  ekoloji  tələblər üzrə qanunvericilikdə göstərilir ki,  tor­
paqda  aqrokimyəvi,  meliorativ,  eroziyaya  qarşı  mübarizə  və 
digər  tədbirlər  həyata  keçirildikdə  müəyyən  olunmuş  ekoloji 
təhlükəsizlik normativləri  və ətraf mühitin mühafizəsi tədbirləri 
nəzərə alınmalıdır.
Ətraf mühitə  atılan  bərk  tullantıları  sənaye,  kənd  təsərrüfatı 
və məişət tullantılarına ayırmaq olar.  Bərk tullantılar geosferin
161

bütün  elementlərinin,  əsasən  də  litosferi  çirkləndirir.  Litosferi 
əsas  çirkləndirən  mənbələr  dağ-mədən  və  mədən-  kimya  sə­
naye  müəssisələri,  qara  və  əlvan  metallurgiya,  maşınqayırma, 
kimya və  ona qonşu  sahələr,  meşə  və ağac  emalı  və  başqa  sə­
naye sahələridir.
Yuxanda  qeyd  edildiyi  kimi  litosferi  ən  çox  dağ-mədən  və 
mədən  -  kimya  sənayesi  çirkləndirir.  Faydalı  qazıntıların  çıxa- 
nlması külli miqdarda dağ kütləsinin emalı ilə əlaqədardır.  Bu­
nun  yalmz az  bir hissəsini  faydalı  qazıntı  təşkil  edir.  Məsələn, 
kömür  sənayesində