Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci il tarixli 746

2 toz düşür;
- 
eyni  regionda  kənd  yerlərində  bu  göstərici  5-15 
kq/km2-i keçmir;
-  şəhərlər  üçün  havanın  normadan  artıq  quruması 
səciyyəvidir.  Orta  enliklərdə  illik  temperatur  ətraf ərazilərə 
nisbətən  l-2°C-dən  çox  olur.  Küləksiz  havada  bəzən  gecə 
temperaturu  ətraf ərazilərə nisbətən 
6 -8 °C çox ola bilər;
176
-  havanın  tozlu  olması  su  buxarının  tez  kondensasiya 
olmasına  şərait  yaradır.  Bunun  nəticəsində  bəzən  şəhərdə 
ətraf ərazilərə nisbətən 
1 0 % yağıntı çox ola bilər.
-  atmosferdə  daha  çox  mikroorqanizmlər  olur,atmosferin 
özünütəmizləmə qabiliyyəti daha aşağı olur;
- 
şəhərlərdə su dövranı tamamilə pozulur. Böyük ərazilər­
də yağıntılar torpağa  hopmur, qurunt  sularının  atmosfer yağın­
tıları vasitəsilə qidalanması azalır;
-  şəhərlərin  sahilində  yerləşən  çay,  göl  və  dənizlər  daha 
çox  çirklənir  və  bu  suların  özünü  təmizləmə  qabiliyyəti  küt­
ləşir;
-  şəhərlər çoxlu təmiz su istehlak edir və ətraf su 
hövzələrinə çoxlu çirkab suları axıdır.
İri  şəhərlərdə  ekoloji  vəziyyətin  gərginliyi  orada  olan 
antropogen  təsirin  yüksək  olması  və  əhalinin  sıxlığı  ilə  əlaqə­
dardır.  İstehsal  sahələri  ilə  yaşayış  zonaları  arasında  yerləşdi­
rilməsi  vacib  olan  sanitar  qoruyucu  zonaların  olmaması,  şəhər 
mühitinin  çirklənmə  səviyyəsinin  artmasına  səbəb  olur.Sanitar 
qoruyucu  zolaqlar  istehsalatın  məhsuldarlığından  və  emal 
edilən  məhsulun  xüsusiyyətindən  asılı  olaraq  5  sinifə  bölünür: 
birinci  sinifdə  istehsalatla  yaşayış  məntəqəsi  arasında  olan 
zolağın eni  1000 m götürülür. İkinci sinifdə 500, üçüncü sinifdə 
300,dördüncü sinifdə  100  va beşinci sinifdə  50 m nəzərdə tutu­
lur.  Bu məsafələr yaşayış məntəqələrini  istehsal tullantılarından 
qoruya  bilmədiyi  halda,  onlar  3  dəfədən  artıq  olmamaq  şərtilə 
müəyyən  qədər  artırıla  bilər.  Qoruyucu  sanitar  zolaqlarında 
abadlıq və  yaşıllaşdırma  işləri  aparılmadıqda onlarin  şəhərlərin 
çirklənmədən mühafizə səmərəsi aşağı olur.
Şəhərlərin  sənaye  tullantılan  ilə  çirklənməsinin  əsas  səbəb­
lərindən  biri  də  çirkləndirici  müəssisələrin  şəhər  ətrafında  yer­
ləşdirilməsi zamanı hakim küləyin istiqamətinin və gücünün nəzərə 
aJınmamasıdır.Küləyin  istiqaməti  tullantıların  yayılmasında,  gücü 
isə bina və tikililərin aşınmasında öz təsirini göstərir.
177

Küləyin  gücü  və  istiqaməti  meteoroloji  tədqiqatlar  nəti­
cəsində toplanan çoxillik materiallar əsasında qurulan qrafik və 
cədvəllərdən  götürülür.  Çoxillik  materiallar  əsasında  əldə  olu­
nan məlumatlar həmin rayon  üçün  sabit hesab  olunur.  Küləyin 
istiqaməti  üzrə  qurulmuş  qrafik  onun  formasına  görə  “külək 
gülü” adlandırılır.
Şəhərlərin  böyüməsi,  şəhər  əhalisinin  xüsusi  çəkisinin  art­
ması, şəhər həyat tərzinin və şəhərlərin rolunun artması urbani­
zasiya adlanır.  Ölkənin  urbanizasiya səviyyəsi  şəhər əhalisinin 
xüsusi  çəkisi  ilə  ölçülür.  Urbanizasiya  prosesində  şəhərlərin 
əhalisi  daha sürətlə  artır,  əhali  və  təsərrüfat  iri  şəhərlərdə  top­
lanır, şəhərlərin ərazisi genişlənir. İri şəhərlərdə yüksək ixtisaslı 
kadrlar  kifayət  qədərdir,  əhalinin  yaşayışı  üçün  daha  əlverişli 
şərait  vardır.  Ona  görə  də  təsərrüfat  obyektlərinin  əsas  hissəsi 
bu məntəqələrdə cəmlənmişdir.  1950-ci ildə dünyada şəhər əha­
lisi  28,9%,  1970-ci  ildə  37%  olmuşdur.  1990-ci  ildə  bu  gös­
tərici  45%-ə, 2011-ci  ildə 47,2%-ə  çatmışdır.  Yer  üzərində  hər 
il  şəhər  əhalisi  50 mln nəfər  və  ya 2,6%  artır.  80-ci  illərin axı­
rında əhalisinin sayı 
1 0 0   min nəfərdən  çox  olan  şəhərdə dünya 
əhalisinin 30%-i yaşamışdır.  Həmin dövrdə bu qrupa daxil olan 
şəhərlərin  sayı 2,5  mindən çox  olmuşdur,  30  şəhərin əhalisi  isə 
5 mln nəfəri ötmüşdür.
Şəhərlər  və  ona  yaxın  ərazilər  böyük  antropogen  təz­
yiqlərə məruz qalır.  Şəhərlərdə olan çoxsaylı yüksək konsen­
trasiyalı  toksik maddələrin  mövcudluğu  qarşıya cəmiyyət və 
mühit  arasında  qarşılıqlı  təsirin  optimallaşdırılması  prob­
lemini qoyur.  Ətraf mühitdə yüksək  miqdarda  olan  kimyəvi 
maddələrin  insan  orqanizmində  toplanması  müəyyən 
edilmişdir.  Bu maddələr  bədənin bütün  orqanizmlərinə  təsir 
edir.  Burada  xüsusilə  artım  prosesinin  pozulmasına  gətirib 
çıxaran embriotoksik, mutagen effektlərini göstərmək olar.
Havada  olan  kimyəvi  elementlərin  tədqiqi  vasitəsilə 
şəhərin geokimyəvi strukturu öz təsdiqini tapır.
178
Şəhər  əhatəsinin  geokimyəvi  strukturu  ilə  orada  ya­
şayan  əhalinin  sağlamlığının  vəziyyəti  arasında  mühüm  bir 
əlaqə mövcuddur.
Geokimyəvi  anomaliya  epimərkəzi  olan  sənaye 
şəhərlərində  işləyən  işçilərdə  biokonsentrasiyanın  miqdarı 
bilavasitə kimyəvi maddə ilə kontaktda olan işçilərdəkindən 
2-3  dəfə  az  olduğu  halda,  şəhər  gulluqçularmdakından  2-3 
dəfə yüksək olur.
Geokimyəvi  çirkləndirmə  zonasında,  həmçinin  uşaq 
xəstəliklərinin yüksək  olduğu  aşkar  edilmişdir.  Çirkli şəhər­
lərdə  xəstələnmə  halları  «təmiz  rayonlara  nisbətən  40-60% 
artıq olur.
Şəhərlər  indiki  dövrdə  qruplar  halında  yerləşərək  aqlo­
merasiya və ya konurbasiya əmələ gətirir. Aqlomerasiya bir və 
ya  yaxın bir neçə  məzkəzi  şəhərin ətrafında kiçik şəhərlərin  və 
qəsəbələrin yerləşməsidir.  Dünyanın bəzi ölkələrində sənayenin 
yüksək  inkişafı  və  əhalinin  kiçik  ərazidə  həddən  artıq  toplan­
ması  nəticəsində  bir-birinə  yaxın  yerləşən aqlomerasiyalar bir­
ləşir, nəticədə meqapolislər əmələ gəlir.  Yer üzərində artıq aşa­
ğıdakı meqapolislər formalaşmışdır (cədvəl  14).
Cədvəl  14
Dünyanin iri meqalopolisləri
M e q a l o p o l is l a r
A q l o m e r a -  
s i y a la r i n  
s a y  i
Ə h a lis i
m ln
n ə f ə r
S a h ə s i
m ln
k v .k m
Ə h a lin in
s ıx lığ ı,
n ə f /k v .k m
Ə s a s   o x  
ü z r ə  
u z - ğ u , 
k m
B o s - V a ş   ( B o s to n -  
V a ş i n q t o n )
4 0
4 5
1 0 0
4 5 0
8 0 0
Ç i - P i t s   ( Ç i k a q o -  
P its b u r q )
3 5
35
1 6 0
2 2 0
9 0 0
S a n -s a n (S a n -[-’ra n -
s i s k o - S a n - D i y e q o )
15
18
1 0 0
1 8 0
8 0 0
T o k a y d o ( T o k i o -
O s a k a )
2 0
5 5
7 0
8 0 0
7 0 0
179

İ n g iltə r ə ( lo n d o r)
L iv e r - p u l)
3 0
3 0
6 0
5 0 0
4 0 0
R e y n ( R a n d s t a n d -
R e y n - R u r - R e y n -
M a y n )
3 0
3 0
6 0
5 0 0
5 0 0
ABŞ-m  şərqində  yerləşən  Atlantiksahili  meqalopolisə  (və 
ya Bos-Vaş) Boston,  Vaşinqton,  Filadelfıya,  Baltimor və  Nyu- 
York  şəhərləri  daxildir.  Ölkə  əhalisinin  1/5-i  Bos-Vaş  meqa- 
lopolisində yaşayır.
ABŞ-da böyük  göllərin  sahillərində  Göllərətrafı  (və  ya  Çi- 
Pits)  meqalopolisi  formalaşmışdır.  Burada  Çikaqo.  Pitsburq, 
Klivlend və Detroyt kimi iri şəhərlər yerləşir.
Ölkənin qərbində sahil boyu Sakit okean sahili  meqalopolis 
(San-San) ayrılır.  San-Fransisko, San-Dieqo,  San-Xose və Los- 
Anceles burada yerləşən əsas şəhərlərdir.
Avrasiyada  üç  meqalopolis  əmələ  gəlmişdir.  Onlar  Yapo­
niyada olan Tokaydo meqalopolisi, Böyük  Britaniyada yerləşən 
London  və  AFR-dəki  Reynsahili  meqalopolislərdir.  Son  iki 
meqalopolisin hər birində 30 mln nəfər əhali yaşayır.
Yrbanizasiyanin səviyyəsinə görə dünya ölkələri  üç qrupa 
bölünür.  Urbanizasiya  səviyyəsi  yüksək  olan  ölkələrdə  şəhər 
əhalisi  ümumi  əhalinin  50%-dən  çoxdur.  İEÖ-də  urbani- 
zasiyanin səviyyəsi orta hesabla 73%-dir.  Orta urbanizasiya sə­
viyyəsinə  malik  olan  ölkələrdə  şəhər  əhalisi  ümumi  əhalinin 
20-50% arasında dəyişir.
İEOÖ-də  onun  sayı  orta  hesabla  34%-dir.  Urbanizasiya 
səviyyəsinin  aşağı  olduğu  ölkələrdə  şəhər  əhalisi  ümumi  əha­
linin  20%-dən  az  olur.  Bu  qrupa  daxil  olan  dünyanın  nisbətən 
zəif inkişaf etmiş ölkələrdir. Bunlar əsasən Afrikada yerləşir.
İEOÖ-də  şəhərlər  ərazi  cəhətdən  sürətlə böyüyür.  Bu  za­
man  şəhər  əhalisinin  sayı  onun  sosial-iqtisadi  inkişafına  nis­
bətən daha yüksək templə artır,  şəhərlərin ətrafında yoxsulların 
məhəllələri  yaranır.  Buna yalançı  urbanizasiya deyilir.  Yalançı 
urbanizasiyanın  əsas  əlamətlərindən  biri  də  şəhər  əhalisinin 
xüsusi  çəkisinin  istehsal  və  qeyri-istehsal  sahələrində  çalışan
180
iqtisadi  cəhətdən  fəal  əhalinin  xüsusi  çəkisindən  həddən  artıq 
çox olmasıdır.
Son  50 ildə şəhər əhalisinin belə intensiv sürətdə artması 
müasir  dövrdə  ən  ciddi  proses  olub,  təbii  ekosistemdə  (mə­
sələn,  iqlim  dəyişməsi,  ərzaq,  su,  enerji)  və  s.  problemlərin 
kəskin  artmasına  səbəb  olmuşdur.  Bu  problemlər  Azər­
baycandan da yan keçməmişdir.
Son  100  ildə  Azərbaycanın  əhalisi  İmin  850  nəfərdən 
2012-ci  ildə  9  mln  239  minə,  qədər  artmışdır.  Əhalinin 
54,1% şəhərlərdə yaşayır.
Cədvəl  15
Azərbaycan Respublikasında şəhər və kənd 
əhalisinin sayı (min nəfər)
illər
əhalinin
sayı
Şəhər
əhalisi
Kənd
əhalisi
Əhalinin ümumi sayından 
%-lə
şəhər
kənd
2000
8  032,8
4  116,4
3  916,4
51,2
48,8
2005
8  447,8
4  477,6
3  969,7
52,6
47,2
2010
8  997,4
4  739123
4  183324
53,4
45,9
2012
9 239
4  8666
4  1308
54,1
46,0
Azərbaycan  Respublikasında  yürüdülən  ekoloji  siya­
sətin  əsas məqsədi  indiki  və gələcək  nəsillərin  ehtiyaclarının 
təmin edilməsi  naminə  mövcud ekoloji sistemlərin,  iqdisadi, 
əmək  potensialının  qorunması  və  təbii  ehtiyatlardan  sə­
mərəli  istifadə  edilməsi  ilə  davamlı  inkişafın  təmin  edil­
məsindən ibarətdir.
Ekoloji  siyasətin  prioritet  istiqamətlərindən  biri  də 
zəngin  təbii  və  əmək  ehtiyatlan  olan  Azərbaycanda  insan 
potensialından  düzgün  istifadə  edərək  əhalinin  sağlamlığını 
təmin  edən ekoloji mühit yaratmaqdır.
Lakin sənaye və  kənd  təsərrüfatının inkişafı təmin edi­
lərkən,  ekoloji  amillərin  nəzərə  alınması  ilə  əlaqədar,  öl­
kənin ciddi problemlərlə üzləşməsi, respublika ərazisinin  bir
181

hissəsinin  işğal  altında  qalması  və  insanların  yaşayış  yer­
lərindən  didərgin  düşməsi,  həm  ətraf mühitin  mühafizəsini, 
həm  də  əhalinin  yerləşməsi  problemini  daha  da  çətinləşdir­
mişdir.
2010-cu  il  fevralın  18-də  Azərbaycan  Respublikasının 
prezidenti  İlham  Əliyevin  yanında  keçirilən  ekoloji  prob­
lemlərə həsr olunmuş müşavirədə hazırda 
6  əsas istiqamətdə 
-  içməli  su  probleminin  köklü  surətdə  həlli,  şəhər  və 
rayonların  kanalizasiya  sistemlərinin  ən  müasir  səviyyədə 
qurulması,  ekosistemin  tarazlığının  qorunması  məqsədilə 
yaşıllaşdırmanın  genişləndirilməsi  və  meşə  zolağlarının  sa­
lınması,  atmosferin  çirklənməsinin  qarşısının  alınması,  Ab­
şeron yarmadasmda  torpaqların neft  tullantılarından təmiz­
lənməsi  və  məişət  tullantılarının  utilizasiyası  kimi  ekoloji 
problemlərin  həlli  istiqamətində  konkret  proqramların 
həyata  keçirildiyini  bildirmişdir.  Urbanizasiya  respublika 
şəhərlərinin  inkişaf  etalonu  olmaqla  iqtisadi-sosial,  elmi- 
texniki  tərəqqinin  mühüm  mənbəyi  və  ekoloji  tarazlığı 
pozan bir proses kimidə qiymətləndirilir.
Azərbaycan  Respublikasında  ətraf mühitin  mühafizəsi 
və  əhalinin  sağlamlığı  məsələlərinə  dövlət  qayğısı  ildən-ilə 
artırılmaqla  bərabər,  bu  işlərə  içtimaiyyətin  daha  geniş  cəlb 
olunması  məqsədilə  müxtəlif  tədbirlər  görülür.  Azərbaycan 
Respublikasının  prezidentin  təşəbbüsü  ilə  2010-cu  ilin 
«Ekologiya  ili»  elan  edilməsi  də  bu  istiqamətdə  atılan  ən 
mühüm addımlardan biridir.
2009-cu  il  ölkənin  bütün  bölgələrində  ekoloji  tarazlığı 
bərpa etmək, əhalinin  təmiz suya və təmiz havaya olan  ehti­
yacını  ödəmək,  neftlə  çirklənmiş  ərazidə  ətraf mühitin  təh­
lükəsizliyini təmin etmək məqsədilə çoxsaylı  tədbirlər həyata 
keçirilmişdir.
Hovsan  aerasiya  stansiyası  yenidən  qurularaq  geniş­
ləndirilmiş,  12  rayonun  122  kəndində  224  min  nəfər  əhalini 
təmiz  içməli  su  ilə  təmin  edən  modul  tipli  təmizləyici  qur­
182
ğular  qurulaşdırılaraq  istifadəyə  verilmişdir.  Bakıda  məişət 
tullantıları zavodunun tikintisinə  başlanılmış,  yaşıllaşdırma 
işləri geniş vüsət almışdır.
Ölkəmizdə  və  bütün  dünyada  şəhərlərin  spesifikasının 
öyrənilməsi  ən  vacib  şərtlərdən  biridir.  Çətinliklərdən  asılı 
olmayaraq  müxtəlif  şəraitlərdə  praktiki  problemlərin  həlli 
üçün  şəhərin  modelləşdirilməsi  əsas  yer  tutur.  Tibbdə, 
anatomiya və  fiziologiyada,  real şəraitlərdə,  xəstə və sağlam 
insanlar  üzərində,  urboekuologiyada  bütün  informasiyalar 
«Ümumi şəhər» etalonunda işlənir.
Şəhərlərə müxtəlif formalı xammal məhsullarının daxil 
olması  yeyinti,  sənaye müəsissələrinin  işləməsində və  əhali­
nin  həyat  tərzinin  yaxşılaşdırılmasında  ən  mühüm  məsə­
lələrdən biridir.  Digər xüsusiyyətlərdən ən vacibi isə əhalinin 
suya,  ərzağa  olan  tələbatıdır. 
1  mln  əhalisi  olan  şəhərin 
gündəlik suya olan tələbatı 470 mln tondur.
Şəhərsalma  fəaliyyəti  əsasən  respublikada  bu  sahə  üzrə 
mövcud olan qanunvericilik əsasında təşkil olunur.  Şəhərsalma 
fəaliyyəti üçün sahələr zonalara ayrıldıqda əhalinin səmərəli hə­
yat  fəaliyyətinin  təminatı,  sahələrin  təbii  və  texnogen  təsir­
lərdən mühafizəsi, ətraf mühitin çirklənmədən mühafizəsi, əhali 
və  istehsal  sahələrinin  vahid  sahədə  sıx  yerləşməməsi,  təbii  və 
mədəni-tarixi sahələrin qorunması və s.  əsas götürülməlidir.
Şəhər tikintilərinin  aparılması zamanı aşağıdakı  sahələrdə 
istifadə məhdudlaşdırılır:
-  mədəni  abidələrin,  tarixi-mədəni  komplekslərin  və 
obyektlərin,  şəhərətrafı qoruq zonalarının;
- xüsusi təbii qoruq sahələrinin;
- su mühafizə sahələrinin və sahil  mühafizə zolağının;
- ekoloji  təhlükəli zonaların;
- mürəkkəb təbii  iqlim şəraiti sahələrinin.
Şəhərdə  aparılan  tikintilər  şəhərin  “Baş  planf’na  uyğun 
aparılır. Tikinti zonalarının aşağıdakı növləri mövcuddur:
- yaşayış zonası;
183

- ictimai fəaliyyət zonası;
- istehsalat zonası;
- mühəndis və nəqliyyat infrastrukturu;
- istirahət zonaları;
- xüsusi təyinat zonaları;
- xüsusi rejim zonaları və hərbi obyektlər.
Hər  bir  zona  altzonalara  bölünə  bilər.  Lakin  bu  zaman 
Respublika  qanunvericiliyində  ətraf mühitin  mühafizəsi,  tarixi 
abidələr  və  digər  sahələrə  qoyulmuş  məhdudiyyətlər  nəzərə 
alınmalıdır.
Yaşayış  zonalarında  müxtəlif  mərtəbəli  evlərlə  yanaşı 
sanitar  qoruyucu  zona  tələb  olunmayan  sosial,  mədəni-məişət, 
kommunal  təsərrüfat  obyektlərinin  yerləşdirilməsinə  icazə 
verilir.  Adətən  bu obyektlər ətraf mühitə  zərərli  təsir (səs-küy, 
titrəyiş,  maqnit  sahəsi,  radiasiya  təsiri  və  s.)  göstərməyən 
obyektlər hesab edilir.
İctimai  fəaliyyət  zonası  tibbi,  ticarət,  mədəni,  ictimai- 
iaşə,  təhsil,  elmi-tədqiqat,  avtomobil  dayanacaqları,  maliyyə  iş 
mərkəzləri və s. sahələrinə məxsus zonalardır.
İstehsalat zonaları  sənaye, kommunal, mühəndis və nəq­
liyyat infrastrukturlarından və sanitar qoruyucu zonalardan iba­
rətdir.
İstirahət zonaları əhalinin istirahətini təmin edən parklar, 
bağlar,  şəhər  meşələri,  çimərliklər  və  digər  obyektlərdən  iba­
rətdir.  Təii  qoruq  sahələrindən  istirahət  zonasi  kimi  istifadə 
etmək olar.
Xüsusi təyinat zonalarına qəbristanlıqlar, məişət tullantı­
ları obyektləri aid edilir. Bu zonaların sahəsi şəhərsalma norma­
tivləri əsasında müəyyən edilir.
Şəhər  əhatəsində  göstərilən  zonaların  yerləşdirilməsi,  şə- 
hərtikintİ  və  şəhərsalma  normativləri  əsasında  respublika  icra 
orqanı və yerli idarəetmə orqanları tərəfindən müəyyən edilir.
İri  şəhərlərdə  nəqliyyat  vasitələrinin  hədsiz  çox  olması 
çirklənmə dərəcəsinin artmasına səbəb olur.  Avtomobil  nəqliy­
184
yatı  tərəfindən  atmosferə  atilan  çirkləndiricilərin  miqdari 
ümumi  çirkləndiricilərin  40-50%-ni,  şəhərlərdə  60-80%  təşkil 
edir.  Şəhərlərdə avtomobillərin sayının kəskin artmasi ətraf mü­
hitin  daha  çox  çirklənməsinə  səbəb  olacaqdır.  Avtomobillərin 
hərəkətinin  sıx  olduğu  sahələrdə,  xüsusilə  mərkəzi  küçələrdə 
tullantıların əsas  tərkib  hissəsi  olan azot  oksidi,  bezn(a)  piren, 
karbon oksidi və s. ətraf mühitə daha çox atılır.
Şəhərlərin  atmosferində  smoq  hadisəsinin  müxtəlif  tull­
antıların  fəaliyyəti  nəticəsində yarandığı  məlumdur.  İlk vaxtlar 
smoq-toz  hissələri  ilə  duman  damcılarının  qarışığı  kimi  başa 
düşülürdü.  Sonralar  bu  anlayış  daha  geniş  məna  kəsb  etdi. 
Hazırda  smoqun  üç  tipini  ayırırlar:  1)  London  və  ya  rütubətli 
smoq;  2) buzlu və ya alyaska smoqu;  3) Los-Anceles və ya fo- 
tokimyəvi smoq.
1.  London smoqu -  toz hissəcikləri  ilə  (əsasən his,  tüstü) 
toz və kimyəvi inqredientlərin (ilk növbədə kükürd anhidridi və 
karbon  oksidi)  qarışığı  nəticəsində  yaranır.  Bu proses,  adətən 
havanın temperaturu 0°C olduqda və  küləksiz havada baş verir. 
Havanın  aşağı  hissəsində  (qatında)  zərərli  maddələrin  konsen- 
trasiyası insanların sağlamlığı üçün təhlükəli həddə çata bilir.
2.  Alyaska  və  ya  buz  smoqu  -   havanın  mənfi  və  sabit 
temperaturu ilə günəş radiasiyasinin zəif təsiri nəticəsində əmə­
lə gəlir.  Bu smoq qazabənzər (əsasən SO
2) və  bərk maddələrlə 
buz  kristallarının  qarşılıqlı  təsiri  nəticəsində yaranır.  Bu  smo­
qun təsiri london smoqunun təsirinə oxşardır.
3.  Los-Anceles  və  ya  fotokimyəvi  smoq  -   fotokimyəvi 
reaksiyanın təsiri  ilə havanın təkrar çirklənməsi  nəticəsində ya­
ranır.  Belə proseslər,  adətən  subtropiklərdə, az-az hallarda mü­
layim  qurşaqda  yaranır.  Prosesin  getməsi  üçün  əsas  kimyəvi 
komponent  azot  2-oksididir  (NO
2).  Ultrabənövşəyi  günəş  şüa­
larının təsiri nəticəsində azot 2-oksidi azot oksidə (N0) çevrilir 
və  s.  ayrılan  oksigen  atomu  havanin  oksigeni  ilə  birləşərək 
ozona (O
3) çevrilir.
185

Bütün  smoqlar  günəş  radiasiyasinin,  xüsusilə  də  ultrabə­
növşəyi  şüalarin  yer səthinə  düşməsinə  mane olur.  Onlar da öz 
növbəsində, bəzi zərərli maddələrin (benzopiren, karbohidrogen 
birləşmələri və s.) zərərsizləşməsi prosesini zəiflədir.
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  əksər  hallarda  istehsalın  azal­
dılması mütənasib olaraq ətrafa texnogen təsirin azalmasına sə­
bəb  olmur.  Bu  onunla izah  edilir  ki,  istehsalçılar çox  hallarda 
təbiətin  mühafizəsi  tədbirlərinin  və  təmizləyici  qurğuların  isti­
fadəsini məhdudlaşdırırlar.
Zərərli  maddələrin  atmosferə  atılmasının  başlıca  səbəb­
lərindən  biri  də  köhnəlmiş  və  ekoloji  cəhətdən  təhlükəli  olan 
texnologiya və avadanlıqlardan  istifadədir. Qaztəmizləyici  qur­
ğuların  tətbiq  edilməməsi  və  yaxud  effektiv  olmaması  şəhər 
havasını çirkləndirən əsas səbəblərdən biridir.
Sənaye tullantı  suları  vasitəsilə şəhərətrafı  təbii  su mən­
bələrinin çirkləndirilməsi baş verir.  Tullantı suları küçə və mey­
danlara  çökmüş  sənaye  və  nəqliyyat  vasitələrinin  tullantılarını 
yığaraq  su  hövzələrinə  aparır.  Şəhərlərdə  mövcud  olan kanali­
zasiya vasitələri əksər hallarda bu növ tullantıların təmizlənmə­
sini təmin edə bilmir. Şəhərlərdə yaranmış belə ekoloji vəziyyət 
əhalinin  sağlamlığının  pisləşməsinə  səbəb  olur.  Ekoloji  vəziy­
yətin pisləşməsi yaşli  adamlarda qan-damar, nəfəs yolları, böy­
rək xəstəliklərinin  artmasına səbəb olur,  onkoloji  xəstəlik  nəti­
cəsində  ölüm  hallarının  artması  baş  verir.  Ətraf mühitə  zərərli 
fiziki  təsir  göstərən  amillərdən  biri  də  səs-küydür.  Son  dövrlər 
şəhər  zonalarında  on  milyonlarla  insan  səs-küydən  əziyyət 
çəkir.
Normal  insan  16 hs-dən 20000  hs-ə qədər tezliyə  malik 
olan  səs  dalğalarını  qavrayır.  16  hs-ə  qədər  olan  səs  dalğaları 
infrasəslər, 
2 0 0 0 0  hs-dən çox  tezliyə malik  olan  dalğaları  ultra 
səslər  adlandırılır.  İnfra  və  ultra  səs  dalğaları  adi  səs  kimi 
eşidilmir. Bu dalğalar insan orqanizminə ehtisaz və titrəyiş kimi 
təsir  edir.  Səs-küyün  insan  orqanizminə  təsiri  onun  xarakte­
rindən,  səviyyəsindən,  təsiretmə müddətindən  və  insanin  fərdi
186
xüsusiyyətindən  asılıdır.  Bu  təsir  mürəkkəb  fizioloji  proses 
olub,  insan  orqanizmində  müxtəlif xroniki  xəstəliklərin  əmələ 
gəlməsinə  səbəb  ola  bilər.  Mərkəzi  əsəb  sisteminin,  karlığın, 
ürək-damar, mədə-bağırsaq xəstəliklərinin əmələ gəlməsində və 
qanda  şəkərin  artmasinda  səs-küyün  rolu  aktiv  qeyd  olunur. 
Səs-küy nisbətən çox olduqda insanin əsəb sistemini  gərginləş­
dirir, ona psixoloji təsir göstərir.
Qeyd etmək  lazımdır ki,  səs səviyyəsi  70  db yüksək ol­
duqda  səs-küy  insana  müəyyən  fizioloji  təsir  göstərərək  orqa­
nizmdə müəyyən mənfi  dəyişikliklərə  səbəb olur.  85-90  db  sə­
viyyəsində olan  səs-küy,  ilk növbədə, insanın eşitmə orqanının 
həssaslığının  azalmasına  səbəb  olur. 
1 1 0 - 1 2 0   db  səs  səviyyəsi 
onun  ağrı  astanası  adlandırılır  və  eşitmə  orqanlarına  dağıdıcı 
təsir  edir.  Müəyyən  edilmişdir  ki,  180-190  db  səs  pərçim  və 
qaymaq birləşməsini dağıtmaq qabiliyyətinə malikdir.
Səs-küyün  əsas  yaranma  mənbəyi  nəqliyyat  (avtomobil, 
dəmiryol  və  hava  nəqliyyatı)  və  sənaye  müəssisələridir.  Ətraf 
mühitə  ən  çox  səs-küy  avtomobil  nəqliyatı  vasitəsilə  edilir 
(ümumi səs-küyün 80 %-i).
Aveasiya  nəqliyyatı  tərəfindən  yaradılan  səs-küydən  mil­
yonlarla insan əziyyət çəkir.  Müəyyən edilmişdir  ki,“il-76”  və 
“il-
8 6 ”  təyyarələrinin  havaya  qalxması  zamanı  aeroportdan  10  
km  məsafədə  səs-küyün  səviyyəsi  75  db-ə  çatir.  İri  sənaye  şə­
hərlərində səs-küy kəskin ekoloji problemlərdən biri hesab olu­
nur. Tədqiqatlar göstərir ki, Qərbi avropa əhalisinin yandan çox 
hissəsi  səviyyəsi  55-70  db  olan  səs-küy  rayonunda  yaşayırlar. 
Uzunmüddətli  səs-küyün  təsiri  insan  ömrünün  qısalmasına 
səbəb olur.
Məlumdur  ki,  elektromaqnit  şüalari  insan  orqanizminə 
mənfi  təsir göstərir.  Yapon  alimləri  müəyyən  etmişlər ki,  radio 
və televiziya verici  antenalar əhatəsində  yaşayan əhalidə gözün 
mirvari  suyu xəstəliyi  geniş yayılmışdır. Odur ki,  göstərilən sa­
hələrdə  şəhər  əhalisinin  yerləşdirilməsi  sanitar  norması  hüdu­
dunda olmalıdır.
187

Şəhərlərdə ekoloji təhlükəsizliyin təminatı  və ətraf aləmin 
mühafizəsinin  təşkili  üçün  respublikanin  regional  siyasəti  aşa­
ğıdakı istiqamətlərdən ibarət olmalıdır:
-  istehsalatın hər hansi bir sahədə  yerləşdirilməsinin  eko­
loji baxımdan əsaslandırılması;
-  sənaye,  kənd təsərrüfati,  energetika,  nəqliyyat,  kommu­
nal təsərrüfat sahələrinin inkişaf etdirilməsi və genişləndirilmə­
sində ekoloji təhlükəsizliyin gözlənilməsi;
- təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə;
-  fövqəladə halların  yaranmasının  xəbərdarlığı  və  onların 
ləğvi ilə əlaqədar tədbirlərin hazırlanması;
-  ərazi problemlərinin həlli zamanı ekosistemin təbii  inki­
şafının təmini və nadir təbii komplekslərin bərpası;
- ətraf mühitin mühafizəsi və təbiətdən istifadə sahələrinin 
idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsi.
Dünya  əhalisinin  sürətli  artımı  şəraitində  maddi  ne­
mətlərin istehsalı cəhətdən dünya əhalisinin xeyli hissəsi kor­
luq  çəkir.  Mütəxəssislərin  fikrincə  dünya  ərzaq  çatışmaz­
lığını  və  aclıq  probleminin  aradan  qaldırılması  üçün  ərzaq 
məhsullarının  istehsalını  əvvəlki  illərə  nisbətən  4-5  dəfə  ar­
tırmaq lazımdır.  Bu  tədbirlərin həyata  keçirilməsi üçün  tor­
paqların  becərilməsində  aqrotexnikanın  son  naliyyətlərin- 
dən  geniş  istifadə, ziyanvericilərə qarşı  mübarizəni  genişlən­
dirmək,  təbii  və  süni  məhsuldarlığı  artırmaq  və  son  illərdə 
dünya  ölkələri  iqtisadi  məhsuldarlığın  artırılmasını  qarşıya 
qoyurlar.
Ərzaq  probleminin  həllində  aqrar  sektorun 
davamlı 
inkişafı və kənd təsərrüfatının bütün  tədbirlərinin ekologiya- 
laşması  prinsipi  həyata  keçirilməlidir.  Buraya  torpaqların 
eroziyaya qarşı mübarizəsi,  üzvü kübrələrin  istifadəsi,  aqro- 
meşə  meliorasiya,  mədəni-texniki  meliorasiya,  futomeliora- 
siya turş torpaqların əhənglənməsi,  torpağa texniki təsirlərin 
azaldılması,  torpaqqoruyucu  texnologiyalara dair və bioloji 
metodlardan geniş istifadə olunması nəzərdə tutulmuşdur.
188
Hal-hazırda  üzvü  kənd  təsərrüfatı  dünyanın  100 
ölkəsindən çoxunda inkişaf edir.  24 mln ha-dan çox  torpaq­
larda  ekoloji  cəhətdən  təmiz  kənd  təsərrüfatı  məhsulları 
istehsal edilir. Məsələn,  qitələr üzrə bu istehsal: Avstraliyada 
42%,  Avropada  23%,  Latın  Amerikasında  24%,  Şimali 
Amerikada  6%,  Asiyada  4%  və  Afrikada  1%  təşkil  edir. 
Müasir dövr  dünyanın  iri  regionlarının  əhalisinin  artımı  ilə 
əlaqəli,  onların  antropogen  fəaliyyətlərinin  güclənməsi  və 
nəticədə  torpaq  təminatının  dinamikasının  dəyişməsinə  gə­
tirib çıxartmışdır.
Son  20-il ərzində  adambaşına becərilən  torpaq sahə­
ləri 0,40 ha-dan 0,24 ha, Asiyada isə 2009-cu  ilin göstəricilə­
rində 0,10-ha qədər azalmışdır.
Genetik  modifikasiya olunmuş  -  transgen  bitki  növ­
lərinin  təbiətdəki  analoqlarından  fərqli  olaraq  insanların  is­
təyinə  uyğun  olaraq  yaradılmış  bir  sıra  üstünlükləri,  bu 
növlərin  təsərrüfatda  sürətlə  və  geniş  tətbiq  edilməsi  üçün 
şərait yaratmışdır.
Genetik modifikasiya olunmuş bitki növləri təbii yol­
la  əldə edilmiş  növlə  olaraq  aşağıdakı  xüsusiyyətlərə  malik­
dir:
1. Yüksək və stabil məhsuldarlıq.
2. İl ərzində bir neçə dəfə məhsul vermək.
3.  Ziyanvericilərə  qarşı  yüksək  davamlılığa  malik
olmaq.
4.  Daha yüksək  və  aşağı temperaturlu hava  şəraitinə 
davamlı olmaq və s.
Bundan  başqa  bu  növlərin  istehsalında  qeyri-üzvi 
gübrələrin, pestisidlərin və digər zəhərli maddələrin tətbiqinə 
ehtiyacın  azalması  ətraf mühitin  bu  maddələrlə  çirklənmə­
sinin  qarşısının  alınmasında  mühüm  rol  oynayır.  Onların 
tərkibində  kimyəvi  maddələr  toplanır.  Tərkiblərində  top­
lanmış  bəzi  herbisitləri  parçalamaq  qabiliyyətinə  (xüsusi 
fermentlərə malik olmaları ilə əlaqədar) malikdir.
189

Bu xüsusiyyətləri  nəzərə  alaraq  genetik  modifikasiya 
olunmuş bitki növlərindən geniş istifadə olunur.
Dünyanın  bütün  əkin  sahələrinin  təqribən  20-30%-də 
transgen  toxumlar  əkilir.  Onlardan  alman  məhsullar  müx­
təlif  qida  məhsullarının  tərkibinə  daxil  edilir.  Dünyada 
yetişdirilən soyanın 80%-i transgen yolla becərilir.
Bu  qidalar  insan  orqanizmində  bəzi  fəsadlar  törədir. 
Məsələn,  sonsuzluq,  xərçənglər,  immunitet  zəifliyi və s.  xəs­
təliklər  yaradır.  Belə  məhsullara  bir  sıra  dövlətlər  çox  eh­
tiyatla  yanaşırılar  və  bütün  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  qida 
məhsullarının  kefiyyəti,  ekoloji  təmizliyi  və  bioloji  təhlükə­
sizliyi diqqət mərkəzindədir.
Ümumdünya  ticarət-təşkilatının  tələblərinə  görə  tər­
kibində (QMO-tərkibli) faizlə olması göstərilməlidir.
Ərzaq  problemi  dünya  əhalisinin  qida  məhsulları  ilə 
təminatının  lazımı  səviyyədə  olmaması  ilə  əlaqədardır.  Bu 
problem daha kəskin şəkildə İEOÖ-də durur.  Afrika, cənubi 
və  cənub-şərqi  Asiyada  1  mlrd,  nəfər  əhali  lazımı  qədər 
qidalanmır,  500 mln nəfər aclıq çəkir.
Ərzaq  probleminin  yaranmasına  səbəb  İEOÖ-də  kənd 
təsərrüfatının zəif inkişafı,  onun  birtərəfli  istiqamətdə aparıl­
ması və məhsullarının əsas hissəsinin ixrac edilməsidir.  Müs­
təmləkə dövründən qalmış miras  kimi onların çoxunun  kənd 
təsərrüfatında  yalnız  bir  və  ya  bir  neçə  növ  bitki  yetişdirilir 
(buna  monokultur  təsərrüfat  deyilir).  Quraqlıq  olan  illərdə 
isə  İEOÖ  hətta  bu  məhsulları  da  toplaya  bilmir.  Ərzaq 
probleminin kəskin  olduğu  ölkələr zəif inkişaf etdiyinə görə, 
onların  əhaliyə  lazim  olan  bütün  məhsulları  almağa  onların 
maliyyə imkanları yoxdur.  Bu ölkələrdə kənd təsərrüfatını in­
tensiv yolla  inkişaf etdirmək  üçün  maliyyə vəsaiti  və  texniki 
vasitələr də azdır.
Ərzaq  probleminin  həlli  üçün  onun  kəskin  olduğu  ölkə­
lərdə  kənd  təsərrüfatının  ekstensiv  və  intensiv  yollarla  aparıl­
ması  lazımdır.  Kənd  təsərrüfatının  ekstensiv inkişaf yolu çoxlu
190
maliyyə  vəsaiti  tələb  edir.  Ona  görə  beynəlxalq  maliyyə  təş­
kilatlarının  və  İEÖ-in  geri  qalmış  ölkələrə  köməyi  lazımdır. 
Dünyada kənd təsrrüfatına  yararlı olan 3,2-3,4  mlrd ha torpaq­
lardan hələlik yalnız yarısı istifadə edilir.  Lakin dünyanın əksər 
ölkələrində  intensiv  yol  kənd  təsərrüfatının  əsas  inkişaf  isti­
qaməti kimi qəbul edilir.  Əkinçilik məhsullarının artımının 9/10 
hissəsi  bunun  hesabına  olur.  Bir  çox  Asiya  ölkələrində  (Vyet­
nam,  Çin,  Hindistan,  İndoneziya,  Tailand),  Meksikada və  Bra­
ziliyada  həyata  keçirilən  yaşıl  inqilab  ərzaq  probleminin  həl­
lində artıq öz müsbət nəticələrini vermişdir.
İEOÖ-in  geriliyinin  aradan  qaldırılması  dünya  miqyaslı 
problemlərdən  biridir.  Onlar  siyasi  cəhətdən  müstəqil  olsa  da, 
təsərrüfatın əsas  hissəsi  yenə də  İEÖ-in transmilli korporasiya­
larından  asılıdır.  Bu  ölkələrdə  əhalinin  əsas  hissəsi  işləyə  bil­
mir,  savadsızdır, elm və təhsil zəif inkişaf edir.  Səhiyyənin zəif 
inkişafı  ilə  əlaqədar  İEOÖ-də  əhali  arasında  ölüm  halları  yük­
səkdir,  orta ömür müddəti  isə çox  aşağıdır,  sosial  həyat  şəraiti 
pisdir.  Bu  qrup  ölkələrdə  hər  il  30-40  mln  nəfər  əhali,  o 
cümlədən  15-17 mln nəfər uşaq ölür.
Dünya okeanından istifadə edilməsi problemləri onun sər­
vətlərinin geniş  şəkildə  mənimsənilməsi  ilə  əlaqədar başlamış­
dır.  Quruda mineral-xammal  ehtiyatları  azaldığına,  xammal  və 
eneıji  problemi  kəskinləşdiyinə  görə  insanlar  dəniz  və  okean­
ların  nemətlərindən  getdikcə  daha  çox  istifadə  edir.  Dənizdə 
dağ-mədən,  kimya  və  energetika  sənayesi  obyektləri  qurulur, 
neft-qaz hasilatı  aparılır,  dəmir və digər metallar çıxarılır.  Eyni 
vaxtda okeanlarda 2-3 mln nəfər adam işləyir.  Qabarma elektrik 
stansiyaları tikilməsi, dəniz suyunun şirinləşdirilməsi, dəniz cə­
rəyanlarından  istifadə  edilməsi,  okean  suyundan  ağır hidrogen 
(deyteriya)  alınması  və  s.  son  vaxtlarda  dünya  okeanının  mə­
nimsənilməsinin  əsas  istiqamətləridir.  Bunlar okeanların,  xüsu­
silə onun sahil rayonlarinin çirklənməsinə səbəb olur.
Ərzaq probleminin kəskinləşməsi nəticəsində dünya okea­
nının  bioloji  ehtiyatlarından  istifadə edilməsi  genişlənir.  Okean
191

və  dənizlər  əhaliyə  lazım  olan  ərzağin  2%-ni  verir.  Lakin  on­
ların  ümumi  balans  ehtiyatı  150 mln tona qədərdir.  Dənizlərin 
sahillərində süni  şəkildə bitki  və  heyvanlar saxlanılan  fermalar 
yaradılır. Akvakultura və marikultura təsərrüfatları  insanın əldə 
etdiyi  dəniz  məhsullarının  1/10-i  verir.  Bu  isə  hər  il  lOmln.t 
dəniz məhsulu deməkdir.  Akvakultura -  sahillərdə süni  şəkildə 
dəniz  məhsullarının  yetişdirilməsidir.  Marikultura-dəniz  məh­
sullarının  sahillərdə  süni  şəkildə  yaradılmış  mühitdə  saxlanıl­
masıdır.  Bu məhsulların  80%-i Asiya ölkələrinin payına  düşür. 
Akvakultura  və  marikultura  təsərrüfatları  Çində,  Yaponiyada, 
Rusiyada,  ABŞ-da  daha  çoxdur.  Çində,  Yaponiyada  istridiyə 
(dəniz ilbizi), AB-da istridiyə və dəniz molyusku (midi), Fransa 
və  Avstraliyada istridiyə,  Aralıq  dənizi  ölkələrində  dəniz  mol­
yusku,  Rusiyanın  Sakit  okean  sahillərində  dəniz  kələmi  məh­
sulu artırılır.
BCƏB-in  inkişafı  ilə  eyni  zamanda  dəniz  daşımalarının 
miqdarı da artır. İEÖ-də istehsal edilən məhsullar gətirmə xam­
mallara  daha  çox  əsaslandığına  görə  onun  müəssisələri  də­
nizlərin  sahillərinə  doğru irəliləyir.  Su  hövzələrinin sahil  zona­
larında  rekreasiya  zonalari  yaradılır.  İnsanın  dəniz  və  okean­
larda bu istiqamətlərdə təsərrüfat fəaliyyəti  ilə  dəniz təsərrüfati 
yaradılır. Hasilat və emal sənayesi, balıqçılıq, nəqliyyat, ticarət, 
rekreasiya və turizm sahələrində  100 mln nəfər çalişir. Nəticədə 
okeanların  suyu  çirklənir,  onların  bioloji  məhsuldarlığı  azalır, 
ehtiyatlar qeyri-bərabər  bölünür.  Hazırda onlar dünya  səviyyə­
sində qlobal problem kimi özünü göstərir.
Dünya okeanından geniş  istifadə  edilməsi  nəticəsində ya­
ranmış problemlərin həll edilməsi üçün bütün dünya ölkələri tə­
rəfindən  onun  sərvətlərindən  səmərəli  istifadə  edilməsi  zəru­
ridir.  Okeana atilan  tullantilarin azaldılması,  okeanların  sərvət­
lərindən  kompleks  istifadə  edilməsi  və  onların  qorunması  va­
cibdir.
192
Dünya okeanından istifadə zamanı  onun özünütəmizləmə 
səviyyəsi  saxlanmalıdır.  Çünki  okeanda  fəaliyyət  göstərən  ən 
böyük təmizləyici sistem dalğalardır, yəni onun özüdür.
Şəhərlərdə  yaşıllıq  sahələrinə ağaclar,  güllər və otlar əki­
lən (qazon) sahələr aid edilir. Yaşıllıq sahələri şəhəri ekoloji cə­
hətdən  mühafizə  etməklə  yanaşı  komfortluğu  artırır  və  şəhərə 
estetik gözəllik verir.
Yaşıllıq  sahələri  müntəzəm  və  ardıcıl  olmalıdır.  Ümumi 
istifadə  yaşıllıqlarına meşətipli  parklar,  təbiət  parkları,  bulvar­
lar, küçə əkinləri aid edilir.
Azərbaycan  Respublikasi  Nazirlər  Kabinetinin  2001-ci  il 
4 yanvar tarixli 2 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan 
Respublikasının  təbiət  parklarının  ümumi  əsasnaməsf’ndə  de­
yilir ki,  “təbiət  parklari  xüsusi  ekoloji  və  estetik  dəyərə  malik 
olan,  təbiəti  mühafizə  və istirahət məqsədləri  üçün  ayrilmiş tə­
biət  komplekslərinin  yerləşdiyi  təbiəti  mühafizə  statuslu  əra­
zilərdir”.
Təbiət parklan respublika, bölgə və  yerli  əhəmiyyətli  xü­
susi  mühafizə  olunan  təbiət  ərazilərinə  aid  edilə  bilər.  Yerli 
əhəmiyyətli  təbiət  parkları  bütövlükdə  və ya qismən,  məqsədli 
təyinatı  üzrə,  qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş qaydada fiziki 
və  hüquqi  şəxslərin  idarəçiliyinə,  istifadəsinə  və  icazəsinə  ve­
rilə  bilər.  Təbiət  parklarının  hər  biri  üçün  hər  10  ildən  bir 
pasport  hazırlanır  və  bu  ərazilərin  pasportu  Azərbaycan  Res­
publikasının  Dövlət  Ekologiya və  Təbii  Sərvətlər Nazirliyində 
dövlət  qeydiyyatına  alınır.  Hər  bir  təbiət  parkının  əsasnaməsi 
Azərbaycan  Respublikası  Dövlət  Ekologiya  və  Təbii  Sərvətlər 
Nazirliyi  tərəfindən  təsdiq  edilir.  Parklar  təbii  mühiti,  təbii 
landşaftları  və  rekreasiya  resurslarını  mühafizə  edir,  istirahət 
(rekreasiya)  üçün  şərait  yaradır,  təbiəti  mühafizənin  səmərəli­
liyini artırır, rekreasiya şəraitində ekoloji tarazlığı qoruyur.
Təbiət  parklarının  ərazilərində  rejim  xüsusiyyətlərini  nə­
zərə alaraq aşağıdakı fəaliyyət zonalan müəyyən edilir:
- istirahət (rekreasiya) zonalan;
193

- tarixi mədəniyyət komplekslərinin və  obyektlərinin mü­
hafizə zonaları;
- təbiət parkının fəaliyyətini təmin edən zonalar.
Təbiət parkının  ərazisində onun  ekoloji,  istirahət və  este­
tik  keyfiyyətinə  mənfi  təsir  edən,  tarixi-mədəniyyət  abidə­
lərinin,  nadir  ağac  və  kolların  abidə  kimi  qorunub  saxlanması 
rejimini  və  həmin  abidələrin  varlığına  təhlükə  yaradan  hər  bir 
fəaliyyət  qadağan  edilir.  Ümumi  balansda  şəhər  yaşıllıqlarının 
sahəsi 70%-dən az olmamalıdır.
Şəhər yaşıllıqları şəhər havasının təmizliyinin təminatı  ilə 
yanaşı  sakinləri  səs-küydən  mühafizə  edir.  Botanika  alimləri 
avtomobil yolları boyunca 3  cərgədən ibarət ağac əkilməsini  və 
bu zaman səsi udan ağac növlərindən istifadə olunmasını təklif 
edirlər.  Onların fikrincə yaşayış massivində hündürlüyü  10 m-i 
keçə  biləcək  ağaclar  əkilməlidir.  Bu  ağaclar  evləri  tozdan 
qorumaq qabiliyyətinə də malik olur.
Ümumdünya  Səhiyyə  Təşkilatı  (ÜST)  sağlamlığa  və­
təndaşların  milli  və  dünyavi  varlığı  kimi  qiymət  verir.  Bu 
təşkilatın məlumatına görə  əhalinin  sağlamlığı  50%  həyat tər­
zindən,  20%  genetik  amildən,  10%  səhiyyə təşkilatlarının  işin­
dən və 20% ətraf mühitin  vəziyyətindən asılıdır.  Bəşəriyyət ya­
randığı  gündən  indiyədək  onu  əhatə  edən  mühitdən  öz  məna­
feyi üçün istifadə  edərək ona hər cür təsir edir.  Bu vəziyyət son 
50 ildə daha kəskin xarakter almışdır.
Təbii ekosistemin dəyişməsi elə sürətlə gedir ki,  insan or­
qanizmi  onu  çatdırıb  adaptasiya  edə  bilmir  və  bu  “orqanizm- 
mühit” balansının pozulmasına səbəb olur.  Sağlamlıq problemi­
nin  qlobal  xarakter daşıması  digər problemlərdən  əvvəl  yaran­
mışdır.
ETİ  sürətlə  inkişaf etdiyi  dövrdə  dünyada  bir  çox  epide­
miyalar  yayılmış  və  bu  zaman  bütün  bəşəriyyətin  sağlamlığını 
qorumaq üçün  səy  tələb olunurdu.  XIX  əsrin  ikinci  yarısında  I 
Paster  vaksinin  köməyi  ilə  yoluxucu  xəstəliklərə  tutulmamaq 
qabiliyyətini  yaratmaq  prinsipini  əsaslandırdı  və  İ.İ.Meçniko-
194
vun  ilk  immunitet  nəzəriyyəsi  meydana  gəldi.  Bu elmi  kəşflər 
qara çiçək,  vəba,  taun,  tetanus,  qızdırma kimi  bir  çox  qorxulu 
yoluxucu  xəstəliklərin  qarşısını  almağa  imkan  yaratdı.  Lakin 
hələ  indiyə  qədər  bəzi  xəstəliklərə  (qrip,  malyariya,  zöhrəvi) 
xəstəliklərə  qarşı  effektiv  vaksinlər yaratmağa  müvəffəq  olun­
mamışdır.
Aşağıdakı  cədvəldə  insan  potensialının  inkişaf  indeksi 
(İPİİ)  adambaşına düşən  ümumi  daxili  məhsul  (ÜDM)  ilə  əha­
linin artım göstəricilərinin mütənasib olduğu göstərilir.
Cədvəl  16