D Ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

Folklor, mifologiya, etnoqrafiya

14
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Ulu  babalarımız  oğuzlar  üçün  ov  və  döyüş  meydanı  həm  ad-
san qazanmaq, həm də dincəlmək, əylənmək yeri idi. Lakin boyda 
elin uğurunu təyin edən, bərəkətin, bolluğun təminatçısına çevrilən 
məkan (ov yeri) xəyanətkarlığa da şahid durur. Yenə də «alar sabah 
Dirsə xan yerindən uru turdı. Oğlancuğın yanına alıb, qırq yigidin 
boyuna saldı, ava çıqdı..» Bu səhər də eyni şəkildə Dirsə xanın on 
yeddi il qabaq Bayındır xanın məclisinə yollandığı və «qara otaqla» 
rastlaşdığı səhərin təsvirindəki misralarla təqdim olunur:  «Salqum-
salqum tan yelləri əsdigində…»
Boyda  eyni  nəzm  parçasının  olduğu  kimi  iki  dəfə  işlənməsi-
ni necə qiymətləndirək? Epik ənənədə qazax, özbək, xakas, qırqız 
türklərinin  bütövlükdə  nəzmlə  yaratdığı  eposlarda  poetik  məqam-
larda misra, beyt, bənd təkrarına rast gəlirik. Yazılı ədəbiyyatda da 
məsnəvilərdə bu haldan üslubi fiqur kimi faydalanırlar. Lakin təsvir 
hissəsi  nəsrdən  ibarət  «Kitabi-Dədə  Qorqud»  üçün,  ümumiyyətlə, 
xarakterik olmayan bir formanın mövcudluğu göstərir ki, epos arxa-
ik qatlarda tamam başqa qəlibdə yaranmış və birinci boydakı bütün 
hadisələrdə  zamanın  çıxışları  yazın  gəlişi  ilə  müəyyənləşdirilmiş-
dir. Oğuzlar uğur və uğursuzluqlarını ilaxır çərşənbələrdə təbiətdə 
özünü göstərən bəzi amillərlə – salxım-salxım dan yellərinin əsməsi 
(türklərin əski çağlarda Dan tanrısına inanaraq qurbanlar kəsmişlər), 
«köksü  gözəl  böyük  dağlara  gün  dəyməsi  (dastanda  dağ  kultuna 
inam da çox qüvvətlidir) və s. əlaqələndirmişlər. Bu ənənə sonrakı 
çağlarda poetik anlamda götürülmüş və əksər hadisələrin çıxışı yaza 
aid  edilmişdir.  Göründüyü  kimi,  hər  iki  zaman  anlayışının  bir-bi-
rindən fərqi göz qabağındadır. Əgər birincilər mifik «qızıl əsr»ə aid 
edilirsə, ikincilərdə dövr konkret tarixi əlamətlərlə elə əlaqələndirilir 
ki, gerçəklik, reallıq təsiri bağışlayır. Birinci dövrdə yaranan eposlar 
şifahi şəkildə ikinciyə keçəndə mifik strukturlar da gerçəklik pərdə-
sinə bürünür, tanrılar, ilahi qüvvələr insanlaşdırılır, qeyri-adi şəkildə 
təsəvvürə gətirilən varlıqlar təbii halına qaytarılır, ilkin məna tutu-

15
mu dərin qatlarda qalır. Halbuki zamana aid iki baxışdan biri digəri-
nin əksini təşkil edir, arxaik eposun başlanğıcı mifik ilkin yaranışlar 
dövrünün mənzərəsini yaratdığı halda tarixi qəhrəmanlıq dastanları 
elə hadisələrə üz tutur ki, dinləyicilərə baş verməsi bəlli olsun. Ta-
rix faktının tam mənzərəsini yaratmaq məqsədi daşımır, sadəcə üzdə 
olan bir-iki əlaməti (hadisənin baş verdiyi yeri, tayfa adlarını, tarixi 
şəxsiyyətləri və s), ya da son nəticəni mətnə daxil etməklə xalqın ta-
rixi-qəhrəmanlıq salnaməsini yaradırdılar. Məsələn, nağıl və dastan-
larda hadisələr allahdan başqa heç kəs olmayan zamanla əlaqələnib 
naməlum padşahla, naməlum ölkə, şəhər – məkanla, sehirli, qeyri-a-
di varlıqların iştirakı ilə inkişaf etdirilir və möcüzənin köməyi ilə 
çalınan qələbə ilə yekunlaşır. Digər tərəfdən, əgər eposda hadisənin 
çıxışı hamının tanıdığı Dəmirqapı Dərbənddə, Göyçədə, Trabzonda, 
Tiflisdə, Bağdadda, Qarsda, Əlincə qalasında və b. yerlərdə məlum 
zamanda  (Məhəmməd  peyğənbərin  yaşadığı  dövrdə,  Osman  qazi-
nin hakimiyyəti çağında və s.) başlanırsa, sonrakı döyüşlərin də ger-
çəkliyinə şübhə ilə baxılmır. Və «Dədə Qorqud» ona görə spesifik 
xüsusiyyətli dastandır ki, onda zaman və məkan anlayışının hər iki 
çıxış-başlanğıc formasından istifadə olunur. Lakin elə boylar var ki, 
A) Zaman mifik anlamdadır: 
«Duxa qoca oğlı Dəli Domrul boyu», «Basat Dəpəgözi öldürdigi 
boy», «Dirsə xan oğlı Buğac boyı», «Salur Qazan tutsaq olub oğlı 
Uruz çıqardığı boy». 
B) Emprik-tarixi zamanla başlanan boylar daha çoxdur: 
«Salur  Qazanın  evinin  yağmalandığı  boy»,  «Qambörənin  oğlı 
Bamsı  Beyrək  boyu»,  «Qazan  bəg  oğlı  Uruz  bəgin  tutsaq  oldığı 
boy»,  «Qanlı  qoca  oğlı  Qanturalı  boyu»,  «Qazılıq  qoca  oğlı Yey-
nək  boyı»,  «Bəkil  oğlı  Əmranın  boyu»,  «Uşun  qoca  oğlu  Səgrək 
boyu»,  «İç  Oğuza Taş  Oğuz  asi  olub  Beyrək  öldügi  boy». Ancaq 
hadisələrin çıxışı emprik xarakterdə olsa da, süjet xəttinin inkişafı 
prosesində çox hallarda başqa axara düşür. Diqqət çəkicidir ki, Dədə 
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya

16
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Qorqud obrazının özü mifik mədəni qəhrəman səviyyəsindədir, onda 
ilkinliklə  bağlı  əlamətlərin  qalıqları  bir  neçə  boyda  hiss  olunacaq 
dərəcədədir.  Eləcə  də  onun  ad  qoyma  xüsusiyyəti,  əksər  boylarda 
xatırlanır. Bütövlükdə götürəndə epos Dədə Qorqudun dünyaya real 
gəlişi ilə başlanır, ilk baxışda elə təsir oyanır ki, mifik zaman arxada 
qoyulmuş, tarixə bəlli hadisə ön plana çəkilmişdir. Əslində isə «Ki-
tabi-Dədə Qorqud» adı altında müxtəlif dünyagörüşlərinin (zaman 
etibarı ilə bir-birindən bəzən min il məsafəsi qədər ayrılan) məhsulu 
olan, yazıya alındığı dövrdə ad və məkan ümumiliyi əsas götürülüb 
bir-biri ilə əlaqələndirilmişdir. 
Eposun «uzunluq toposları»
Eposun  «uzunluq  toposları»nı,  yaxud  xronotopları  müəyyən-
ləşdirilərkən onun yarandığı dövrə aid əlamətlər – dünyagörüşü sis-
temləri, adət-ənənələr, tarixi şərait nəzərə alınmalıdır. Ümumiyyətlə, 
tədqiqatçılar epik ənənədə, xüsusilə eposlarda işlənən zaman uzun-
luğunu  –  hadisələr  başlayıb  bitənədək  olan  dövrü  «topos»,  yaxud 
«xronoakt» (vaxt ardıcıllığı aktı) adlandırırlar. 
Mifoloji-arxaik  qəhrəmanlıq  dastanlarında  bədii  təsvirin  əhatə 
dairəsinin spesifikliyini göstərən amillərdən biri – hadisə və hərəkət-
lərin  mübaliğəli  şəkildə  həddindən  artıq  uzadılmasıdır.  Təsvirdə 
özünü  biruzə  verən  bu  hala  elmi  ədəbiyyatda  «uzunluq  toposu», 
yaxud «xronoakt» deyirlər. Azərbaycan eposlarında bir qayda olaraq 
uzunluq toposları bir-birinə oxşardır, ənənəvi xarakterdədir. 
Bütövlükdə götürdükdə, dünya xalqlarının epos yaradıcılığında 
uzunluq toposlarının ümumi məzmunu belədir: 
a)  qəhrəmanın təkbaşına mübarizəsi; bir neçə mərhələdən (çox 
hallarda üç) ibarət olur, zaman adi qaydada təsvir edilir, gecə gün-
düzə çevrilir, üç gün, üç gecə keçir, lakin bu adiliyin içərisində elə 
bir sirli aləm gizlənir ki, onu tam dərk etmək üçün əsrləri adlayıb 

17
ilkinliyə  baş  vurmaq  lazım  gəlir;  b)  mənzil  başına  çatmaq  üçün 
qət edilən yol; qəhrəman sehirli əşya və tapşırıq ardınca gedir, illər 
bir-birini əvəzləyir, ancaq ona elə gəlir ki, sanki zaman preslənib, 
mübarizə aparan bəzən «kosmik sürətlə» hərəkət edir, «uçur», bir 
aylıq işini bir saata yerinə yetirir, lakin vaxt dəyişmələrini hiss etmə-
dən bir sirli məkandan digərinə çatır, təbii əlamətlərin belə başqalaş-
ması (gecənin gündüzlə, qışın yazla əvəzlənməsi) bir göz qırpımında 
baş verdiyindən zaman uzunluğu duyulmur.
Zaman uzunluğu toposunun bu iki forması epik ənənədə əsərdən 
əsərə müxtəlif poetik və fuksional xüsusiyyətlər kəsb edir. Məsələn:
– Elə mifoloji epos və nağıllar var ki, orada hadisələrin zaman ar-
dıcıllığı və uzunluğu ilin dörd fəsli ilə müəyyənləşir, biri ilə başlayıb 
digərlərini adlamaqla sonuncuda tamamlanır;
–  Başqa  funksiyada  hadisələr  bir  fəsil  (payız,  yaxud  qış,  yaz, 
yay) çərçivəsindən kənara çıxmır;
–  Bəzən  zaman  hər  hansı  bir  məkanın  təbii  şəraitinə  uyğun 
əlamətlə  müəyyənləşir;  qızılgüllər  açır,  ağaclar  yarpaqlayır  (baha-
ra işarədir), şimşək çaxır, bağlar bar verir (payıza işarədir). «Dədə 
Qorqud» da suların coşub daşması, dağların ucalığı məkanla zama-
nı şərtləndirən əsas əlamətlərdən biridir. Belə ki, Oğuz bəyləri uzaq 
yerdən vətənə qayıdanda ilk olaraq təbiət varlıqlarına üz tuturlar:
...Qarşu yatan qara dağdan aşub gəldügində-keçdügində
Beyrək adlu bir yigidə bulaşmadınmı?
Taşqun-taşqun suları aşub gəldügində-keçdügində
Beyrək adlu bir yigidə bulaşdınmı?..» [10, 61]
Yaxud:
«Arğab-arğab qara tağın yıxılmışdı, ucaldı axır!..
Qanlu-qanlu suların sovulmuşdı, çağladı axır!..» [10, 66]
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya

18
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
•
Qışla  yaz  antiteza şəklində  qoyulur;  uğursuz  hadisələr  qışla, 
qələbələr, yaranışlar yazla bağlanır.
İkinci misalda Beyrəyin vətəninə gəlib çatdığı, ata-anasına qo-
vuşduğu zaman və məkan «yıxılmış dağın təzədən ucalması», «qu-
rumuş suların coşub çağlaması» ilə əlaqələndirilir.
•
Zaman toposları epik ənənədə qəhrəmanın yaş mərhələləri əsa-
sında verilir;
•
Vaxt sürətli göstərilir; «Ay keçdi, il keçdi, on beş yaşında bir 
oğlan oldı» cümləsində böyük bir dövr sıxışdırılmış şəkildədir.
•
Zamanın  tərsinə  dönməsinə,  geri  qayıtmasına  –  qocanın  ca-
vanlaşması, ölənlərin dirilməsi halına da rast gəlirik.
Bu hallar bir məkan daxilində zaman uzunluğunun funksional və 
poetik əlamətləridir.
Epik qəhrəmanın səyahətləri və səfərləri bir məkanın dairəsindən 
çıxıb ölkələrlə, çaylarla, dənizlərlə, göllərlə, dağlarla, meşələrlə mü-
şayiət olunur. Bu halda zamanla məkan əlamətlərinin əlaqələnmə-
si, bağlılığı yaranır və «xronotop» (vaxt-yer) şəklində təsvir edilir. 
«Xronotoplar» eposun bədii sistemində xüsusi poetik funksiya da-
şımaqla yanaşı, hadisələrin zaman uzunluğu və məkan yerləşməsini 
abstarklıqdan konkretliyə doğru aparan əsas vasitələrdən biri kimi 
çıxış  edir.  M.M.Baxtin  «zaman-məkan  anlayışının  obrazlı  şəkildə 
və vasitələrlə ifadə edilməsi» şəklində ümumiləşdirərək göstərir ki, 
«Çox sulardan keçdilər, çox dağları aşdılar» - deyəndə vaxt məkan-
la qovuşuq haldadır və təsvirin «xronotop»luğunu şərtləndirir [22, 
132-134].
Epik ənənədə, faktiki olaraq, həm zaman, həm də məkan qəh-
rəmanın  şərlə  təkbaşına  mübarizəsinin  davamlılığına  yardım  edən 
vasitə rolunda çıxış edir. Ona görə ki, hər ikisi epik hərəkətin xa-
rakterini necə var, elə, daha doğrusu, əsər yaradanın nəzərdə tutdu-
ğu şəkildə göstərməklə daha fəal vəzifə daşıyıcısına çevrilir. Sanki 
qəhrəmanlıq  mübarizəsi  başlayandan  qurtaranadək  obrazla  məkan 

19
rollarını dəyişdirir. «Dağ yerindən oynayır», «nərildəyir», «buludlar 
kişnəyir». «Kitabi-Dədə Qorqud»da hətta qəhrəmanlar öz günahla-
rının səbəbini məkana aid amillərdə axtarırlar:
«Qazan bəg burada yurdlən xəbərləşmiş, görəlim, xanım, nə xə-
bərləşmiş; Qazan aydır:
Qum qumlamayım quma yurdum!
Qulanla sığın-keyikə qonşı yurdum!
Səni yağı nerədən darımış, gözəl yurdum!
Ağ ban evin dikiləndə yurdı qalmış… [11, 301]
Bu o səbəbdəndir ki, qədim zamanlarda yurd və döyüş yerləri 
uğuru, qələbəni təmin edən əsas vasitə kimi müqəddəsləşdirilir, yo-
lunda canından keçən igidlərdən çox həmin məkanlar xatırlanırdı. 
Görkəmli rus alimi M.M.Baxtin türk-monqol dastanı «Canqar»-
dan bəhs açanda başqa termin təklif edərək yazır ki, «zamanla mə-
kanın təsvirinin davamlılığında eyni funksiya daşıdığını nəzərə alıb, 
çox şərti olaraq, onların bağlılığını «xronoakt» (yəni «hərəkət zama-
nı») anlayışı ilə ifadə etmək məqsədəuyğundur» [23, 296]. Məsələyə 
bu cür yanaşanda zaman sadəcə davamlılıq, ölçü həddi kimi götürül-
mür, hərəkətin, hadisənin özünün qeyri-adiliyinin nəzərə çatdırılma-
sı, xüsusi yolla artırılması və bu an dinləyiciləri yormamaq məqsə-
dilə təsir gücünün genişləndirilməsi formasında qəbul edilir. 
Fərqli epik səpgiyə malik dastanlarda epik «xronoakt» yeganə 
ifadə formasıdır ki, bir janr daxilində haqqında ümumiləşdirilmiş şə-
kildə danışmaq mümkündür. «Xronoakt»ların müxtəlifliyi tarixi-po-
etik əlamət kimi daha böyük maraq doğurur.
Göründüyü kimi, tarixi qəhrəmanlıq dastanlarında zaman topos-
ları onunla xarakterizə olunur ki, arxaik epik ənənədən fərqli ola-
raq bir çox məsələlərdə cəmiyyətin inkişaf pillələrinə uyğun «yeni-
liklər» əks etdirilir. Bu yeniliklərdə bir-biri ilə əlaqələnən iki vacib 
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya

20
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
cəhət  ortaya  çıxır:  birinci,  zamanın  «bütövlüyü»  və  onun  ölçüləri 
haqqında  təsəvvürlər  əsaslı  şəkildə  dəyişir.  İkinci,  təsvirdə  zaman 
axınının ötürülməsi üsulları başqalaşır. Epik ənənədə tam zamanın 
təsviri  tərkib  hissələrinə,  mərhələlərə  ayrılaraq  həyata  keçirilir  və 
çoxsaylı zaman hədlərini iki bölmədə sistemləşdirmək məqsədə uy-
ğun sayılır: 
A. Sadə və qısa zaman həddi. 
Hadisənin baş vermə müddəti, davamlılığı uzun çəkmir. Qəhrə-
man üç, yaxud beş gün möhlət alır. Bu qrupda ən böyük hədd bir ilin 
tamamıdır. Ondan sonra gələn zaman bölgüləri bu qrupa aid deyil. 
Az vaxt həddi ilə tapşırığı yerinə yetirmək öhdəliyini götürən qəhrə-
man həmin müddətdən kənara çıxmamalıdır. Qısa zaman həddi çox 
hallarda epik ənənədə əsas şərt kimi meydana çıxır, pozulması şərin 
qələbəsini təmin edir, hər şeyi məhvə doğru aparır. 
B. Mürəkkəb və uzunmüddətli hədd. 
İnsan ömrünün əsas mərhələləri ilə (doğulub-evlənməsi, böyü-
yüb taxt-taca sahib olması, uşaqlığını, yaxud gəncliyini, cavanlığını, 
qocalığını başa çatdırması) ölçülərək illər ərzində davam edir. Epos-
larda bu vaxt bölgüsü bəzən, 25-30 il uzanır. D.S.Lixaçov düzgün 
olaraq bu nəticəyə gəlir ki, böyük zaman müddətləri – blinalarda bir, 
iki, otuz üç il şəklində o yerdə meydana çıxır ki, orada «hadisələr 
qırılır» [28, 53]. Qəhrəmanın hərəkətinin kəsilməsi səbəbi çox hal-
larda onun meydandan «kənarlaşdırılmasın»dan irəli gəlir. Məsələn, 
Bamsı Beyrək, epik əhvalatın tamamlanmaq ərəfəsində əsir alınıb 
Bayburd sultanının qalasında 16 il saxlanılır. Və hadisələrdə bir növ 
16 illik dövr sıxışdırılır, ya da tamamilə ötürülür. Daha doğrusu, qəh-
rəmanın  fəaliyyətinin  «dondurulduğu»  böyük  zaman  məsafəsində 
hadisələr dolu deyil, ötürmələrlə təsvir edilir.
Zaman bu qayda ilə «ötürülməsi» bir neçə səbəbdən baş verir:
1. Qəhrəman möcüzəli şəkildə doğulur. Onun yetkinlik yaşa çata-
nadək olan dövrü ötürülür. O, ayla, illə deyil, günlə, saatla böyüyür.

21
2. Ata, oğul, yaxud qardaş əsir düşür. Onu xilas edən şəxs böyü-
yüb hadisəni bilənədək olan zaman ötürülür.
3. Ailənin bir qanadının nümayəndəsi (qız, gəlin) qaçırılır. Onun 
yerləşdiyi məkan tapılanadək olan vaxt buraxılır.
4. Qəhrəman tilsimə salınır. Başqası tərəfindən tilsim qırılanadək 
olan çağ ötürülür və s.
Ötürülmələrin  mətndəki  «yeri»  çox  hallarda  bir,  iki  cümlə  ilə 
yekunlaşdırılır,  bəzən  də  etnoqrafik  və  məişət  zəminində  elə  ha-
disələrlə «doldurulur» ki, böyük zaman keçidində «itirilənlər» hiss 
olunmasın. Maraqlıdır ki, baş verən dəyişikliklər unudulma, tanıma 
hallarının təsviri ilə təsdiqlənir. Yaddaşın bərpası üçün sınaqlar ke-
çirilir, hər şey öz ahənginə qaytarılır. Sınaqların təsir gücünə malik 
olmasından ötrü el arasında yaşayan ən yaxşı adətlərdən – qəhrə-
manlıqla nişanlanmanın şərtlərindən, müqəddəs musiqi alətlərində 
(qopuzda) çalmaq bacarığını, xüsusi silah növlərindən istifadə qabi-
liyyətini nümayiş etdirməkdən və s. geniş istifadə olunur.
Bəzən bir epos daxilində bir neçə «ötürülmüş hadisə» verilir.
Tarixi-qəhrəmanlıq dastanları üçün xarakterik zaman təsvirlərin-
dən  biri  də  odur  ki,  qəhrəman  özü  üçün  yiyələnməsi  çətin,  uzun-
müddətli olan bir peşə seçir, yaxud yerinə yetirilməsi çox vaxt tələb 
edən tapşırığı öhdəsinə götürür, eləcə də qarşıya çıxan maneəni bü-
tün elliklə dəf edə bilmədikdə səfərdə olan əsas qəhrəman gələnədək 
dəfələrlə məğlubiyyətin acısını çəkir, bununla eynicinsli və əhatəli 
hərəkətlərin davamlılığına meydan açılır. «O, burada üç il yaşadı, 
birinci ili ev işlərinə baxdı, ikinci ili qopuz çalmağı öyrəndi, üçün-
cü ili oxuyub məclis aparmağı ilə seçildi» kimi təsvirlərdə zaman 
ozan sənətini öyrənməyin əsas atributudur. Yaxud «yetdiyi yerə yel 
yetməyən»  Bəgdüz  Əmən  Qazılıq  qocanı  əsirlikdən  xilas  etməyi 
qarşısına məqsəd qoyur, lakin yeddi dəfə qalanı almaq istəsə də, ba-
carmır. Həmin hadisə dastanda davamlı, yaxud təkrarlanan zaman 
şəklində təsvir edilir:
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya

22
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
«Yedi urğunım Yeni Bayırın qurdına 
 
 
 
 
bənzərdi yigitlərim,
Yeddi kişi ilə qurulurdı mənim yayım!..
Yeddi qatla vardım, ol qələyi alımadım, 
 
 
 
 
geri döndüm» [10, 95].
Sürəkli,  yaxud  təkrarlanan  zaman  «Basat  Dəpəgözi  öldürdigi 
boy»da daha maraqlı və çoxmərhələlidir.
Bütün  banların  əsasında  belə  bir  nəticə  çıxarmaq  olar  ki,  epik 
ənənədə zaman toposları əsasən aşağıdakı formalarda təsvir edilir:
1. Bir günlük epik zaman toposu. 
Hadisə günçıxanda başlayıb batanda tamamlanır. Bəzən də şər 
qarışandan da yeri sökülənədək olan hadisə epik zaman toposunun 
içərisində əridilir. N.İ.Kravsov yazır ki, eposlarda «səhərin açılması 
onunla şərtlənir ki, kəndlilər və əsgərlər işə başlayırlar» [26, 253-
254]. Hərbçilərin məişətində havanın işıqlaşmasının böyük əhəmiy-
yət kəsb etdiyi şübhəsizdir. «Oğuz kağan» dastanında bir-iki hal is-
tisna edilməklə yürüşlər səhərlər baş verir.
2. Üç gün-üç gecəlik epik zaman toposu. 
Arxaik eposlarda və nağıllarda qəhrəman şərin təmsilçiləri ilə, 
məsələn, devlərlə üç gün, üç gecə vuruşurlar.
3. Qırx gün-qırx gecəlik epik zaman toposu. 
Epik ənənədə ən çox hadisələrin son akordu qırx gün, qırx gecə 
toy etməklə tamamlanır.
3. Bir illik epik zaman toposu. 
Çox vaxt «doqquz ay, doqquz gün, doqquz saat» şəklində ifadə 
olunur, insanın dünyaya gəlməsi – doğulması zamanı sayılır.
4. Yeddi illik epik zaman toposu. 
Uzaq  səfərlər  və  qəhrəmanın  sehirli  varlıqları  təkbaşına  axtar-
maq zamanı sayılır.
5. On altı illik epik zaman toposu. 

23
Əsir alınma və sehrə düşmə zamanı kimi xarakterizə olunur.
6. Qırx illik epik zaman toposu. 
Bu bölgü daha böyük göstərilə bilər. Mifik mədəni qəhrəmanın 
kənar  dünyalara  yollanması  zamanıdır.  Məsələn,  «Munisnamə»də 
Balakiy  dünya  qatlarında  500  ildən  artıq  qalır  və  bu  çağı  quş  şə-
killi  Xızırın  qüdrəti  ilə  geri  qayıdıb  kor  olmuş  anasının  gözlərinə 
nur gətirir. Bu mifik söyləmədə qəhrəmanın geri dönməsi zamanın 
özünün tərsinə sıxışdırılması ilə şərtlənir. Çünki 500 illik məsafə qət 
olunmasına baxmayaraq Balakiy yurduna qayıdan da görür ki, anası 
hələ həyatdadır. 
7. Uzaq məsafənin bir göz qırpımına (bir illik yolun bir saa-
ta) qət olunması və s. 
Eposlarda yolun qısaldılmasını şərtləndirən vasitələrdən də isti-
fadə olunur. Birinci halda, fövqəltəbii qüvvələrin yardımı ilə uzaq 
məsafə gözün açıb yumulması anında yerinə yetirilir. İkinci halda, 
sürətli miniyin – xüsusi at, araba, Zümrüd quşunun, uçan xalçanın 
köməyi ilə mənzil başına vaxtından tez çatdırılır.
Mifoloji dünya modelinin
kəmiyyət strukturu
Ümumiyyətlə, təkcə Azərbaycan-türk mifologiyasının yox, elə-
cə də hər bir mifologiyanın öyrənilməsində sayların tədqiqi mühüm 
əhəmiyyət kəsb edir. Hər bir ənənəvi mədəniyyət üçün xarakterik 
olan rəqəmlər vardır. Onların hansı rəqəmlər olması bir təsadüf ol-
mayıb, həmin mədəniyyətin bazasını təşkil edən mifoloji dünya mo-
deli ilə bağlıdır.
Mifologiyada rəqəmlərin xüsusi mövqeyi vardır. Bunlar dünyanı 
qavrayışın mühüm vasitəsi kimi çıxış edir. Ümumiyyətlə, mifoloji 
təfəkkürün özünəməxsus keyfiyyəti onda ifadə olunur ki, mif dün-
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya

24
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
yanı  onun  görünən,  maddi,  hissi  tərəflərindən  qavrayır.  Saylar  da 
həmin ilkin qavrama çevrəsinə daxil olan ünsürlərdəndir. Əşyaların 
sayılması  insan  təfəkkürünün  inkişafında  çox  böyük  rol  oynamış, 
onu irəli aparmışdır. 
Mifologiyada saylar dünyanın yalnız kəmiyyət baxımından qav-
ranma vasitəsi deyildir. Mifoloji çağ insanı dünyanı rəqəmlər vasitəsi 
ilə yalnız dərk etməmiş, həm də təsvir edərək «modelləşdirmişdir». 
Başqa sözlə, rəqəmlərin mifoloji dünya modelinin qurulmasında son 
dərəcə böyük və müstəsna rolu olmuşdur.  
Kəmiyyət  (say)  insanın  dünya  anlamında  faydalandığı  vacib 
abstrakt anlayışlardan biridir. Rəqəmlərin sakrallaşdırılması yaranış-
ların mifoloji dərkolunmasında xüsusi əhəmiyyət kəsb etmiş, əmək 
alətlərinin,  istehsal  vasitələrinin,  məişət  əşyalarının,  ailə  və  icma 
münasibətlərinin, sənət və peşələrin, xalq bədii təfəkkürünün, poe-
ziyanın, epik ənənənin meydana gəlməsində böyük rol oynamışdır. 
Say – mifoloji sistemlərdə ən geniş yayılmış işarələr toplusudur və 
keyfiyyət-kəmiyyət, zaman-məkan-miqdar daşıyıcısı kimi çıxış edir. 
İnsan özü də işarə-təsvir üsullarından biri kimi xüsusi say kodunun 
ən  mühüm  elementinə  çevrilir.  Başqa  sözlə,  mifoloji  modellərdə 
bəşər övladının dünyaya gəlməsi başqa dünya elementləri ilə müqa-
yisədə müxtəlif rəqəmlərlə qeyd edilir. Məsələn, «Avesta»da bütün 
canlıların altıncısı insandır, deməli, atəşpərəstlik inancında insanın 
sakral say işarəsi «6»-dır. Çin mifologiyasında isə insan «3»–lə do-
ğulur və dünya modeli bütövləşir.
Öncə gözlə gördüklərini, sonra isə düşündüklərini cütləşdirməsi-
ni bəşər övladının ilk ən böyük elmi kəşfi hesab etmək olar. Günəş 
- gündüz bir idi, o, ay - gecə ilə qoşalaşdırıldı və ikini (birin əksini) 
meydana gətirdi. Yaz girəndən payızın ortalarınadək olan dövr biri – 
tanrının insanlara göndərdiyi xoş çağları anladırdı, qış isə onun tərsi, 
ikiləşməsi, cütləşməsi idi. Xeyir-şər əkizliyinin bünövrəsi məhz iki 
rəqəminin  kəşfi  ilə  qoyulmuşdur. Və  hər  şeyin  doğuşu  varlıqların 

25
əkizləşməsinin, ikiləşməsinin, əksliklərin qarşılaşdırılmasının nəti-
cəsində  baş  vermişdir. Yer  -  kişi  (Heb,  Zevs)  göy  -  qadınla  (Nut, 
Hera), hava-kişi (Şu) su-qadınla (Tefnut) evlənməklə başqa varlıqla-
rı dünyaya gətirmişdir. Sayların təbii sıralanması dilin dərin qatların-
da indi təsəvvür etdiyimiz şəkildə deyildi, tamamilə başqa ardıcıllıq 
və anlamda idi. Saylar keyfiyyətcə müxtəlifcinsli düşünülür, onla-
rın fövqəltəbii gücə malikliyi müəyyən vasitələrlə təsdiqə çalışılır, 
bəzilərinə tam üstünlük verilirdi. Bu mənada dünya xalqlarının hər 
birini fərqləndirib əsas, vacib saydığı saylar mövcuddur. Rəqəmlə-
rin sakral funksiyasını müəyyənləşdirmək üçün ulu əcdadın dünya 
haqqındakı ibtidai təsəvvürlərinə diqqət yetirmək kifayətdir. Çünki 
dünyanın  mifoloji  mənzərəsinin  əsas  cəhətləri  çoxsaylı  variantlar 
şəklində əksər xalqlarda özünü biruzə verir. Dünyayaratmada elə pa-
rametrlərdən bəhs açılır ki, bütün hallarda say etibarı ilə sabitliyini 
qoruyub saxlayır. Mifik dünya modelinin müxtəlif strukturlarını öy-
rənəndə görürük ki, ilk əvvəl o iki hissəyə bölünür – gerçək dünya 
və xarüqüladə dünya. 
Dünya şaquli xətt üzrə ən azı üç hissəyə, üfüqi xətt iləsə mərkəzi 
dayaq nöqtəsi qatılmaqla dörd istiqamətə ayrılır: şərq, qərb, şimal, 
cənub. 
Dünyanın  əsas  ölçülərinin  cəmi  yeddidir:  4  (yer  üzü-
nün  dörd  istiqaməti)  +  1  (mərkəz)  +  1  (yuxarı)  +  1  (aşağı).  
«Yeddi» sayının geniş yayılmasının səbəbini məhz dünyanın struk-
turunun parametrləri ilə əlaqələndirirlər. Bəs yerdə qalan saylar necə 
olsun? Qeyd etmək lazımdır ki, mifik dünya modelində onların hər  
birinin öz yeri və məna tutumu var: iki – yaşadığımız dünya və o biri 
dünyadır (yerüstü, yeraltı dünyalar). Üç – göy (kosmos) + yerüstü 
dünya (gerçək dünya) və yeraltı dünyadır (ölülər aləmi). Dörd – yer 
üzünün tərəfləridir. Çinlilər dünyanı çox hallarda iki rəqəmlə – «beş» 
və  «altı»  ilə  müəyyənləşdirirdilər.  «Beş»  deyəndə,  mərkəzi  dayaq 
nöqtəsi  və  yer  üzünün  dörd  tərəfi;  «altı»  -  yer  üzünün  dörd  tərəfi