26
Masalan: havo haroratining 40-45
оC
issiq bo‗lishi sovuqqonli hayvonlarda
(masalan, sudralib yuruvchilarda) modda almashinuv jarayonini tezlashtiradi, lekin
shu bilan birga ularning
harakatchanligini susaytiradi, ya‘ni organizmning
to‗laqonli yashashiga xalaqit beradi.
Organizmlar o‗zining hayot faoliyatidagi barcha jarayonlarni saqlab qolish
uchun ularni omillarning optimal ta‘siriga moslashtirishga harakat qiladi. Bunga
misol qilib qushlarning mavsumiy ko‗chib yurishlarini, deraza oldidagi o‗simlik
o‗zining yaproqlarini yorug‗lik tushadigan tomonga qaratishi (fototropizm) va shu
singarilarni keltirish mumkin.
2. Muhit omillari ta‘sir kuchining turli individlar uchun turlicha bo‗lishi.
Organizmlarning muhit omillari ta‘sir kuchiga bardosh doirasi bir turga mansub
individlarda ularning fiziologik holati, yoshi va jinsiga ko‗ra turlicha bo‗ladi.
Masalan: tegirmon kapalagining lichinkasi 7
о
C sovuqda halok bo‗lgani, holda,
uning voyaga etgan individi 22
о
C, tuxumlari esa 27
о
C gacha sovuqqa chidaydi.
Shundan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, ekologik valentlik alohida olingan
bir individga ko‗ra tur miqyosida kengroq bo‗ladi.
3. Organizmda muhitning turli omillariga moslashish turlicha bo‗lishi.
Organizmning ekologik valentligi muhitning turli omillariga nisbatan turlicha
bo‗ladi. Masalan; biror evriterm organizm harorat o‗zgarishining keng diapazoniga
bardosh
beraolgani holda, u bosim, sho‗rlik va shunga o‗xshagan boshqa
omillarning o‗zgarishiga bardoshsiz bo‗lishi mumkin. Organizm moslasha
oladigan omillar turining ko‗pligi organizmning «ekologik spektri»ni belgilaydi.
4. Ekologik spektrning har xil turdagi organizmlarda har xil bo‗lishi. Muhit
omillarining xilma-xilligiga moslasha olish imkoniyati har xil turda har xil bo‗lib,
bu imkoniyat hatto bir-biriga yaqin turlarda ham bir xil bo‗lmaydi. Ba‘zi omillarga
nisbatan moslashish turlararo bir-biriga yaqin kelishi mumkin, lekin ular muhitning
barcha omillariga aynan bir xil moslasha olmaydi, ya‘ni har xil turdagi
organizmlarning ekologik spektri har xil bo‗ladi.
5. Omillarning birgalikda ta‘sir qilishi. Organizmlarning
alohida olingan
biror bir omilga moslashuvida boshqa omillarning ham ta‘siri bo‗ladi. Masalan:
27
jazirama issiqqa bardosh berish quruq iqlimda nam iqlimga ko‗ra oson kechadi.
Havoning namligi yuqori bo‗lgan joyda uning namligi past joyga qaraganda
sovuqqa bardosh berish oson. Demak, organizmning issiqqa moslashuvida ham,
sovuqqa moslashuvida ham muhitning ikkala omili ya‘ni harorat va namlik
birgalikda ta‘sir qiladi.
Ammo birgalikda ta‘sir qiladigan omillarning ta‘sir darajasi hech qachon bir
xil bo‗lmaydi, doimo ularning biri asosiy, boshqalari esa unga qo‗shimcha ya‘ni
to‗ldiruvchi sifatida harakat qiladi. SHuni aytish kerakki, organizm uchun
omillarning barchasi ham zarur va hech qachon bir omilning o‗rnini boshqa omil
bosa olmaydi. Masalan: butunlay
quruq tuproqka ekin ekib, unga issiqlik,
yorug‗lik, ozuqa va boshqa barcha omillarni etarli qilib berganimiz bilan u ekin
ko‗karmaydi, chunki bu erda namlik omilining ta‘siri etishmaydi.
6. Omillarning cheklovchi ta‘siri. Organizm yashashi uchun zarur bo‗lgan
omillarning ko‗pchiligi yashash uchun qulay bo‗lsa-yu, ularning birortasi
optimumdan uzoqlashib, kritik nuqtaga etsa, bunday sharoitda organizm
yashayolmaydi. Bunday omil
cheklovchi omil hisoblanib, organizmning o‗sha
joyda yashashiga imkoniyat bermaydi. Shuning uchun ham, aytish kerakki,
cheklovchi omillar turlarning geografik tarqalishini belgilaydi.
Cheklovchi omillar abiotik, biotik yoki antropik bo‗lishi mumkin. Bularni
quyidagi birnechta misollar bilan tushunib olish oson. Masalan: biror tur o‗z
arealini shimolga kengaytirganida u o‗z arealini iqlimning kritik nuqtasigacha
kengaytirishi mumkin. Undan narida esa iqlimning cheklovchi omili ta‘sir qilib,
boshqa kengaytirishga imkon bermaydi. Demak, bu yerda sovuq harorat
cheklovchi abiotik omil hisoblanadi. Biror geografik
maydonda kuchli raqibning
yashashi u yerga kuchsiz organizmning kirishiga yo‘l bermaydi. Bunda cheklovchi
omil biotik bo‗lib, u o‗sha kuchli raqib hisoblanadi. Don ekiladigan maydonlar
atrofidagi daraxtlarda dala va uy chumchuqlarining ko‗plab uyalarini ko‗rish
mumkin. Ammo insonning bu daraxtlarni yo‗qotishi yoki maydonga don ekmasligi
chumchuqlarni bu yerni tashlab ketishga majbur qiladi. Bunda cheklovchi omil
antropik omil, ya‘ni inson faoliyati bo‗lib hisoblanadi.
28
Shunday qilib, cheklovchi omillar organizmlar hayotining kaliti hisoblanadi.
Cheklovchi omillarning ta‘siri joy va vaqtga ko‗ra o‗zgarib turadi. Shuning uchun
ham bu omillarni yaxshi o‗rganish organizm hayotini to‗g‗ri boshqarish, o‗simlik
va hayvonlarni parvarishlash, ulardan mo‗l mahsulot olish va bir erdan boshqa erga
ko‗chirib, iqlimlashtirish imkonini beradi.
Insoniyat sivilizatsiyasi rivojlangan hozirgi kunda biosfera ifloslanishining
asosiy qismi kimyoviy vositalar orqali sodir bo‗ladi. Xalq xo‗jaligining turli
sohalari –
sanoat ishlab chiqarishi, energetika ob‘ektlari va transport vositalari
muhitga u yoki bu turdagi kimyoviy vositalarni muttasil tashlab turadilar. Ularning
belgilangan me‘yordan ortiq tashlanishi muhitning kimyoviy ifloslanishiga olib
keladi.
Muhitni ifloslovchi moddalarning turi ishlab chiqariladigan xomashyoning
kimyoviy tarkibiga va uni ishlab chiqarish uchun foydalaniladigan yoqilg‗i turiga
bog‗liq. Masalan, metallurgiya zavodlaridan havoga metall changi, shuningdek
yonish jarayonida hosil bo‗ladigan oltingugurt angidridi, uglerod va azot oksidlari,
zaharli ftor
birikmalari, xlor va boshqa murakkab tarkibli gazlar chiqariladi.
Dostları ilə paylaş: