Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
(Fransız və Azərbaycan dillərinin materialları əsasında)
Yüklə 4,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Filologiya məsələləri – №3, 2014
- Key words
|
(Fransız və Azərbaycan dillərinin materialları əsasında) Açar sözlər: tabelilik bağlayıcısı, məna, növ, müqayisə. Key words: subordinating conjunction, meaning, type, comparison Ключевые слова: подчинительный союз, смысл, вид, сравнение
Mürəkkəb cümlələri əmələ gətirən sadə cümlələrdə iki cür bağlılıq ola bilər. Birincisi, bir tərəfdən formaca, hüquqca bərabər olan müstəqil sadə cümlələr bütöv bir fikri ifadə etmək üçün qarşılıqlı olaraq bir-birinə bağlanır. Bəzən sadə cümlələr- dən biri ikinci sadə cümləyə bağlanır, onun mənasını tamamlayır. Buna görə də, bir növ, öz müstəqilliyini itirir və ona tabe olur. Belə cümlələrdə sadə cümlələrdən biri yerini dəyişdikdə, cümlələr arasındakı məna münasibətləri dəyişdiyi kimi, bu cüm- lələri tərkibinin ümumi mənası da pozulur. Deməli, birinci növ bağlılığa tabesiz, ikinci növ bağlılığa isə tabeli adı verilir. İstər məktəb qrammatikalarında, istərsə də yazılan elmi əsərlərin əksəriyyətin- də deyilir ki, tabesiz mürəkkəb cümlələr bərabərhüquqlu sadə cümlələrdən təşkil olunur. Tabeli mürəkkəb cümlələr isə qeyri-bərabərhüquqlu sadə cümlələrdən təşkil olunur. Yəni birləşməyə daxil olan sadə cümlələrdən biri öz müstəqilliyini itirir, di- gər sadə cümləni izah edir. Tabelilik əlaqələri əsasında ən azı iki sadə cümlənin birləşməsi sayəsində tabeli mürəkkəb cümlələr əmələ gəlir.Tabeli mürəkkəb cümlə iki hissədən- baş və budaq cümlələrdən ibarət olur.Baş cümlə, adətən, öz qrammatik vəziyyətinə görə sərbəst olub, budaq cümləni özünə tabe edir. Budaq cümlə qram- matik cəhətdən baş cümlədən asılı olur. Dilimizdə işlənən bağlayıcıların bir qismi də tabeli mürəkkəb cümlənin baş cümləsi ilə budaq cümləsini bağlamağa xidmət edir.
Tabelilik bağlayıcıları hər iki dildə - həm müasir fransız, həm Azərbaycan dil- lərində tabeli mürəkkəb cümlənin baş və budaq cümləsini bir-birinə bağlamağa xid- mət edir. Hər iki dildə bu bağlayıcılar bir cümləni başqa cümləyə bağlamaqla, tabelilik münasibəti yaradır, biri tabe, digəri tabe edən cümlələrdən ibarət tabeli mürəkkəb cümlə əmələ gətirir. Hər iki dildə bağlayıcılar sözləri və cümlələri bağla- maqla onların əlaqələnməsinə kömək edir, bu yalnız xarici vasitə ilə edilmir, həm də mənaların, fikirlərin daxili rabitəsi üçün edilir. Daşıdığı sintaktik vəzifəyə görə bağlayıcılar tabeli və tabesiz olmaqla iki yerə ayrılır. Bağlayıcıların bir qismi söz və söz birləşmələrini, tabesiz mürəkkəb cümlə- ləri və cümlə qruplarını, digər bir qismi isə tabeli mürəkkəb cümləni təşkil edən komponentləri bağlamağa xidmət edir. Beləliklə, cümlə üzvləri və cümlələr arasında yaratdıqları mənaya görə bağ- layıcılar iki yerə bölünür: 1) tabesiz bağlayıcılar; 2) tabeli bağlayıcılar
Filologiya məsələləri – №3, 2014
116 Hər iki bağlayıcı növü mürəkkəb cümləni əmələ gətirən sadə cümlələr ara- sında olur. Ə.Abdullayev “Müasir Azərbaycan dilində tabeli mürəkkəb cümlələr” kita- bında tabeli və tabesiz mürəkkəb cümlələri aşağıdakı şəkildə müəyyənləşdirir. Mürəkkəb cümləni əmələ gətirən sadə cümlələrdə iki cür bağlılıq mövcuddur: Birincisi, bir tərəfdən mövzuca, hüquqca bərabər olan müstəqil sadə cümlələr bütöv bir fikri ifadə etmək üçün qarşılıqlı olaraq bir-birilə bağlanır.. İkincisi, isə sadə cümlələrdən biri ikinci sadə cümləyə bağlanır, onun mə- nasını tamamlayır. Başqa sözlə desək, öz müstəqilliyini itirir və ona tabe olur.Belə cümlələrdə sadə cümlələrdən birinin yerini dəyişdikdə, cümlələr arasındakı məna münasibətləri dəyişildiyi kimi, bu cümlələrin tərkibinin ümumi mənası da pozulur. Ə.Abdullayev birinci növ bağılılığa tabesiz, ikinci növ bağlılığa isə tabeli adı verir.
Tabeli mürəkkəb cümlələr isə qeyri-bərabər hüquqlu sadə cümlələrdən təşkil olunur. Yəni birləşməyə daxil olan sadə cümlələrdən biri öz müstəqilliyini itirir digər(müstəqil vəziyyətdə qalan) sadə cümləni izah edir. Beləliklə, dilçilər bu təriflərə əsasən, tabesiz mürəkkəb cümləni tabeli mürəkkəb cümlədən ayıran iki cəhətin olduğunu söyləyirlər: 1) müstəqillik; 2) asılılıq Tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələri arasındakı məna asılılığı zəif və tabesizlik əsasındadırsa, tabeli mürəkkəb cümlələrdə tərkib hissələr arasındakı məna asılığı daha qüvvətli və tabelilik əsasındadır. İndi isə biz mövzu ilə əlaqədar olaraq, yalnız tabelilik bağlayıcılarından bəhs edəciyik. Tabelilik bağlayıcıları işləndikləri yerə və daşıdıqları vəzifəyə görə tabesizlik bağlayıcılarına nisbətən məhduddur. Tabesizlik bağlayıcıları həmcins üzvlər, həmcins budaq cümlələr, söz birləşmələrinin tərkibindəki həmcins tərəflər, tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri və cümlə qrupları arasında işlənə bildiyi halda, tabelilik bağlayıcıları yalnız tabeli mürəkkəb cümlənin tərkibindəki budaq cümlələri baş cümləyə bağlaya bilir. Bağlama vasitəsi roluna görə tabelilik bağlayıcıları tabesizlərə nisbətən üstün mövqeyə malikdir. Bu bağlayıcılar tərəflərdən birinin digərindən asılı vəziyyətə düşməsindən, birinin digərinə tabe olmasına ciddi təsir edir. Tabeli mürəkkəb cümləni təşkil edən hissələr eynihüquqlu deyildir. Tabeli mürəkkəb cümlədəki asılılıq birtərəflidir, yəni bir mürəkkəb cümlədə birləşən hissələrin biri digərindən asılıdır. Bunu aşağıdakı misallardan da aydın görə bilərik. Fransız dilində, məsələn, “Cet homme pleura lorsqu’on lui amena sa fille.(E. Zola, “La joie de vivre”) Azərbaycan dilində: Nə qədər ki, Maya gəlməmişdi, indiki qaş-qabaq və sərt rəftar da gözə dəymirdi.(M.İbrahimov, “Böyük dayaq”) Fransız dili misalındakı sonrakı hissə, Azərbaycan dili misalında isə əvvəlki hissə asılı vəziyətdə olub, nisbətən sərbəst vəziyyətdə olanlara tabedir. Buradakı “sərbəstlik” budaq cümlənin asılı vəziyyəti ilə müqayisədə götürülür. Filologiya məsələləri – №3, 2014
117 Qarşılaşdırılan hər iki dildə tabelilik bağlayıcıları müxtəlif tip budaq cümlələrində işlənirlər. Bu növ bağlayıcılar tabeli mürəkkəb cümlələrin, yəni mübtəda, xəbər, tamamlıq və zərflik budaq cümlələrini bağlamaq funksiyasını yerinə yetirirlər. Tabelilik bağlayıcılarının əsas xüsusiyyətlərindən biri onların müxəlif tip budaq cümlələrində işlənmə xüsusiyyətləridir. Bildiyimiz kimi, Azərbaycan dilçilik ədəbiyyatında bağlayıcı vasitələrdən asılı olmayaraq, mürəkkəb cümlələr tabesiz və tabeli olmaqla iki növə ayrılır. Mürəkkəb cümlənin tərkib hissələri yalnız intonasiya ilə əlaqələnmiş olduaqda into- nasiyanın tələbləri əsasında cümləyə tabesizlik və ya tabelilik bağlayıcısı əlavə et- mək olur.məs, 1)Cəmşid çolpanı pardaxladı,Mürşüd kişi Xəlil bəyin boğma stəkanına çay
2) O bizi görürür, biz onu görmürük.(S.Əhmədov) 3) Bir yaxşı çomaq gərəkdi, onunla bu Hatəmxanı bir möhkəmcə çırpasan. (S.Əhmədov) 4) Heç bilmədim, nə söylədim yara mən.(Aşıq Məhəmməd) Aydındır ki, birinci misalda tərkib hissələr arasına “və” (Mürşüd kişi sözlərin- dən sonra) “isə”, ikinci misalda “amma” tabesizlik bağlayıcılarını, son iki misalda isə tərkib hissələr arasına “ki”bağlayıcısını artırmaq olar. Əvvəlki iki cümlə tabesiz, sonuncular tabeli mürəkkəb cümlələrdir. Lakin təkcə intonasiya ilə qurulub müba- hisə törədən cümlələr də az deyil; məs: Gər Xəlilin, elə bil, iştahı küsmüşdü, süfrəyə baş qoşmurdu.(S.Əhmədov)- cümləsinin tərkib hissələri arasına “çünki” bağla- yıcısını da artırmaq olar”, ona görə də” bağlayıcısını da. Birinci halda cümlə səbəb budaq cümləli, ikinci halda nəticə budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlə olacaqdır. Lakin həmin cümləni indiki halda səbəb-nəticə əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlə də saymaq mümkündür. Bağlayıcılar sintaktik və semantik olmaqla iki növə ayrılır. “Ki” bağlayıcısı sintaktik, qalan tabelilik bağlayıcıları semantik bağlayıcılarıdır, çünki “ki” bağlayı- cısı budaq cümlələrin müəyyənləşdirilməsində elə bil rol oynamadığı halda, digər bağlayıcılar qrammatik semantikası ilə budaq cümlələrin aydınlaşmasına kömək edir. Tabelilik bağlayıcıları, bir qayda olaraq, baş və budaq cümlənin arasında işlənir və baş cümlədən budaq cümlənin mənasını şərtləndirən fasilə ilə ayrılır. Müasir fransız dilində tabelilik əlaqəsi bildirən bağlayıcılar aşağıdakı kimi qrplaşdırlır: I. Mübtəda, xəbər, təyin və tamamlıq budaq cümlələrini baş cümləyə bağlayan bağlayıcılar; II. Zərflik budaq cümlələrini baş cümləyə bağlayan bağlayıcılar. Zərflik budaq cümlələrini baş cümləyə bağlayan tabelilik bağlayıcıları da öz növbəsində aşağıdakı qruplara bölünür: a) Yer budaq cümləsini baş cümləyə bağlayan tabelilik bağlayıcıları b) Zaman budaq cümləsini baş cümləyə bağlayan tabelilik bağlayıcıları c) Məqsəd budaq cümləsini baş cümləyə bağlayan tabelilik bağlayıcıları d) Şərt budaq cümləsini baş cümləyə bağlayan tabelilik bağlayıcıları e) Nəticə budaq cümləsini baş cümləyə bağlayan tabelilik bağlayıcıları f)
Müqayisə budaq cümləsini baş cümləyə bağlayan tabelilik bağlayıcıları Filologiya məsələləri – №3, 2014
118 g) Səbəb budaq cümləsini baş cümləyə bağlayan tabelilik bağlayıcıları h) Güzəşt budaq cümləsini baş cümləyə bağlayan tabelilik bağlayıcıları N.Ştenberq özünün “Grammaire française” kitabında yuxarıda adı çəkilən tabelilik bağlayıcılarının ifadə etdikləri mənaya görə təsnifatını vermişdir. 1) zaman əlaqəsi bildirən tabelilik bağlayıcıları (conjonctions temporelles): quand, comme, lorsque, alors que, pendant que, tandis que, en même temps que, tant que, avant que, aussitôt que, à mesure que, depuis que, une fois que, après que, jusqu’à ce que, du moment que; 2) səbəb əlaqəsi bildirən tabelilik bağlayıcıları(conjonctions causales) : parce que, comme, puisque, du moment que, attendu que, vu que, c’est que, ce n’est pas que, non que, selon que ; 3) tərzi-hərəkət bildirən tabelilik bağlayıcıları( la manière): de manière que, de façon que, de sorte que ; 4) məqsəd bildirən bağlayıcılar (le but): pour que, afin que, de peur que ; 5) nəticə bildirən bağlayıcılar (conjonctions consécutives) : si bien que, des sorte que, de façon que, de manière que, au point que (avec un mot corrélatif dans la principale : s,i tant, tel, tellement) 6) şərt bildirən bağlayıcılar (conjonctions conditionnelles) :
7) müqayisə bildirən bağlayıcılar (conjonctions adversatives): alors que, tandis que, si; 8) güzəşt bildirən bağlayıcılar (conjonctions concessives): bien que, quoique, encore que, quel que, que, si...que, pour que, même si ; Göründüyü kimi, bəzi bağlayıcılar “alors que”, “tandis que”, “tant…que” bağlayıcıları həm zaman, həm müqayisə budaq cümləsini baş cümləyə bağlayan tabelilik bağlayıcılarına aiddir. Daha sonra, “de sorte que”, “de manière que ” , “de façon que” bağlayıcıları həm məqsəd bildirən, həm də nəticə budaq cümləsini baş cümləyə bağlayır. Məsə- lən, “une fois que”, “du moment que” bağlayıcıları həm zaman əlaqəsi, həm də mü- qayisə bildirirlər. “Si” bağlayısı həm şərt, həm də qarşılaşdırma, “quand” bağlayıcısı isə həm zaman əlaqəsi və həm də güzəşt mənası bildirir. Qeyd etmək lazımdır ki, elə bağlayıcılar var ki, onlar həm tabeli budaq cümlə- lərdə, həm də tabesizlik əlaqəsi bildirən cümlələrdə təsadüf olunur. Belə bağlayıcı- ları fərqləndirməyi bilmək vacibidir. Müasir fransız dilində mövcud olan tabelilik əlaqəsi bildirən bağlayıcıların müxtəlif tip budaq cümlələrdə işlənmə xüsusiyyətləri vardır. Mübtəda budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr baş cümləyə “qui” nisbi əvəzliyi, “que” bağlayıcısı, nisbi əvəzliyin “ce, celui, celle” ilə bağlana bilər. Məsələn: Qui va à la chasse perd sa place. Celui qui veut le voir doit me suivre. Xəbər budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr baş cümləyə “que” bağlayıcısı ilə bağlanır. Məsələn:
Filologiya məsələləri – №3, 2014
119 La vérité était que je ne pouvais rien retrouver. Le fait est que les mères regardaient leurs enfants avec une emotion nouvelle. V.Q.Qak “Теоретическая грамматика французского языка” kitabında tabelilik əlaqəsi bildirən bağlayıcılardan bəhs edərkən, fransız dilində iki sadə tabelilik bağlayıcılarının “si”, “que” və üç( “que” ilə duzələn) mürəkkəb bağlayıcı- ların olduğu fikrini söyləyir: quoique, puisque, lorsque. V.Q.Qak “que” ilə yaranan tərkibi bağlayıcıları aşağıdakı modellər üzrə qruplaşdırmışdır: a) zərf+que : alors que, bien que, autant que, non que; b) sözönü+que: avant que, sans que, pour que, pendant que; c) sözönü+ce+que: parce que, à ce que, de ce que, en ce que; d) sözönü+isim+que(où): à condition que, à mesure que, au cas que, au cas
e) fel formaları+que : en attendant que, étant que Azərbaycan dilçiliyində işlətdiyimiz tabelilik bağlayıcılarına gəldikdə qeyd etməliyik ki, tabelilik bağlayıcıları tabesizlik bağlayıcılarından fərqli olaraq bir cümləni baş cümləyə bağlamaqla tabelilik münasibəti yaradır, biri tabe, digəri tabe edən cümlələrdən ibarət tabeli mürəkkəb cümlə əmələ gətirir.Tabelilik bağlayıcıla- rının məna növləri aşağıdakılardır: 1) aydınlaşdırma bildirənlər; 2)səbəb bildirənlər; 3)Müqayisə və bənzətmə bildirənlər; 4) şərt bildirənlər; 5) güzəşt bildirənlər. I. Aydınlaşdırma bildirən tabelilik bağlayıcıları tabeli mürəkkəb cümlənin budaq cümləsini müxtəlif cəhətdən aydınlaşdırma mənaları ilə bağlayır. Bunlar “ki”,
- Kişi, yaxşısı budur ki, o bədbəxtin halını düşün. (M.İbrahimov, “Böyük dayaq”) “Ki” bağlayıcısı zaman budaq cümlələrinin baş cümləyə bağlanmasında böyük rol oynayır. Bu bağlayıcı “elə ki, onda ki, o gün ki, o zaman ki, nə vaxt ki, nə
cümlələrin baş cümlələri zamanca aydınlaşdırmasını təmin edir. Məsələn: - Necə ki atasından bəraət kağızı gəlməmişdi, quzu kimi idi, indi az qalır göz çıxartsın. (M.İbrahimov, “Böyük dayaq”) II. Səbəb bildirən tabelilik bağlayıcıları biri digərinə səbəb olan və səbəbə görə də biri digərinə tabe olan iki cümlə arasında işlənir, onları bir-birinə bağlayır: çünki, ona görə ki, onun üçün ki, bunun üçün ki, ondan ötrü ki, bundan ötrü ki, o səbəbə, ona görə, buna görə, ona görə də, buna görə də, onun üçün, bunun üçün,, onun üçün də, bunun üçün də, ondan ötrü və s. -Mənə elə ittiham verə bilməzlər, çünki o cür günahdan uzağam. (M.İbra- himov, “Böyük dayaq”) III. Müqayisə və bənzətmə bildirən tabelilik bağlayıcıalrı, əsasən, iki təsəvv təsəvvürü, iki iş-hərəkət, iki hal-vəziyyəti bir-birinə bənzətmək və müqayisə etmək üçün işlədilir: necə, necə ki, nə cür ki, sanki və s. - Az keçməmiş quru otların və çılpaq ağacların üstünə sanki işıldayan, narın muncuqlar düzdülər. (M.İbrahimov, “Böyük dayaq”)
Filologiya məsələləri – №3, 2014
120 IV. Şərt bilidirən tabelilik bağlayıcıları tabeli mürəkkəb cümlənin baş cüm- ləsini budaq cümləyə bağlamağa xidmət edir:
-Zənnimcə, əgər bu qız pis bir adamın əlinə düşərsə, mütləq həyatını böyük bir faciə ilə qurtaracaq. (M.İbrahimov, “Böyük dayaq”) V. Güzəşt və qarşılaşdırma bildirən tabelilik bağlayıcıları tabeli mürəkkəb cümlənin tərkibindəki budaq cümləni güzəşt yolu ilə baş cümləyə bağlayır:
-Sən gərçi olubsan ona məftun, oldur tələbində səndən əfzun. (M.Füzuli) Müqayisə olunan hər iki dildə tabelilik bağlayıcıları müxtəlif tip budaq cümlələrində işlənirlər və belə bir qənaətə gəlmək olar ki, hər iki dildə tabelilik bağlayıcıları real məna yox, formal-qrammatik məzmun kəsb edir. Hər iki dildə tabelilik bağlayıcılarının bağladığı tərəflər heç vaxt bərabərhüquqlu olmur.
Ədəbiyyat 1. Abdullayev Ə. “Müasir Azərbaycan dilində tabeli mürəkkəb cümlələr”.B.,1974 2. Cəfərov S. “Azərbaycan dilinin qrammatikası”. B.,1963 3. İbrahimov M. “Böyük dayaq” B.,1957 4. Steinberg N. “Grammaire française” L.,1969 5. Zola E.”La joie de vivre” P.,1884 6. Теоретическая грамматика французского языка”, M., 1986
А.Шафиева Подчинительные союзы как один из видов союзов (на материале французского и азербайджанского языков) Резюме
ком языках в сложноподчинительном предложении служат для связи главной и придаточной части. В обоих языках подчинительные союзы, соединяя одно предложение с другим, создают подчинительное отношение, одна из частей является главной, другая – придаточной, образуя сложноподчинительное предложение. В этих двух языках союзы, объединяя слова и предложения, по- могают установлению связи между ними. Это проделывается не только вне- шне, но и для внутренней связи смысла и понятий. Сравниваемые подчини- тельные союзы обоих языков используются в различных типах сложноподчи- ненных предложений. Можно прийти к такому выводу, что подчинительные союзы имеют не только реальное значение, но и формально-грамматическое содержание. В обоих языках связанные подчинительной связью стороны, никогда не бывают равными. Filologiya məsələləri – №3, 2014
121 A.SHafiyeva Subordinating conjunctions as a type of conjunctions (on the basis of material of the French and Azerbaijan languages) Summary
In both languages subordinating conjunctions serve to join a subordinate clause to a principal clause of the composite sentence both in the modern French language and in the Azerbaijan language. In both languages joining one clause to another clause these conjunctions create subordinating relation, a complex sentence consisting of a principal clause and a subordinate clause. In both languages joining words and sentences conjunctions help their coordination, it isn’t only done by external means, and it is also done for internal connection of meanings and thoughts. Comparable in both languages subordinating conjunctions are used in different kinds of subordinate clauses. It can be concluded that in both languages subordinating conjunctions don’t have real meaning, they have formal-grammar content. In both languages the parts joined by subordinating conjunctions never passes equal rights.
Rəyçi: Teybə Cəlilova filologiya elmləri namizədi, dosent
Filologiya məsələləri – №3, 2014
122
САМИРА ГУСЕЙНОВА АДУ muzzysam@mail.ru
discourse Ключевые слова: определение текста, анализ дискурса, взаимоотношение текста и дискурса
значительного ряда лингвистических понятий, все еще затрудняется в опреде- лении четких разграничений между языковыми единицами, носящими ту или иную когнитивную значимость. Это и является причиной того, что и по сей день проблема текста и дискурса является актуальным и интересным объек- том лингвистического исследования. Когнитивная природа данной проблемы выявляет важность рассмотрения не только понятий темы и дискурса в отдельности, но и взаимоотношения между данными понятиями и их обоюд- ного взаимовлияния. Факторы, обуславливающие параллельность и разгра- ничение понятий текст и дискурс являются ключевыми в детерминации их лингвистического статуса в отдельности. Объектом данного исследования являются понятия текст и дискурс в отдельности, их разграничение и линг-
вистическая характеристика. Разграничение понятий текст и дискурс должно опираться на сопоставление их основных признаков, поэтому мы предлагаем рассмотреть основные свойства текста с точки зрения их проявления и функ- ционирования в дискурсе. Отсутствие общепризнанного определения текста и дискурса выявляет значимость данной работы. Полисемантичность этих терминов обуславли- вается тем, что современная лингвистика выделяет ряд подходов к проблеме определения текста и дискурса. По мнению многих пионеров науки, отли- чительной чертой этих двух понятий является письменная природа текста, в то время как дискурс имеет лишь устное проявление. Попытку отразить в од- ном определении многоаспектность текста предпринял И.Р. Гальперин. «Текст, – пишет он, –это произведение речетворческого процесса, обладающе- го завершенностью, объективированное в виде письменного документа; произведение, состоящее из названия и ряда особых языковых единиц (сверхфразовых единств), объединенных разными типами лексической, грам- матической, стилистической связи, имеющих определенную целенаправлен- ность и прагматическую установку» [1, c. 18-19]. Как видим из этого опреде- ления, автор считает, что текст может быть реализован только в письменной форме. Тем не менее, большинство лингвистов считает текстами любые рече- вые произведения не только письменной, но и устной (в том числе спонтан- ной) речи [2];этой, же точки зрения придерживается автор данной Работы.
Filologiya məsələləri – №3, 2014
123 Несовершенство данного подхода к проблеме текста и дискурса является очевидным, потому что текст не может обуславливаться лишь письменной формой и имеет совершенно иные критерии, такие например как связанность. В этой работе мы попытаемся доказать, что текст обладает связанностью по своему существу и совершенно независимо от устной или письменной реализации. Острота и актуальность проблемы дискурса обуславливается тем, что наряду со стилистическими факторами ученые также рассматривают супРа- лингвистические факторы в определении понятия дискурса. Одним из ярких примеров подобного подхода к проблеме является супралингвистическая теория французского языковеда М. Фуко. М. Фуко определяет дискурс как «множество высказываний, принадлежащих одной формации» [3] . Согласно теории Фуко, дискурс включает в себя как речевые, так и неречевые элементы. По данной теории дискурс рассматривается не как отдельный лингвистический элемент, а как совокупность общественной прак- тики, обусловленная и систематизированная национально-исторической реальностью. Другим ярким примером широкого подхода к пониманию сущности дискурса является теория Т. Ван Дейка[4] , согласно которой дис- курс воспринимается как когнитивное языковое образование, где дискурс это речевая реализация текста как языковой сущности. По теории Дейка, текст может быть понятен только в том случае, если понятна ситуация, о которой идет речь. Исследование дискурса направленo прежде всего на устную коммуникА- цию, на интерактивное взаимодействие говорящего и слушающего и сконцент- рированo на степени и характере влияния экстралингвистического фона. Если текст рассматривается как последовательность высказываний, связывающихся в единую текстовую систему соответственно критериям текстуальности, то дискурс предстает как совокупность текстов, так или иначе связанных друг с другом. Другим важным характерным фактором дискурса является его кол- лективность – например, дискурс художников, писателей, политиков и т.д. Иллокутивный характер дискурса, то есть согласованность предмета обсужде- ния с его участниками представляет собой полную противоположность перло- кутивности текста, где предмет обсуждения не согласовывается с участниками и постановка проблем осуществляется исключительно самим автором. Несмотря на различные подходы и интерпретации проблемы, следует от- метить единственный консенсус, к которому пришли практически все ученые изучающие проблему текста и дискурса: понятие дискурс определяется через понятие текст. Принимая во внимание все вышеуказанные дифференциации, мы можем прийти к следующему заключению: текст и дискурс неотъемлемо связаны друг с другом. В этой работе мы рассмотрим их в отдельности, а взаключении проведем параллели их соприкосновения и взаимной интерреализации. Текст как объект лингвистической науки имеет многозначные определе- ния. Причиной тому является многогранность видов и типов текста. Раз- личные семантические и когнитивные оттенки текста как лингвистического явления создают сложности для однозначного и общепринятого определения.
Filologiya məsələləri – №3, 2014
124 Текст (от лат. textus — «ткань; сплетение, связь, сочетание») это связанные между собой логически последовательные предложения, выраженные как в письменной, так и в устной форме. Такое определение является самым рас- пространенным, в то время как текст может состоять и из одного предложе- ния. Предложение, состоящее из последовательных и логически взаимос- вязанных слов, и носящее информационный характер может именоваться текстом. Смысловые и грамматические средства обеспечивают связанность предложений в тексте. Грамматические средства определяются структурой и характеристикой языка воспроизведения текста. Выдающийся учёный Гальперин в своей трактовке текста даёт следую- щее определение «текст – это произведение речетворческого процесса, обла- дающее завершенностью, объективированное в виде письменного докумен- та...." [1, с. 18-19]. Данное определение полностью отрицает возможность уст- ных воспроизведений именоваться текстами. Однако как же мы назовём связные устные речевые воспроизведения? Не являются ли они текстами? Или же не существовало ли текста в период ранней цивилизации, когда чело- вечество ещё не изобрело письменность? При всей своей научной значимости и конкретности подобное определение текста приводит к ряду естественных вопросов. Такой аспект как завершенность, теряет свою значимость, когда в некоторых художественных текстах предложения обрываются на полуслове. Подобные явления есть не что иное как литературный приём автора где он придаёт художественный эффект тексту своего героя. Подобный прием может так же быть рассчитан на то, чтобы читатель сам додумал конец текста. Огра- ничениетекста в виде письменного документа так же вызывает ряд вопросов. Как было уже отмечено выше устное воспроизведение речи так же является текстом. А.Г.Баранов определяет текст как вербальные произведения в разной форме воплощения (устной, письменной, электронной и т.д.), как «материаль- ное проявление коммуникации» [5, с.64-65]. Как мы видим из этого определе- ния, ученый демонстрирует новый подход, где трактовка текста не огРаничи- вается письменной формой. Устное проявление коммуникации так же именуется текстом. Одним из наиболее интересных фактов в тексте является то, что в вос- приятии человека имеются способы интуитивного выделения текста. Этот фе- номен включает текст в список естественных лингвистических явлений. Поня- тие текста укоренено в нашем сознании, несмотря на всю расплывчатость понятия. Например, такие примеры письменной речи как сочинения, рефера- ты, документы, статьи, литературные произведения идентифицируются как текст. Концепт, вложенный в основу текста, то есть его ядро, Бондарко опре- деляет как "информационно самодостаточное речевое сообщение с ясно офор- мленным целеполаганием и ориентированного по своему замыслу на своего адресата". Подобная идентификация текста предполагает, что всякого рода надписи типа “Посторонним вход воспрещен” тоже являются текстом, потому что у них есть свой адресат, они содержат определённую информацию, у них есть ясно выраженная цель и они самодостаточны, то есть они не требуют дополнительных интерпретаций. Принимая во внимание тот факт, что
Filologiya məsələləri – №3, 2014
125 подобный текст состоит из одного предложения, целенаправленно будет именовать его мини-текстом. Одним из основных критериев определения текста является целенаправленность речевого акта, прагматическая и конк- реетная ориентация, прямая направленность на адресата.Направленность мо- жет интерпретироваться по-разному в зависимости от точки зрения говоряще- го. Некоторые тексты носят чисто информационный характер, где главой целью является передача информации. В других случаях, вышеуказанного примера мини текста, есть интенция достижения определённой цели, где ав- тор ожидает адекватную реакцию на свою речь. С момента своего появления в современной науке термин « дискурс» принимает различные, иногда очень широкие значения. Для того, чтобы указать, какое из многочисленных значе- ний анализируется в данной диссертации, следует дать точноеопределение самому понятию. Первоначально слово « дискурс » происходит от латинского слова “discursus", что обозначает 'разговор, речь’. Таким образом, понятие общепонятно, однако дискурс относится к слишком широким областям чело- веческой жизни, поэтому в данном случае понятие дискурс рассматривается с позиции дискурсивной лингвистики, и особенно прикладной лингвистики. Нет единого согласия в отношении использования термина дискурс сре- ди лингвистов. Некоторые используют его по отношению к текстам, а другие утверждают, что оно обозначает определение речи, например, данное поясне- ние, иллюстрируется следующим примером: "Дискурс: непрерывный участок языка длиннее, чем предложения, часто составляющих согласованную едини- цу, например проповедь, аргумент, шутку, или повествование". Даковска с другой стороны, зная о различиях между видами дискурсов, указывает единство в качестве жизненно важного элемента коммуникативных намере- ний каждого из них. Следовательно, она предлагает использовать термины «текст» и «дискурс» почти синонимы поясняя текст как относящийся к языко- вому продукту, а дискурс подразумевается как динамика процессов. По мне- нию Кук романы, а также короткие разговоры или стоны могут быть в равной степени определены как дискурсы. Семь критериев, которые должны быть выполнены, чтобы квалифициро- ваться какие-либо письменные или языковые тексты как дискурс были пред- ложены Бюгранде [6, c. 44] . К ним относятся: • Сплоченность - грамматическая связь между частями предложения важные для его толкования; • Согласованность – порядоквыражений, относящий друг другу по смыслу;
• Намеренность - сообщение должно быть передано намеренно и сознательно; • Приемлемость – указывает на то, что коммуникативная продукт должен быть удовлетворительным, чтобы слушатели одобряли его; • Информативность – определенная новая информация должна быть передана в дискурсе; • Ситуативность - обстоятельства, сопровождающие высказывания важны;
Filologiya məsələləri – №3, 2014
126 • Интертекстуальность - ссылка на мир за пределами текста или схем устного перевода. В настоящее время, однако, следует отметить, что все упомянутые выше критерии воспринимаются как менее важное исследование в дискурсе, некоторые из них, таким образом, действуют только в определенных методах исследования [7 c 49]. Так как нелегко дать четкое определение понятию дискурс, стоит вна- чале дать четкое разъяснение самому понятию. Стоит однозначно определить, какие функции являются общими для всех ее видов. С этой точки зрения понятие Соссюра “langue” - язык и “parole”, что значит «разговор» могут по- мочь определению дискурса. Фердинанд де Соссюр разделяет язык в широком смысле на язык, который понимается как система, которая позволяет людям говорить, и «разговор» - содержащий конкретный набор утверждений [8, c 44]. После этого разделения дискурс относится больше к самому определению языка, ибо оно имеет место в определенном времени и характеризуется последовательном развитии, в котором смысл последнего определен предыдущим, в то время как сам язык абстрактен. Перечислим некоторые дополнительные черты дискурса: дискурс всегда является производимым кем- то, чья личность, а также личность переводчика, имеет большое значение для правильного понимания общего сообщения. Язык, с другой стороны более безличный, в универсальном смысле более связан с обществом. Кроме того, дискурс всегда происходит либо в физическом или языковом контексте в текучем смысле установленного времени, в то время как язык не относится ни к чему. Следовательно, только дискурс может передавать сообщения благо- даря языку, который образует его рамки. Речь развивается во временив котором говорящий воспроизводит речь со скоростью, которая подходит для него, даже если он не может быть целесообразным для слушателя и, хотя запрос на повторение возможен, трудно представить себе разговор, в котором каждое предложение должно бы- ть перефразированно. Кроме того, разговор может быть спонтанным, что при- водит к ошибкам, повторениям, иногда даже меньшим связанным предложе- ниям, где даже заикание или паузы могут быть значимыми. Говорящий обыч- но знает слушателя или слушателей, или он, по крайней мере, осведомлен о том, что он в настоящее время прослушивается, что позволяет ему приспосаб- ливаться к среде. Собеседники чаще всего взаимодействуют лицом к лицу (если даже используется телефон), они не пользуются экстралингвистически- ми сигналами, такими как гримасы, жестикуляции, использование выражений «здесь», «сейчас», или «это». Использование бессмысленной лексики, сленга и контрактных форм ( мы, вы,) является еще одной особенностью устной речи. Среди других важных особенностей речи есть ритм, интонация, скорость произнесения и, что более важно, неспособность скрыть ошибки, допущенные во время разговора [9, c. 291], [ 10, c. 7]. Разница в образовании и приема языка есть основа его различия в уст- ной и письменной речи. Тем не менее, когда структура дискурса берется во внимание более существенное разделение на формальное и неформальное приобретает особое значение. Формальный дискурс является более строгим в
Filologiya məsələləri – №3, 2014
127 том, что он требует использования пассивного залога, отсутствие договорных форм вместе с безличностью, сложной структуры предложения и, в случае, например английского языка, лексика которого происходит от латинского. Именно поэтому формальный разговорный язык имеет много особенностей, очень похожих на письменные тексты, в частности отсутствие народной лексики и сленга, а также использование риторических приемов. Неформальная же беседа, с другой стороны, используется в основном в действительном залоге, с личными местоимениями и глаголами, которые вы- ражают такие чувства, как «Я думаю », « мы считаем”. Кроме того, сокращения не часто встречаются в неформальной беседе, независимо от того, он написан или устно воспроизведен. Следовательно, можно сказать, что неофициальные коммуникативные продукты являются случайными и свобод- ными, в то время как официальные являются более торжественными и регу- лируются строгими правилами, так как они предназначены для использования при официальных и серьезных обстоятельствах. Отношение воспроизводителя сообщения и его получателя, количество адресатов и такие факторы, как общественный или частный случай являются наиболее важными особенностями, влияющими на выбор формального или неформального языка. Таким образом, есть основания предполагать, что совре- менный ученик, который может легко путешествовать и использовать свои языковые навыки за пределами класса, столкнется в основном с неформальным дискурсом, который благодаря своей гибкости и непредсказуемости может быть самым трудным для понимания. Таким образом, разумно обучать всем разновидностям языка, опираясь на подлинные устные и письменные тексты. Анализ дискурса является, прежде всего, языковым исследованием по изучению использования языка, и главной целью является исследование функ- ции языка наряду с его формой, производимой в устной и письменной речи. Кроме того, областью анализа дискурса является идентификация лингвис- тических черт различных жанров. Такой анализ приобретает жизненно-важное значение для признаний и интерпретаций дискурса, вместе с культурными и социальными аспектами, которые поддерживают его понимание. Рассмотрев проблему текста и дискурса, в отдельности, мы попытались провести параллели их взаимной реализации, и пришли к следующему выводу: каждый текст это своего рода дискурс, но не каждый дискурс это текст. Текст может восприниматься и принимать тот или иной смысл исклюючительно в дискурсе, в то время как дискурс может реализоваться и вне текста.
Литература 1. Баранов. А.Г Грамматика как методологическая перспектива языка [Текст] А. Г. Баранов. – Краснодар: Просвещение – Юг, 2008, с. 64-65 2. Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования, 1981, c. 18-19 3. Dakowska, M. 2001. Psycholingwistycznepodstawydydaktykijezykowobcych. Warszawa: PWN. c. 7 Filologiya məsələləri – №3, 2014
128 4. Де Бюгранд 1981: de Beaugrande,RIntroduction to Text Linguistics. London and New York: Longman 5. Кристал Д. Английский язык как глобальный / Пер. с англ. М.: Весь Мир, 2001, с. 91 6. М. Фуко. Археология знания: Пер. с фр./Общ. ред. Бр.Левченко., 1996, с. 208 7. Реферовская. "Коммуникативная структура текста в лексико-грамма- тическом аспекте". Л.: "Наука", 1989. с. 27-29 8. Renkem, SIJLL (Singapore International Journal of Language and Literature).2004, c. 49 9.Соссюр Ф. де. Заметки по общей лингвистике. / Пер. с фр. Б. П. Нарумова. М.: Прогресс, 1990, с. 44. 10. Т. А. ван Дейк. Язык. Познание. Коммуникация. Составление, переводы на русский язык, вступительная статья - издательство «Прогресс» 1989, c 294- 300 Yüklə 4,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|