Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 4,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
II. Arxaik sifətlər. “Divan”da sifət cisimlərin əlamət və keyfiyyətini bildirir, quruluş etibarilə sadə, düzəltmə və mürəkkəb formadadır. 1. Sadə arxaik sifətlər. a) Bu sifətlərin bir qismi fonetik baxımdan müəyyən dəyişikliyə uğramışdır: gögçək çağdaş dövrdə göyçək şəklində, əgri-əyri, yuca-uca, bütün-bütöv və s. Kəlamülləhə, ey dilbər ki,boyun gərçə dal oldu, Hər əgri baxanın eyni bu dalin qədrini bilməz! (N.I63); Yuca yerdən dəm uran şeyxi fəqihə gəldi kim, Müddəinin hörməti həqdən həqarətdir bu gün (N.I178). “Divan”da işlənmiş fonetik baxımdan bu gün ədəbi dildə sabitləşmiş əyri, bü- töv, uca, göyçək sifətləri ümumxalq Azərbaycan dilində, habelə Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində məhz Nəsimi dilində təzahür edən fonetik variantda, yəni əgri, bütün, gögçək şəklində işlənməkdədir. Uca sifətinin yuca variantda işənməsi isə qədim türk dillərində, eləcə də Azərbaycan dilində mövcud olmuşdur və söz əv- vəlində prototik y samitinin işlənməsi qədim dövr yazılı abidələr üçün səciyyəvi fo- netik səs artımıdır (М.А.Щербак. Сравнительная фонетика тюрских языков. Л.1970, s. 179)
Müasir Azərbaycan ədəbi dilində passiv şəkildə işlənən, eləcə də dialekt və şivələrdə işləkliyini saxlamış sadə sifətlər: ulu, arı, yengi, yavuz, çin, eyü//eyi,
(N.I288)Dövləti-didarə bidar urar ol gerçək mühibb Gözləri açıq gərəkdir aşiqin leylü nəhar! (N.I333) Həmin sifətlər bu gün xalq dilində, bədii əsərlərin dilində ifadə daxilində, müdrik cümlələrdə müşahidə olunur: arı sifəti – Aydan arı sudan duru atalar sözün- də, habelə düyünü aritlamaq ifadəsində, arat kənd təsərrüfatı terminində təmiz mə- Filologiya məsələləri – №3, 2014
12 nasını saxlamaqdadir. Yengi sözü bu gün cənub bölgələrində yengi il (yeni il), yen- gidə (gələn il) söz və ifadələrində məhz təzə, təzə il mənasında işlənməkdədir. Eləcə də çin sifəti Yuxum çin cıxdı cumləsində saxlanmaqdadır. “Divan”da rast gəlinən, lakin müasir Azərbaycan dilində işləkliyini itirmiş sözlərdən əsrük(sərxoş, kefli) bəzi dialekt və şivələrdə mühafizə olunur. Sayru sözü isə Azərbaycan yazılı abidələrində arxaik söz kimi qeydə alınmış və çağdaş dilimiz- də ifadə tərkibində qalmaqdadır: Sağlığın necədirsə, sayrılığın da elədir. 2. Düzəltmə sifətlər: “Divan”da düzəltmə sifətlər adlardan və fellərdən düzəlir: a) Adlardan düzəlmiş sifətlər aşağıdakı şəkilçilər vasitəsilə yaranır: -lı
Məlumdur ki, müasir Azərbaycan dilində -lı 4 şəkilçisi əksər hallarda isimlərə artırılaraq düzəltmə sifətlər əmələ gətirir. “Divan”da isə -lı 4 şəkilçisinin sifətlərə artırılaraq düzəltmə sifətlər yaratdığını da görürük. Bu mənada “Divan”da təsadüf etdiyimiz ağuli, xumarli, yazuqlu sifətləri maraq doğurur: Həva camindən əsrüksən, həvəs ardinə düşmüşsən, Bu ağuli şərabi qo kim, oldur şərbəti qatil (N.I464); Yaralu eylədi məni cürəsi ağulu ğəmin Yaralu yarini qoyma, dərdinə gör nə çarədür (N.I294); Ey xumarli gözlərindən fitnəyi uyar sənəm, Gözləri şol fitnədir kim, fitnəsi xabindədir (N.I285); Hüsnün quludur cümlə əgər mahisə, gər xur, Ey ləlinə can bəndə və yazuqlu qulami (N.I216). Beytlərdə işlənmiş ağulu, mətndən də görundüyü kimi , sadəcə acı sifətinin məna qarşılığı olmayıb, poetik mənada çox acı, həddindən artıq acı mənasını ifadə edir. Eləcə də, xumarlu-cox xumar (göz), məstanə göz, yazuqlu-çox yazıq deməkdir. Deməli bu gün fəaliyyətdə olmayan sifət köklü düzəltmə sifətlər nə vaxtsa ədəbi dildə işlək olmuşdur. Bunu həm Azərbaycan dilli yazılı abidələr (dəmirlü- “Vərqa və Gülşa” XIV əsr. 10, s. 13; təmizlü- “Şeyx Səfi” XV əsr. 23, s. 10; ağulu- Füzuli: Çox həvəs eyləmə ol şərbətə kim ağuludur-XVI əsr. 25, s. 142; “Şühədənamə” 2, s. 10), həm müxtəlif türk dilləri materialları: alaluy-ala, ala-bula qirğız dilində (20, s. 61), həm də azərbaycan dilində mövcud nadir faktlar təsdiq edir. Bu gün Azərbaycan xalq dilində soyuqlu hava ifadəsi mövcuddur. Əlbəttə ki,
dir. Şübhə yoxdur ki, Nəsimi xumarlu (göz), ağulu (şərab), yazuqlu (qulam) deyər- kən bu sözlərin xalq dilində gizlənən ən qədim, ən incə mənalarına əsaslanmış, xalq dilinin qrammatik quruluşunun zənginliklərini ədəbi-bədii dilə gətirməklə, XIV əsr və ümumən ədəbi dilin poetik imkanlarını genişləndirmişdir. Şair yazuqlu qulam deyərkən tarixən bütün türk xalqlarının dilində işlənmiş yazıq, günahkar, kasıb qul (MK III, 1941, 17) mənasını nəzərdə tutmuşdur. Digər tərəfdən, -lı
şəkilçisinin mə- na tutumu – çoxluq, bolluq semantikası da həmin sifətlərdəki qüvvətli semantik mə- nanı təsdiq edir. “Divan”da işlənmiş düzəltmə sifətlərin bir qismi də bu gün passiv fonda keç- miş arxaik sifətlərdir: qutlu (xoşbəxt), görklü (gözəl, göyçək), dürlü (müxtəlif), Filologiya məsələləri – №3, 2014
13 yeləkli (nazlı-nəzakətli). Başuma qutlu ayağun gəldi basdı ol nigar, Kölgəsi düşdü o an mana sərvi xuramanın yenə (N.II172); Eylədi eşqin məni qalxan məlamət turinə Ey gözi, qaşi yeləkli şəhriyarım, qandasan? (N.II36); Ey sahibi-təxtü tac, canlar canına möhtac! Ey gorklü yüzün merac, didarinə müştaqəm! (N.I532); Eşqin odi pişirmişdi dürlü aşlarım, Sevda könlümün dəxi xam olmadin hənuz! (N.I390). Türkologiyada -lı 4 şəkilçisinin -lıq 4 şəkilçisindən törəməsi fikri mövcuddur (20, s. 72, 46; 20, s. 53). Qədim türkdilli abidələrdə “Divan”da müşahidə olunan
koloji lüğətlərdə yelək//yelik monqol mənşəli hesab edilir (20, s. 265). Bizə elə gəlir ki, “Divan”da işlənmiş yeləkli sözü məhz monqol mənşəli yelik sözü ilə əlaqədar olub, şıltaq, öz gözəlliyi ilə fəxr edən, havalı, məhəbbətli, gözəl mənalarına uyğun semantikada işlənmişdir.
edirik. Qeyd edək ki, görklü düzəltmə sifəti qədim türk lüğətlərində (MK I, 1939,362) gözəl, gözəllik, gözəl sima mənalarında işlənmişdir. “Türk dillərinin eti- moloji lüğəti”ndə yazılır: görg, görklü və onun fonetik variantlarının etimologiyası ilə məşğul olan türkoloqlar- A. Zayançakovski, K. Brokelman, M. Rəsənen, K. Menqes bu sözü görmək felindən -ıq, -ik şəkilçisi vasitəsilə fel köklü hesab edirlər. Həmin sifətdən -li şəkilçisi ilə düzəlmiş keyfiyyət mənalı görklü (gözəl), həm də -
(ЭСТ.Я, 1980, 82). “Divan”da məhsuldar sifət düzəldən şəkilçilərdən biri də -çin elementidir. Sözlərə artırılaraq keyfiyyəyin çoxluğunu yaradır və -lı 4 şəkilçisinin məna yaxınlığı kimi çıxış edir: Ruxun üzrə bənin şahanə hindudur əcəb, yarəb, Yalınçaq oğrumu,
Ümumiyyətlə, çin bir söz kimi qədim türk dillərində həqiqət, doğru, düzgün, əsl, bənzər, oxşar kimi mənaları ifadə etmişdir (DTS. 148,1969). Bizə elə gəlir ki, çin sözünün şəkilçi variantı -çin bu mənaların əsasında yaranmışdır. Nəsiminin dilində - çin bir çəkilçi kimi sözlərə məhz, əsl mənasını verir: gülçin, yəni əsl gül, çiçək kimi, sünbüləçin-əsl sünbülə bənzər, əsl sünbül kimi, moğolçin-moğol gözləri kimi moğol saçları kimi. Müasir Azərbaycan dilində -çin çəkilçisi ilə antroponimlər düzəlir: Gülçin, Elçin, Yalçın və s. “Divan”da sifət düzəldən ən aktiv çəkilçilərdən biri də -sız 4 gostəricisidir. Müasir dövrdə olduğu kimi, sözlərdə müəyyən keyfiyyətin olmadığını bildirən hə- min şəkilçi həm türk mənşəli, həm də alınma ərəb və fars dili sözlərində həmin se- mantikanı yaradır: arisiz-çirkli, düzəltmə sifəti bu gün istifadədən qalsa da, tarixən türkdilli abidələrdə işlənmişdir. Hüsni-cəmalə baxmağa arisəfanəzər gərək, Düşməsin arisiz nəzər ayinənin səfasinə! (N.II165); Nə günəşdir yüzün bəği ki, çiçəgi anin, Cəhani rəngi buyindən dikənsiz gülüstan etdi (N.II281). Filologiya məsələləri – №3, 2014
14 “Divan”da -sız 4 səkilçisinin sinonimi kimi -çaq şəkilçisi işlənir: Rüxün üzrə bənin şahanə hindudur, Yarəbb! Yalıncaq oğrumi, yaxud İrəm bağində gülçindir (N.I289). Müasir Azərbaycan dilində -caq şəkilçisi tam passivləşərək yalnız relikviya halında iki sözdə müşahidə olunur: köynəkcək və tumancaq. “Divan”da yalıncaq sözü ayağıyalın mənasında özunu göstərir ki, bu məna qədim türk lüğətlərində qeydə alinmışdır: (MK, 1941,III,82, DTS,1969,229) Maraqlıdır ki, yalınçaq sözünün I hissəsi bu gün Azərbaycan dilində mürəkkəb söz törkibində özünü göstərir: ayağıyalın və yaxud, yalın. -caq şəkilçisi haqqında türkoloji ədəbiyyatlarda yazılır: ilkin olaraq əzizləmə semantikası üzrə səciyyələnən -caq şəkilçisi düzəltmə isimlərin və sifətlərin yaranmasında Azərbaycan dilinin ən qədim morfoloji əlamətlərindən sayılmışdır:
Azərbaycan dilinin ən qədim layına daxildir (20, s. 435). Bəzi arxaik sifətlər fel köklərinə -ux, -uq, -q, -k, -x elementləri artirmaqla yaranmışdır: ayrıx, ayrux, ayruq, artuq və s. sözlər bu gün dialekt və şivələrdə də işlənmir. Qaşınla kirpigin çün seyd eylədi cəhani, Səyyad olana ayrıx tirü kəmən
a) “Divan”da fel köklərindən sifət düzəldən ən fəal şəkilçilərdən biri -ıcı 4 göstəricisidir: ağlici, tapici, yaxıci, yapıci, varici və s. Şövqün qışında ağlici göz tö- kər yaşin, Vəslün gününə döndərü güldür bəharimi! (N.II212); Ey latə tapici, səni eyb etməzəm nədən, Kim, görməmişəm ol sənəmi-gülüzarimi! (N.II213); Xəlqin əməli əzdi könül yaxıci ogüş Bir xəstə könül yapıci memar bulunmaz (N.I376). Tarixən Azərbaycan dilində fəal feli sifət şəkilçisi olan -ici 4 Nəsiminin qəzəl- lərində də göründüyü kimi, ən aktiv morfoloji göstərici olmuşdur. Zaman keçdikcə həmin şəkilçi ilə formalaşan şəkilcilər -an 2 feli sifət şəkilçisi ilə əvəz olunmuşdur. Lakin bir şəkilçi kimi -ıcı
göstəricisi tam şəkildə dilimizdən çıxmamışdır. Müasir Azərbaycan dilində -ıcı
şəkilçisi vasitəsilə fel kökündən düzəltmə sözlər yaranır və bu zaman həmin şəkilçi -çı
şəkilçisinin məna qarşılığı kimi çıxış edir. -ıcı şəkilçi- sindəki -ı birləşdirici sait olmayıb, hərəkətin adını bildirən göstəricidir. Türk dilində
şəkilçisi bəzən gələcək zaman məzmunlu feli sifət şəkilçisi kimi səciyyələndirilir. Bu Mahmud Kaşğarinin lüğətində də belədir (21, s. 92-93) Azərbaycan klassik ədəbiyyatında -ıcı 4 şəkilçisinə təsadüf olunur: Eşidici deyicidən söz çəkər (ŞŞ. XVI əsr); Nə suya giricisən, nə oda (ŞİX.II220); Sən qəddinə yaşıl şallar geyici, Vaqif dəxi sənə qəzəl deyici, Şükr Allaha deyil adamyeyici, Nolur gəlsən bizə, qurban olduğum! (Vaqif, XVIII, s. 59). Maraqlıdır ki, həmin forma bu gün müdrik xalq ifadələrində, atalar sözü və məsəllərdə yaşamaqdadır: Yaman yeyicin olsun , yaman deyicin olmasın. “Divan”da var sözü şəkilçi funksiyasında əsasən şəxs adlarına əlavə edilərək kimi qoşmasının məna qarşılığı səviyyəsində çıxış edir: Mənsurvar, Fərhadvar, Ərəsvar və s. Gəl asıl bərdar çün Mənsursan Mənsurvar, Aqibət mənsurini Mənsur asar darinə! (N.II154); Leyli cəmalindən cuda Məcnun kimi sərgəştəyəm, Fərhad- var istər könül Şirin dodağindən şəfa! (N.III5); Sənin gülgün yanağin həsrətindən, Axar çeşmim yaşı həm çün Ərəsvar! (N.I98). Filologiya məsələləri – №3, 2014
15 Müasir Azərbaycan dilində -var elementi ümidvar, ümidvar olmaq sözünün tərkibində özünü göstərir. Eləcə də, -vari şəklində sözdüzəldici vasitə kimi vintvari,
b) Mürəkkəb sifətlər. “Divan”da mürəkkəb arxaik sifətlərin düzəlməsində ən geniş yayılmış vasitə eyni söz köklərinin təkrarı (reduplikasiya) ilə yaranma yo- ludur:
1. Türkmənşəli sadə söz köklərinin təkrarından yaranan mürəkkəb arxaik sifətlər: tolu-tolu, dürlü-dürlü və s. Gəzdim vicudim şəhrini səndən tolu-tolu gör- düm anı, Hər yerdə çün sənsən əyan, adin nədən bica imiş? (N.I412); Xəstə olali könül eşqindən, ey can pərəsi, İçərəm ğəm mətbəğindən dürlü-dürlü aşlar! (N.I342). 2. Türk mənşəli sadə isimlə sadə sifətin birləşməsindən yaranmış mürəkkəb arxaik sifət: əgridil: Dil bazarçisi yalandır, varmazam bazarinə, Gerçək olmaz əgridil, inanmazam iqrarinə! (N.II150). III Arxaik əvəzliklər. Nəsiminin “Divan”ında öz forma və məzmununu saxlamış əvəzliklərlə yanaşı, bəzi fonetik dəyişikliyə uğramış və ya tam arxaikləşmiş əvəzliklər də fəaldır. Bunlar əvəzliyin müəyyən məna qruplarında müşahidə edilir: 1) şəxs əvzlikləri; 2) işarə əvəzlikləri; 3)sual əvəzlikləri; 4) qayıdış əvəzlikləri; 5) qeyri-müəyyən əvəzliyi.
Böyük türkoloq Mahmud Kaşğari göstərmişdir ki, şəxs əvəzlikləri bən oğuz qrupu türk dilləri üçün, mən qıpçaq qrupu türk dilləri üçün səciyyəvidir. Azərbaycandilli yazılı abidələrdə XIX əsrə qədər fəaliyyət göstərmiş bən əvəzliyi sonralar fəaliyyətdən qalmış, mən norma səviyyəsini qazanmışdır. Bütün türk dilləri üçün ümumi olan şəxs əvəzlikləri (22, s. 124) bu gün də həmin intensivliyini sax- layır. Türkologiyada bən və mən əvəzliklərində birinci samit səslərin ilkinliyi ilə əlaqədar olaraq fikir müxtəlifliyi mövcuddur. Bəzi türk dillərində I şəxs əvəzliyinin pən variantı da olduğu qeyd edilir (22, s. 138). Alimlərin böyük bir qrupu bən fonetik variantını daha qədim hesab edirlər (8, s. 8; 7, s. 70; 6, s.132). Vaxtilə böyük türkoloq M. Kaşğari bən və mən variantlarının paralelliyini qəbul edərək göstərmişdir ki, oğuzlar bən deyirlər, qıpçaqlar mən deyirlər. Əvəzliklərin Azərbaycan dili dialekt və şivələrində işlənmə- sini tədqiq etmiş M. İslamov da həmin fikri dəstəkləyərək göstərir ki, həmin əvəz- liklərin paralelliyi bu gün də davam edir (12, s. 17). Tədqiqatçı C. Qəhrəmanov vaxtilə göstərirdi ki, Nəsimi “Divan”ında paralel fonetik variantlar çox səciyyəvidir (9, s. 10). Bən//mən şəxs əvəzliklərində son n səsinə gəlincə çuvaş dilindəki эве (mən) şəxs əvəzliyi göstərir ki, ilkin olaraq bu əvəzliklərdə son n olmamışdır (20, s. 138). Bu əvəzliklərin hansının ilkinliyinə gəlincə, bunların hər ikisinin qədim olması fikrini biz də qəbul edirik, çünki hər iki qrup türk dili həm oğuz dilləri, həm də qıpçaq dilləri kifayət qədər qədim tarixə malikdir. Filologiya məsələləri – №3, 2014
16 Türkologiyada ol şəxs əvəzliyini quruluşca o əvəzlik, l qüvvətləndirici vasitə hissələrinə ayırırlar(13, s. 136). Qeyd edək ki, III şəxs tək əvəzliyindəki l elementinin qüvvətləndirici funksiyaya malik olması fikrinə biz də haqq veririk. Azərbaycandilli nəzm materiallarında bu fikir özünü tamamilə doğruldur: Ol
(MF). Burada ol əvəzliyinin son l samiti işarə etməklə yanaşı, həm də ifadənin fikrin emosionallığını artırır. Şəxs əvəzliklərinin yiyəlik və yönlük hallarında işlənməsi I şəxs təkdə mən//bən yiyəlik halda bənim//bənüm, mənim variantlarda işlənir: Söyləyən həqdir bənim dilimdə hər dəm... Nalə qılması bənim ruhum, ya ölsünmü sevən? (N.I82); Ey mənim xurşidü mahim, ey çırağım, fanusum! Ey mənim nüqlüm, yenə həbbü nəbatü şəkkərim!.. (N.I150). II şəxs təkdə sənin və sənün variantlarda sonda sağır nun η fonemi ilə formalaşır: Vücudiη lövhinə yazdum səηiη eşqin hürufindən, Zəhi, ey münşiyi-inşa,
əvəzlikləri yönlük halda sağır nunla-η formalaşır: maηa, baηa, səηa fonetik variantları yaranır: Qaşıηla kirpigiη vəhyi maηa gəldi və bildirdi, Ki, sənsən ərş ilə
ərzə, Rüxüη qədrin əyan eylə, yüzüηdən ani utandur (N.I307). III şəxs təkdə ol əvəzliyinin tərkibində köklü dəyişmələr əmələ gəlir: o→a,
olunur: aηa (fonetik formada) Ey Nəsimi, dəmi-İsa degilsə nəfəsiη, Nəfəsi toğrular aηa nə üçün can dedilər?(N.I223). I və II şəxsin təkində əvəzliklərin yönlük halda sağır nunla η-la ifadə edilməsi, yəni maηa, baηa, saηa şəklində formalaşması və çuvaş dilində man, san əvəzliklərinin mövcud olması belə bir güman yaradır ki, nə vaxtsa türk dillərində I və II şəxs təkdə man, san əvəzlikləri mövcud olmuşdur (13, s. 214). Q. X. İsxakovun bu gümanını Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində əvəzlik kateqoriyasını izləmiş M. İ. İslamov da müdafiə edərək göstərir ki, Azərbaycan, türkmən, özbək dillərinin dialekt faktları Q. X. İsxakovun ideyasını təsdiqləyir (13, s. 188). Türkoloq A. M. Şerbak mana, sana əvəzliklərində n samitini ilkin hesab edir, əksinə, çuvaş dilindəki эbe (mən), эze (sən) əvəzliklərini təzə sondan n samitinin düşmüş variantı olduğunu qeyd edir (26, s. 123). Nəsiminin dilində maηa, saηa, oηa şəklində işlənən əvəzliklərin mövcud olmasını M. İ. İslamovun dialekt materiallarında manqa, sanqa, onqa variantlarının olması da təsdiq edir. Müəllif bu əvəzliklərdəki -qa şəkilçisinin qar və qaru sözləri ilə əlaqəli olduğunu qeyd edir. Alimin fikrincə maqa, saqa man əvəzliyi+qa yönlük hal şəkilçisidir(12, s. 23). Nəticədə müəllif göstərir ki, man, san əvəzlikləri çox qədim dövrlərdə türk dillərində mövcud olmuşdur(12, s. 24). Qədim türk dillərində, eləcə də Azərbaycan dilinin yazılı abidələrində özünü göstərən maηa, saηa şəxs əvəzliklərinin kökü V. A. Boqoroditskinin göstərdiyi kimi, man, san əvəzlikləridir.
samiti ilə şəkilçidəki ilk q samiti uyuşmuş və nəticədə maa, saa əvəzlikləri yaranmışdır, yəni man+qa=maηa, san+qa=saηa (8, s. 25).
Filologiya məsələləri – №3, 2014
17 III şəxsin cəmində olar, anlar əvəzliyindən istifadə edilmişdir: Zey-Zahid, gördülər həqqi olar kim, gördilər, Görmiyənlər gözləri kor oldi şöylə kim əma! (N.I33); Şək degil kim, yüzüni görməmiş anlar ki səni, Huriyə bəηzədübən Yusifi- Kənan dedilər! (N.I262) Maraqlıdır ki, “Divan”ın “L” əzyazma nüsxəsində III səxsin cəmində alar variantından da istifadə olunmuşdur: Şək degil kim, yüzüni görməmiş alar ki səni,
Qədim uyğur abidələrində III şəxs cəmdə olar və anlar əvəzlikləri paralel iş- lədilmişdir. (29, s. 137). A. M. Şerbak X-XIII əsr Şərqi Türküstan materialları əsa- sında III şəxs həm təki, həm cəmində an əvəzliyinin tam paradiqmasını müəyyən edərək göstərir ki, -lar sonralar an əvəzliyinə əlavə edilməzdən əvvəl bu əvəzlik, yəni an III şəxsin həm təki, həm cəmi üçün işlədilmişdir(26, s. 125). Ən qədim forma olan alar bu gün qırğız, şor, tatar, başqırd dillərində islədilir (27, s. 124; 22, s. 137). Yüklə 4,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|