Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 4,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2) Arxaik işarə əvəzlikləri: Nəsiminin “Divan”ında sadə şərti olaraq düzəltmə arxaik işarə əvəzliklərinə rast gəlirik. a) Sadə arxaik işarə əvəzlikləri: “Divan”da rast gəndiyimiz ol, oş//uş, şu, şol//şul, işbu, uşbu, üştə, uştə sadə arxaik işarə əvəzliklərdir: Andan bərü kim, eynimiz ol yüzüni gördi, Bir mu ilə asıldi canım qaldi maəllaq. (N.I426); Şol ləbi- şirinə, Yarəbb, gər şəkər dersəm nola?! Şol günəş talətlü ayə gər qəmər dersəm, nola?! (N.I50); Dilərmisən ki, sana əl verə təcəllilər, Gözüni uyuma özündən şu nəfsini oda at! (Lek.32); Boyuηi tubiyə səniη nisbət edən nə dil ola, Uşbu qərarla əcəb sərvi-rəvanmısan, nəsən? (N.II31). Bu gün Azərbaycan dilində tam arxaikləşmiş şol, şu, şul, işbu, uşbu, üştə//uştə Nəsimi dilində çox məqamlarda işarə etmə funksiyasını bildirsə də bəzi hallarda qüvvətləndirici ədat funksiyasında çıxış edir. Bu mənada oş//uş səs tərkibi xüsusilə fəaldır: Gənci-nihan mənəm mən uş, eyni-əyan mənəm mən uş! Gövhəri-kan mənəm
“Divan”da işlənmiş oşbu//uşbu əvəzlikləri də xüsusi emosional məzmundan xali deyildir: Canimi bir nigahilən aldi hərami gözlərin, Gör ki nə dürlü fitnələr
Türkoloji ədəbiyyatlarda arxaik işarə əvəzlikləri haqda müxtəlif fikirlər möv- cuddur. Oş// uş və onun fonetik variantları haqqında belə bir fikir var ki, bunlar müəyyən konkret bir əşyaya ünvanlanarkən işlənir (4, s. 417). Şu haqqında fikirlər daha müxtəlifdir: N. K. Dmitriyev göstərir ki oşo daha konkret işarədir. V. A. Qor- dilevski qeyd edir ki, şu gələcəkdə nəzərdə tutulan əşyaya işarə edir. A. N. Konono- vun fikrincə şu vasitəsiz nitqi vasitəli nitqə çevirərkən istifadə olunur (14, s. 172). Böyük bir alimlər qrupu hesab edir ki, şu yüksək ekspressiv emosional mənaya malik olub, bir əşyanı digərindən ayırmaq üçün işlədilir. Bir qrup alim belə fikir irəli sürür ki, şu uş ədatının tərkibində metateza hadisəsinin baş verməsi nəticəsində yaranmışdır (15, s. 137; 19, s. 14).
Filologiya məsələləri – №3, 2014
18 Türk dilləri əvəzlikləri üzrə mütəxəssis F. D. Aşnin yazır ki, şu çox qüvvətli və nəzər diqqəti çəkəcək bir əşyaya işarə edir (5, s. 105). Bu fikri əksər türkoloqlar müxtəlif türk dilləri materiallarına əsaslanaraq müdafiə edirlər; belə ki, türkmən dilində (26, s. 129), özbək dilində (24, s. 13), qaqauz, türk dillərində (19, s. 132) şu işarə əvəzliyi bu işarə əvəzliyinə nisbətən daha emosional, daha ekspressiv məna xüsusiyyətlərinə malikdir. K. Dmitriyev qeyd edir ki, şul//şol, bul əvəzlikləri şu+ol, bu+ol quruluşuna malikdir (14, s. 173). X. Y. Suyunçev göstərir ki, şul əvəzliyindəki l şunlar əvəzliyindəki l səsinin assimilyasiyası nəticəsində şullar→şul meydana gəlmişdir (26, s. 129). A. N. Kononov yazır ki, işbu əvəzliyi müasir turk dilində əsasən təyin kimi – işbu viza (başqa viza yox, məhz bu viza) kimi işlənməkdədir (14, s. 173). b) Düzəltmə arxaik işarə əvəzlikləri: Nəsiminin “Divan”ında (şərti olaraq) düzəltmə arxaik işarə əvəzliklərinə rast gəlmək mümkündür: bunca, anca, munca: Gər ənəlhəq söyləməkdən darə asılsam, nə ğəm, Bunca Mənsurun asılmış başi bərdar üştə gör! (N.I291); Nəqlü rəvayət ilə vaizü zahid sözi, Munca nə söylər, əgər toğri məqami bilür? (N.II139); Saçi qarəsinin qəmin ol nə bilür ki, çəkmədi, Sirr bilənə yetər bu söz, anca sualə düşməsün! (N.I173). Beytlərdə işlənmiş bunca, munca ,əsasən, belə, elə əvəzliklərinə uyğun gəlir. 3) Arxaik sual əvəzlikləri: netəkim, nişə//neyşə və bəzi fonetik dəyişikliyə uğramış niçün, nicə “Divan”da işlədilmiş arxaik sual əvəzlikləridir: Silsiləsində sünbuluη can vətən eylədi niçün, Yəni ki, canımıη yeri səhni-cinan içindədür! (N.I271); Məndən ayirma vəslüni, nişə ki, şad olur ədu, Yürəgini ədularıη yaralu eylə, yarə gəl! (N.I124); Vəslətüη bana müyəssər olmadi, Netəkim bu yolda çəkdüm çoq əmək (Lek, 86). Nəsiminin dilində zəngin zaman məzmunlu arxaik sual əvəzlikləri vardır: qaçan//xaçan, qəndə//xandə, qani, qançəru, qənqi//qəysi, xansı və s. göründüyü kimi bu əvəzliklərdə söz əvvəlində q//x paralelliyi özünü göstərir: Qaçan ki, sünbül zülfüη niqabi ayə düşər, Qəmər səhabə girür, aftabə sayə düşər (N.I220); Saçıη qaranqusundan yüzüη nuri göründi, Hər qandə şam olursa, ardınca sübhdəmdür! (N.I320); Dilbəra, sən hüsnüηə mən eyləmə mən aşiqi! Xandə kim, bir gül bitər, bülbül qırağından gəlür! (N.I242); Hər nəyə kim, baxarisən, andə sən Allahi gör! Qançəru kim, əzm qılsaη səmmə vəcfullahi gör! (N.I290); Ey qılan dəvayi ki, şahəm, ədlü insafiη qani? Gər səfa əhlindən olduη məşrəbi-safıη qani? (N.II220); Canimi yandirdi şövqiη, ey nigarım, qandəsən? Gözlərim nuri, iki aləmdə varim, qandəsən? (N.II36); Aləm içində bigüman sənsən, əmiri dilbəran! Gör ki, bu rəsmə padişah qənqi sipah içindədir! (N.I144). Nəsiminin dilində oğuz qrupu türk dillərinə aid xüsusiyyətlər üstünlük təkil etsə də, yeri gəldikcə, qıpçaq qrupu türk dili elementləri də özünü göstərir. Məsələn,
əsərlərinin elmi tənqidi mətnini hazırlamış C. Qəhrəmanov yazır ki, şairin əsərləri- nin Daşkənddə köçürülmüş nüsxəsində özbək-cığatay elementləri üstündür və ümu- miyyətlə, Daşkənd nüsxəsi özbək türkcəsinə uyğunlaşdırılmışdır (9, s. 42). Göründüyü kimi, bütün bu əvəzliklərin əsasında xa//qa elementləri durur. Qeyd etmək lazımdır ki, əvəzlik əsaslarında ilk x//q samitləri təxminən XV əsrdən başlayaraq h samiti ilə əvəzlənməyə başlayır (1, s. 16). H samiti bu gün də bir çox sual əvəzliklərinin başlanğıcında öz mövqeyini saxlayır: haçan? hansı? hanı? Filologiya məsələləri – №3, 2014
19 hara? V. İ. Aslanov göstərir ki, söz əvvəlində h qədim türk dillərində kay//qay//qa ilə əvəz edilir. Türk dillərindən fərqli olaraq qədim monqol dilində XIII-XIV əsrlərə qədər h bütün səviyyələrdə iştirak edir (1, s. 59). Türk dillərində əvəzliklərin tarixi inkişafını izləmiş F. D. Aşnin ha-nı çoxmənalı söz adlandırır və onun mənalarının birinin də «указательная частица» olduğunu qeyd edir (5, s. 432). Nəzərə alsaq ki, (bəzən bunlara hissəcik də deyilir) ən qədim dil vahidləridir, o zaman ha ədatının sonralar işarə etmə funksiyasını qazanma funksiyasını qəbul etmək olar, çünki bu gün ha hissəciyi bəzi dialektlərdə işarə funksiyası kimi fəaliyyətdədir: habu, hablə (Şəki dialekti, 109). 4) Arxaik təyini əvəzlikləri: “Divan”da rast gəlinən arxaik təyini əvəzlikləri bunlardır: kəndu, kəndözi: Nəsimi, sən yəqin əhli-nəzərsən, Bu üç nəsnəyi qıl kəndunə adət! (N.I69); Kənduyi bilmiyən bu dəm qorqu nədür, nə bilsün ol, Kəndusini bilənlərə sur nədür, xətər nədür?! (N.I271); Sən humayi-lamə- kansan, kəndözindən bixəbər! Gəlmədiη ta kim, görəsən mənzili-əlayi-eşq! (N.I429); Der Nəsimi sana, əqlin yar isə, Kəndözümni yazaram fərmana mən (N.II226). “Divan”da öz, kəndu, kəndözi paralel olaraq işlənir. Bu proses Azərbaycan ədəbi dili tarixində təxminən XVII əsrə qədər davam etmiş, fəaliyyətdə olduğu dövrlərdə xalq dilinə, eləcə də, xalq yaradıcılığının dilinə daxil olmamış, yalnız ədəbi əsərlərin, klassiklərin dilində fəaliyyət göstərmişdir (17, s. 176). Bununla yanaşı, kəndi əvəzliyi həm qədim turk (osmanlı) abidələrində, həm də çağdaş türk dilində işlənməkdədir (14, s. 562). Qeyd etmək lazımdır ki, professor H. Mirzəzadənin kəndi əvəzliyinin folklor janrının dilində müşahidə edilməsi haqqında mülahizələri bu gün olduğu kimi qəbul edilə bilməz, çünki ədəbi dilimizin son illərdə tədqiqi ilə əlaqədar qeyd edilir ki, Azərbaycan klassik ədəbi dilinin böyük bir qolunu təşkil edən və mədəniyyət tariximizin XVI, XVII, XVIII, XIX yüzillərində yazıya alınmış Azərbaycan xalq dastanlarının dilində kəndi əvəzliyi fəal şəkildə əksini tapır (16, s, 160 ). Türkoloji ədədbiyyatlarda kəndi əvəzliyinin müxtəlif yozumları mövcuddur: S. E. Malov kəndi sözünü kin-göbək sözü ilə, E. İ. Ubryatova özünəməxsus sözü ilə, türk alimi Əli Ülvi Elove köndük-müstəqil olmaq sözü ilə (15, s. 393; 3, s. 329; 11, s. 203; 11, s. 176) əlaqələndirirlər. A. N. Kononov bu əvəzliyi müasir türk dilində
E. Ü. Elovenin fikri ilə türkoloq A. N. Kononovun fikirləri yaxındır və biz də bu fikirlərə dəstək veririk, çünki müasir Azərbaycan dilində də, türkoloqların qeyd etdiyi kimi, özünəməxsus, öz fikrində müstəqil mənasını ifadə edən köntöy sözü vardır. Bununla bərabər, kəndi əvəzliyinin türk dillərində çin mənşəli söz olması fikri də maraqlıdır (16. s, 160). Kəndi Azərbaycan dialektlərindən yalnız Şəki dialektində müşahidə olunur (12, s. 23).
1. M.Kaşqari. Divanü lüğat-it türk.― ─ −MK 2. İmadəddin Nəsimi əsərləri – İ.II 3. “Şeyx Səfi” təzkirəsi XVI əsr – ŞS. XVI 4. “Şühədanamə” XVI əsr – Şüh.XVI 5. “Kitabi-Dədə Qorqud” Bakı, 1988 – KDQ Filologiya məsələləri – №3, 2014
20 6. Şah İsmayıl Xətayi XVəsr – ŞİX 7. N. Kişvəri, XV əsr – K 8. M.Füzuli – F
Ədəbiyyat 1. В.И.Аслопов. Из этюдов по исторической фонетике азербайджанского языка (о фонеме). Известия АН Азерб ССР, 1967, №1 2. С.Г.Ализаде. Именные части речи в «Шухаданаме». Баку, 1966 3. B.Atalay. Türk dilində ekler və köklər üzerine bir deneme. Istanbul, 1942. 4. Ф.Д.Ашнин. Указательные частицы в тюркских языках. Известия АНСССР, 1958, №5. 5. Ф.Д.Ашнин. Принципы дифференцации тюркских указательных местоимений. Вопросы языкознания. М-Л., 1958, №2. 6. Н.А.Баскаков. О состоянии значений личных и указательных местоимений в тюркских языках. Известия АН СССР, 1951, №1. 7. И.А.Батманов. Язык енисейских памятников древнетюркской письменности. Фрунзе, 1959. 8. Б.А.Богородицский. Введение в татарское языкознание в связи с другими тюркскими языками. Казань, 1949. 9. C.Qəhrəmanov. Nəsimi əsərlərinin tənqidi mətninin tərtibi. Əsərləri, I c., Bakı, 1973. 10. З.Г.Гаджнева. Язык азербайджанского письменного памятника ХVI в. Поэмы «Варга и Гюльшах» Баку, 1980. 11. J.Deni. Türk dili qrameri. Osmanlı lehcesi. Tercümü edeni. Osmanlı Elovle. İstanbul, 1941-1945. 12. М.И.Исламов. Древние формы личных азербайджанского языка. Сов. Тюркология. 1972, №3 13. Ф.Г.Исхаков. Местоимения. Исследование по сравнительной грамматике тюркских языков. т. II., Москва, 1956. 14. А.Н.Кононов. Грамматика совроменного турецкого литературного языка. М-Л, 1956. 15. С.Е.Малов. Памятники древнетюркской письменности. М-Л, 1951. 16. C.H.Mehdiyeva. folklor abidələrinin linqvo-poetik tədqiqi. Bakı, Elm, 2003. 17. H.Mirzəzadə. Azərbaycan dilinin tarixi morfologiyası. Bakı,1962. 18. H.Mirzəzadə. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı,1991. 19. Л.А.Покровская. Грамматика гагаузского языка. М, 1964. 20. СЭВ. Этимологический словарь тюркских языков. М,1974. 21. СЭВ. Аффиксы именного словообразования в азербайджанском языке. М, 1966. 22. Б.А.Серебренников, Н.З.Гаджиева. Сравнительно-историческая грамма- тика тюркских языков. Баку, 1979. 23. А.Ш.Садыхов. Язык азербайджанского письменного памятника XVI в. – тезкире. «Шейх Сефи» . Баку, 1972 24. И.Суяров. местоимения в современном узбекском литературном языке. Самарканд, 1985.
Filologiya məsələləri – №3, 2014
21 25. Füzuli M. Seçilmiş əsərləri. I c., Bakı, 1958. 26. А.М.Щербак. Грамматический очерк языка тюркских текстов X-XIII вв. из восточного Туркестана. М.-Л., 1961. 27. А.М.Щербак. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков. Имя. 1977. 28. Ə.C.Şükürov, A.M.Məhərrəmov. Qədim türk yazılı abidələrinin dili. Bakı, 1976.
29. В.Гукасян. Древние тюркизмы в удинском языке. Известия АН Азерб. ССР сер. лит. языка и исскуства, №2, 1978. 30. V.Qukasyan. Udincə-Azərbaycanca-rusca lüğət. Elm. Bakı. 1974.
Шукюрзаде Шахназханум Имена-архаизмы в словарном составе языка Насими Резюме
фонетические и лексические архаизмы, в словарном составе языка Насими, делятся на две группы. Архаизмы-имена существительные, использованные в «Диванах», полностью вышли из употребления, остались только в диалектах и наречиях и остались словами, которые употребляются только в определенных выражениях. Архаизмы-прилагательные бывают простыми, составными и сложными. В общем, язык Насими и современный литературный словарный состав азербайджанского языка имеют идентичность. Shukurzade Shakhnazkhanim Names - archaisms in the vocabulary of the Nasimi’s language Summary
Names - archaisms (nouns, adjectives, pronouns) phonetic and lexical archaisms in the vocabulary of the Nasimi’s language divide into two groups. Archaisms – nouns, used in the “Divan” are out of use now, remaining only in the dialects and being used only in some clauses. Archaisms-adjectives can be simple, compound and complex. In general the language of Nasimi and modern vocabulary of literary Azerbaijani language have identity.
Rəyçi: Sevil Mehdiyeva filologiya elmləri doktoru, professor
Filologiya məsələləri – №3, 2014
22 GÜNAY QULİYEVA AMEA Əlyazmalar İnstitutu quliyeva.gunayy@mail.ru
Açar sözlər: fel babları, məna ifadə etmək, yaranmaq; Ключевые слова: породы глагола, выражать смысл, создаваться; Key words: kinds of meaning of the verbs, express the meaning, to be created.
Ərəb dilində iri həcmli və mürəkkəb sözdüzəldici və sözdəyişdirici sistemə malik olan felin ən sadə, ilkin və əsas struktur tipi َﻞَﻌَﻓ, َﻞِﻌَﻓ və َﻞُﻌَﻓ formalarında çıxış edir. َﻞَﻌَﻓ şəkilli fellər çox vaxt iş və ya hərəkət, َﻞِﻌَﻓ şəkillər az, َﻞُﻌَﻓ şəkillər isə çox davam edən hal və ya vəziyyət bildirir. Üç samitli fel babları:
- İşin yarandığı yerə gəlmək və ya getmək: َرﺎَﻏ mağaraya gəldi (getdi) - Felin bağlı olduğu ismin obyektə daxil olması. “Müncid”də yazılır:
َﺖْﻴَﺒﻟا َحاَر Külək evə daxil olur. - Felin bağlı olduğu ismin ifadə etdiyi məkana çıxış:
→ َﺔَﻳدﺎَﺒﻟا َجَﺮَﺧ Filankəs səhraya çıxdı. - Subyektin felin bağlı olduğu ismə malik olması: ُﻞُﺟﱠﺮﻟا َلﺎَﻣ Adam mal sahibi oldu, varlandı. - ُﺔَﻧﻮُﻨْﻴَﺤﻟا - gəlmə (zaman), nəyin isə vaxtının gəlməsi: ﻼَﺻ
Namaz vaxtı yetişdi. - Felin bağlı olduğu ismin hərəkət etdirilməsi: َﻒَﺘَآ
çiyinlərini tərpətmək - Felin bağlı olduğu ismi toplamaq: َشاَر ) ﺶﻳر (
lələk, qələm toplamaq - ُﺔَﻣﺎَﻗﻹا -felin bağlı olduğu zaman isminin bildirdiyi zamanda haradasa qərar tutmaq: ِنﺎَﻜَﻤﻟﺎِﺑ َظﺎَﻗ (yayın ən qızmar vaxtı) yayda (hardasa) qərar tumaq َﻞِﻌَﻓ
- ِةَﺮْﺜَﻜﻟا ﻰَﻨْﻌَﻤِﺑ - çoxalmaq mənasında:
→ ُﺄَﺑَﻮﻟا ِﻪﻴِﻓ َﺮُﺜَآ Orada xəstəlik çoxaldı - َﺲِﺒَﻟ ﻰَﻨْﻌَﻤِﺑ - geyinmək mənasında: َﺐِﻠَﺳ → َبﻼّﺴﻟا َﺲِﺒَﻟ Qara paltar geyindi. - َﻢُﻈَﻋ ﻰَﻨْﻌَﻤِﺑ - böyük olmaq mənasında:
Çiyinləri böyük oldu, böyüdü. - ُعﺎَﻄِﻘْﻧﻻأ - qırılmaq mənasında: ُﻞُﺟﱠﺮﻟا َبِﺮَآ → َﻘْﻧإ ِﻩِﻮْﻟَد ُبَﺮَآ َﻊَﻄ Kişinin vedrəsinin ipi qırıldı. - ُرﻮُﻬﱡﻈﻟا - zühur etmək, çıxmaq mənasında: ُﺮﻴِﻜﱠﺸﻟا ﺎَﻬْﻨِﻣ َجَﺮَﺧ
ُةَﺮَﺠﱠﺸﻟا ِتَﺮِﻜَﺷ Ağacın kökündən yeni zoğlar çıxdı. - ِءْﻲﱠﺸﻟا ﻲِﻓ ُﺔَﺒْﻏﱠﺮﻟأ - istəmək mənasında:
Ət yemək istədi. - ِﺮْﻣﻷا ﻲِﻓ ُعﻮُﻗُﻮْﻟأ - düşmək mənasında:
günaha batmaq (düşmək) َﻞُﻌَﻓ
- ُةَروُﺮﻴﺼﻟا - olmaq mənasında: َﻢُﺤَﻟ → ٍﻢْﺤَﻟ اَذ َرﺎَﺻ Ətləndi. - ُةَﺮﺜﻜﻟا - çox olmaq mənasında:
→
ُﻪُﻌْﻤَﻃ َﺮُﺜَآ Dadı çoxaldı. - ُةﺎَآﺎَﺤُﻤﻟاو ُﻪﱡﺒَﺸﱠﺘﻟا - oxşamaq, bənzəmək mənasında:
Canavara bənzədi.
İkinci kök samitinin ikiləşdirilməsi yolu ilə birinci babdan düzəlir. Mənaları: Filologiya məsələləri – №3, 2014
23 Hərəkətin şiddətli olduğunu bildirir: َﺮَﺴَآ sındırmaq → َﺮﱠﺴَآ çilik- çilik etmək - hərəkətdə çoxlu subyektin iştirakı: ُلﺎَﻤﻟا َتﱠﻮَﻣ Sürü kütləvi halda qırıldı. - Təsirlilik ifadə edir: ُﻪُﺘْﻤﱠﻠَﻋ و ُﻪُﺘْﺣﱠﺮَﻓ
Onu sevindirdim və öyrətdim. - Felin bağlı olduğu ismin bildirdiyi zamanda hərəkət bildirir:
َﺮﱠﺠَه → ِةَﺮِﺟﺎَﻬﻟا ﻲﻓ َرﺎَﺳ günorta vaxtı yola çıxmaq - Felin düzəldiyi ismin bildirdiyi məkana, yerə getmək və ya gəlmək: İbn Əhmər deyir: “ٌﺮﱢﺼَﺒُﻣ ﻲﱢﻧَأ ُﺖْﻴَﻗﻻ ْﻦَﻣ ُﺮﱢﺒَﺧُأ” “ Qarşılaşdığım hər kəsə bildirirəm ki, mən Bəsrəyə gedirəm.” - Felin düzəldiyi say qədər hərəkətin təkrarlanması: َءﺎﻧﻻا َﻊﱠﺒَﺳ → ٍتاﱠﺮَﻣ َﻊْﺒَﺳ ُﻪَﻠﱠﺴَﻏ Qabı yeddi dəfə yudu. - ِﺲﻴِﺒْﻠﱠﺘﻟا ﻰَﻨْﻌَﻤِﺑ - geyindirmək mənasında:
Ona əmmamə geyindirdi. - ﻰَﻄْﻋأ - vermək mənasında: ﺎَهَدﱠوَز → ًاداَز ﺎَهﺎَﻄْﻋأ - Ona azuqə verdi. َﺮﱠﻬَﻇ → ِﺮْﻬﱡﻈﻟا ُﺖْﻗَو َنﺎَﺣ Günorta vaxtı gəldi. - ِﺐﱠآَﺮُﻤﻟا ِﺔﻳﺎﻜﺣ ُرﺎَﺼِﺘْﺧإ Mürəkkəb birləşməni bildirir: َﻢﱠﻠَﺳ → َمﺎَﻠَﺴﻟا َلﺎَﻗ
salam vermək - ُﻪﱡﺟَﻮﱠﺘﻟا - yönəlmək: َقﱠﺮَﺷ َو َبﱠﺮَﻏ Qərbə və şərqə doğru yönəldi.
Üçüncü bab birinci kök samitindən sonrakı saitin uzanması vasitəsilə yaranır. Bu babın ifadə etdiyi əsas mənalar aşağıdakılardır: - İş və ya hərəkətin başqa obyektə yönəldiyini bildirir. Məsələn: Yüklə 4,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|