Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту

 

The article deals with lingopoetic problems of Linguistics, it touches upon 

such issues as linguistic and poetic analysis of artistic text which is always one of 

very actual themes. While analyzing the text focusing the elements of both literature 

and linguistics helps to solve several problems met in the language of the work. So, 

the language varieties and the problem of author are solved by means of this method 

and the period’s lexical features are investigated. In order to understand what was 

said we turn to Ashug Alaskar’s creative work that give valuable materials. Being 

one of the master ashugs of Azerbaijan, Dad Alaskar’s multilateral creative work is 

involved in lingopoetic analysis in four levels of language in the background of his 

goshma “ Getme, amandi”; different categories of language as sounds, words, the 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

148

polysemy of words, contrast, synonyms and repititions are touched upon, the ways 

how to choose the original variant of goshma among its existing variants are taught. 

 

С.Гаджыьаьедовой 

Лингво – поэтический анализ  гошму “Getmə, amandı” Ашык Алескера 

Резюме 

 

Статья  посвящена  лингвo –  поэтическому  исследованию,  и  сказано  об 

анализе литературного текста. В ходе анализа элементов языка и литературы в 

работе  координационных  центров,  представляющих  взаимные  участия  в 

работе  помогает  решить  ряд  проблем,  с  которыми  сталкиваются.  Таким 

образом,  в  работе  возникающих  проблем,  таких  как  вариантность  или  кому 

работа  в  настоящее  время  устранены  с  помощью  этого  метода,  лексических 

особенностей  исследуемого  периода.  Это  лучше  понять,  что  эта  проблема 

решается  в  создании  ценного  материала  Ашика  Алескера.  Овладеть 

искусством  универсальный  ашика  Деде  Алескера  в  гошме" Getmə amandı " 

привязанность лингвo - поэтику на четырех уровнях анализа языка участвуют 

в  фоновом  режиме,  звуки,  слова,  многозначимость  слова  контрастирует, 

различные языковые категории, такие как синоним коснулся дублирования в 

своей  оригинальной  версии  от  вариантов,  доступных  для  подключения 

способы выбора. 

 

 

Rəyçi:            İ.Ə.Hüseynov 

           filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

149

 САДЯ ГУЛИЙЕВА  

Гафгаз Университети  

Е маил: гва. саде@mail.ru 

 

Б.ВАЩАБЗАДЯ ШЕИРЛЯРИНИН ЛИНГВОПЕТИКАСЫ  

(«Эюр нежя эцжлцсян» шеири ясасында) 

 

Ачар сюзляр: Сярбяст шеир, поетика,фонетика, тякрир, тязад 

Ключовие слова: бесплатно поезия, поетика, фонетика, участок, 

контрастировать 

Key words: free poetry, poetics, phonetics, plot, contrast 

 

 

Б. Ващабзадя лирикасы щям мювзу, щям дя мцндярижя етибары иля зянэин вя 

дольундур.  Цлви  вя  пак  щиссляри  тяряннцм  едян  шаир  щямишя  инсандан,  онун 

камалындан вя эюзяллийиндян гцввят вя илщам алыр. Лирикасынын тцкянмяз щяйат 

гцввяси,  халг  щяйаты  иля  сых  тямасда,  халгын  арзуларына,  дилякляриня,  дцшцнжя-

ляриня  гырылмаз  теллярля  баьлы  олмасындадыр.  Бяхтийар  бир  шаир  кими  классик  ядяби 

ирсин  вя  фолклорун  юлмяз  яняняляриндян  гцввят  алмыш,  инкишаф  етмишдир.  Шеир-

ляринин  яксяриййятини  тязадлар  цзяриндя  гуран  ядиб  даим  ориъиналлыьа  мейл 

етмишдир. Яняняви мювзулары гялямя аланда да Бяхтийарын юз сяси, юз няфяси, юз 

мцнасибяти дярщал эюзя дяйир.  

 Ващабзадя  истяр  ижтимаи-сийаси  вя  мящяббят  лирикасында,  истярся  дя  епик 

поемаларда охужунун гялбиня йол тапа билир. «Атылмышлар», «Эцлцстан», «Шяби- 

щижран», «Шящидляр»  вя  с.  кими  поемалары, «Шящид  мязарлары», «Тяййаряляр», 

«Вятяндаш», «Ана дили», «Латын дили», «Бир салама дяймяди», «Сян олурам мян» 

кими шеирляри йарадыжылыьында юзцнямяхсус йерлярдян бирини тутур. 

Ващабзадя шеири щяр жящятдян мцасирдир, щям мювзуларына, щяйати- фялсяфи 

проблематикасына  эюря,  щям  дя  лирик  гящряманын  мяняви  сифятляриня,  мяняви 

ахтарышларына эюря. 

Шаирин шеир дили ритмик, мусигилидир. Лирикасында аталар сюзц вя тямсиллярдян, 

наьыл вя рявайятлярдян истифадя едир: «Беля эюзял эежядя даь да, даш да, гайа да, 

Эежядян  щяйат  умар…»  Бурада  «умар»  сюзц  шеиря  санки  бир  тязялик,  тяравят 

эятирир  вя  йа  «Ийирми  йол  йарпаглар  ачды,  саралды».  Бурада  шаир  «ийирми  йол» 

явязиня  ийирми  ил,  ийирми  кяря  вя  с.  дейя  билярди,  лакин  ядиб  саф-чцрцк  едяряк  ян 

мцнасибини тапыб ишлятмишдир. Башга нцмуня «Дилим топуг чалды, йанылдым ба-

йаг» - чашдым, тянтидим, карыхдым явязиня «дилим топуг чалды» ифадясини ишлядиб.  

Цмумиййятля,  бядии  ясярин  дили  щяйаты,  онун  мцхтялифлийини,  мцнасибят  вя 

давранышы,  фикри-мяняви  алями  лювщя  вя  мянзярялярля  щисс-емосионал  шаираня, 

образлы  ифадя  едян  сянят  дилидир.  Жанлылыг,  ялванлыг,  йыьжамлыг  вя  поетиклик, 

сечилян, истифадя олунан сюзлярин ифадя имканларынын эенишлийи бядии диля айдынлыг, 

жидди юзцнямяхсуслуг эятирир. 

Башга ъанрлар кими шеирин тяляби сярт вя мцряккябдир. Зянэин гафийя систе-

ми,  фикрин  мцкяммял  юлчц-вязн  чярчивясиндя  верилмяси  онун  мцряккяблийини 

хейли артырыр. Шеир цчцн сюз сечмяк, сюзц йериндя ишлятмяк вя онларын дцзцмцня 

щяссаслыгла йанашмаг щяля щяр шей демяк дейилдир. Бурада интонасийа вя мисра 

гурулушунда  мцдриклик,  сюзлярин  динамиклийи-дяйишмяси,  сяслярин  йахынлыг  вя 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

150

тякрары  хцсуси  ящямиййят  газаныр;  фикри  бядии  мянтиги  эцжляндирир,  дилин  ифадя 

тярзиндя айдынлыг йарадыр. (1,с 23) 

Ващабзадя шеирляринин лингвопоетик жящятдян зянэинлийи щямишя диггяти чя-

киб.  Бу  шеирлярдя  щям  дил  зянэинлийи  вя  бу  дил  зянэинлийинин  шеиря  бяхш  етдийи 

експрессивлик, образлылыг шаир гяляминин хцсуси истедадындан хябяр верир. Мящяб-

бят  мювзусунда  йазылмыш  «Эюр  нежя  эцжлцсян»  шеирини  бу  бахымдан  нязярдян 

кечиряк. 

Шеир сярбяст формада йазылмышдыр. Яввялжя ону гейд едяк ки, шеирдя мисра-

ларын юлчцсц, щежаларын сайы вя гафийялярин дцзцлцшц бахымындан сярбястлик вар, 

ащянэ  таразлыьы,  вурьу  вя  интонасийа  диггяти  чякир,  сюзляр  мисралара  ащянэдар 

шякилдя сяпялянир. 

Цч  щиссядян  ибарят  олан  шеирдя  шаир  айрылыг  мотивини  вя  бунунла  ялагядар 

олараг  ашигин  кечирдийи  црякаьрыдыжы  щиссляри,  севдийинин  щясрятиндян  йата 

билмямясини лирик нотларла гейд едир.  

 Ашиг  мяшугя  олан  севэисинин  эцжцнцн  дярин  олмасындан  долайы  йата 

билмямясиндян,  бу  айрылыг  ажысынын  онда  гойуб  эетдийи  изляри,  хатиряляри  унуда 

билмямясиндян, онун цчцн бюйцк бир дярд, бюйцк бир аьры олмасындан данышыр. 

Ашиг санки щяйатдан кцсцб. Онун цчцн бу эцн йохдур, дцнян вар. 

Шеир  лингвопоетик  бахымдан  зянэиндир.  Фонетик  бахымдан  шеири  тящлил 

етдикдя  эюрцрцк  ки,  инжя  саитлярин  ащянэи  цстцнлцк  тяшкил  едир,  йяни  йцксяк 

пафослу  ифадяляря  о  гядяр  дя  раст  эялмяк  олмур.  Бу  бахымдан  дяниз,  кюлэя, 

щясрят, вяфа, хатиря, дярд, гялб, эцняш, кюнцл, севинж, фярящ, гям, мящяббят кими 

сюзлярдя  инжя  саитлярин  йаратдыьы  кядяр,  гям-гцсся  интонеми  шеири  даща  да 

жанландырыр.  Шеирдя  «туфан,  човьун»  сюзляриндяки  [ф]  вя  [ч]  сясляри  жошьунлуг, 

щяйяжанлы  семантика  интонемини  йарадыр.  Шеиря  фонетик  цслубу  бахымындан 

йанашдыгда шеирин икинжи бяндиндя [й] самитинин йаратдыьы сяс ардыжыллыьы аллитераси-

йайа нцмуня кими эюстяриля биляр: 

Щясрятин асылыб кирпикляримдян, 

Йухум да эялмир ки, щеч олмаса мян, 

Итирим, батырым сяни йухумда, 

Мяндян вяфалыймыш сяня йухум да, 

Йухум гачаг дцшцб йатаммырам мян, 

Йухум горхуб гачыб фикирляримдян… (3, с.221) 

Лексик  цслуби  бахымдан  шеир  даща  чох  зянэиндир.  Бязи  щисслярдя  шаирин 

юзцнямяхсуслуьу  щисс  олунур.  Мясялян,  йухарыдакы  нцмунядя  эюстярдийимиз 

шеирин  сон  ики  мисрасында  ишлянмиш  «йата  билмирям»  бирляшмясинин  явязиня, 

«йатаммырам» ишлятмяси шеири образлы едир.  

Цмумиййятля, гейдя едяк ки, шеир айрылыг мотиви цзяриндя гурулдуьу цчцн 

шаирин  щяр  дяфя  кечмишя  гайыдыб  ютян  эцнлярин  щясрятиндян  данышараг  тязад 

йаратмасы  тябии  щалдыр.  Бу  бахымдан  дцнян-буэцн  сюзляри  диггяти  чякир.  Шеир 

синоним, антоним тяркибли сюзляр вя ифадялярля зянэиндир:  

Эцлмяк истяйирям цряйимдяки 

Щюнкцртц сясини батырмаг цчцн… (антоним) 

Йандырды кюнлцмц бу сойуглуьун, 

Вар икян, саь икян, йох олмушам мян… (антоним) 

Бу эцнцм юлцдцр, йашар дцняним. (Бу эцн- дцнян, юлмяк- йашамаг 

антоним) 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

151

Эюр нежя эцжлцсян сянин йохлуьун, 

Бцтцн варлыьымы алды ялимдян   (антоним) 

Фярящим, севинджим дцняндя галды, 

Дярдимдя, гямимдя йашарсан мяним (синоним) 

Эюр нежя эцжлцсян сянин йохлуьун  

Мяня юэей етди, доьмалары да. (антоним) 

Йаддашым еля бир эцняш ки, эцн ки. (синоним)(3, с. 222) 

Шеирдя жинас гафийяли сюзляря дя раст эялмяк олур. Бу шеирин експрессивлийини 

даща да артырыр: 

…Итирим батырым сяни йухумда, 

Мяндян вяфалыймыш сяня йухум да. (3, с. 221) 

Сярапалара диггят йетиряк: 

Йуху дянизи… 

Йухумса кюлэяни… 

Кюлэяни юз кюлэям кими … (3, с. 221) 

О жцмлядян шеирдя тякрарлара да раст эялмяк олур: 

… Мяндян йан эязир, 

… Сярэярдан эязир. (епифора) 

Йухум гачаг дцшцб мяндян йан эязир, 

Йухум кцчялярдя сярэярдан эязир. (анафора) 

Йухум гачаг дцшцб йатаммырам мян, 

Йухум горхуб гачыб фикирляримдян … (анафора) (3, с.221) 

Бянзятмяляря бахаг: «Хатирян тикан кимидир, гялбими жызыр», «ширин хатиря», 

«аьыр хатиря», «мящяббят бир жяллад тяки». 

Шеир  емосионал – експрессив  лексикайла  зянэиндир:  йуху,  кюлэя,  фярящ, 

севинж, арзу, туфан, човьун, мящяббят вя с. 

Фразеолоъи ващидляр шеирин цслуби бахымындан зянэинлийини даща да артырыр. 

Синтактик фразеолоъи ващидлярля шеир даща чох зянэиндир: «Щясрятин асылыб кирпик-

ляримдян», «Йухум горхуб гачыб фикирляримдян», «Хатиряляр йоллара сяпяляниб», 

«Хатирян  тикандыр  жызыр  гялбими», «Йохлуьун  йарамын  цстцня  дуз  сяпир», 

«Мящяббят эцлцшцмц юлдцрцб», «Сянин йохлуьун варлыьымы ялимдян алды», «Ба-

шымда  туфан  вар,  кюнлцмдя  човьун», «Сянин  йохлуьун  мяня  доьмалары  юэей 

етди», «Йухум  кюлэяни  изляйир,  гысганыр», «Йухум  гачаг  дцшцб», «Йухум 

мяндян  йан  эязир», «Йухум  кцчялярдя  сярэярдан  эязир», «Дцнянимдя  илишиб 

галмышам» вя с. 

Метонимийалара бахаг: дцняни нур кими эюрмяк, мяня юэей етди доьма-

лары, мяня дцняними хатырлатмасын, бу эцнцм юлцдцр, йашар дцняним. 

 Алынма  сюзляря  чоз  аз  йер  верилмяси  шаирин  миллилийиндян,  юз  ядяби  дилинин 

гайда- ганунларыны дяриндян билмясиндян хябяр верир.  

«Сярэярдан  эязмяк»  ифадясини  шаирин  юз  дилиня  мяхсус  диалект  сюз  кими 

ишлятмяк олар.  

Шеирдя синтактик тякрарлара да йер верилмишдир: 

Эюр нежя эцжлцсян, сянин йохлуьун, 

Бцтцн варлыьы алды ялимдян … 

 

Эюр нежя эцжлцсян, 

Сянин йохлуьун 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

152

Мяня юэей етди доьмалары да. (3. с. 222) 

 

Йухум гачаг дцшцб мяндян йан эязир… 

Йухум гачаг дцшцб йатаммырам мян. 

 Беляликля,  эюрдцйцмцз  кими  Ващабзадя  шеирляри  дил  бахымындан  чох 

зянэиндир. Бу шаирин тякраролунмазлыьы вя юзяллийидир. 

 

Ядябиййат 

 

1. 

А.М.Гурбанов  «Бядии  мятнин  лингвистик  тящлили», «Маариф»  няшриййаты, 

Бакы 2005 

2. 

Т.И.Щажыйева  «Азярбайжан  классик  ашыг  поезийасынын  цслуби  поетик 

синтаксиси». Намизядлик диссертасийасы афторефераты, Бакы 2000. 

3. 

В.Ващабзадя «Пайыз дцшцнжяляри». Йазычы, Бакы 1981. 

4. 

Т.Яфяндийева  «Азярбайжан  дилинин  лексик  цслубиййаты», «Елм  няшриййаты», 

Бакы 1980 

5. 

«Азярбайжан  бядии  дилинин  цслубиййаты»  очеркляр  Елмляр  Академийасы 

няшриййаты, Бакы 1970 

 

S.Quliyeva 

The lingo poetic features of the poems by b. vahabzade  

(based on the poem “Gor nece guclusen”) 

Суммарй  

 

Lingo poetics is such a field of linguistics which has been recently created and 

of which main charastertics is based on the demands of literature. That is, it is 

important to take the language and literature together while analysing the artistic 

text from the lingo poetic viewpoint. It also deals with the idea and content of work, 

the completeness of language by merging it with each other. The article touches 

upon the poetic richness of B. Vahabzade’s lyrics from the analytical viewpoint of 

language and literature. Especially, it investigates the analysis of his poem “Gor 

nece guclusen”. The figurativeness and stylistic beauty of words and expressions 

which are in the centre of attention in the poem give information about 

B.Vahabzade’s invaluable and unique language. The lexico stylistic features are 

also widely observed in the poem. Especially it is widely observed in the creation of 

contrast- antonym, epithet and smiles. The lexics of poem mainly consists of 

national words, at the same time the metaphorical meaning of phraseological units 

adds the poem especial beauty.  

 

С.Кулиева 

Лингво - поэтические стихи Вагабзаде 

 ("Gör necə güclüsən" по поэме ) 

Резюме 

 

Лингво - поэтический раздел языкознания, которые возникли в послед-

ние годы, главной особенностью этой области основана на язык литературы. 

Это,  как  проанализированы  с  точки  зрения  любого  литературного  произ-

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

153

ведения c лингво- поэтики на основе принимая сочетание языка и литературы. 

Также  здесь  идеи  и  содержание  работы,  с  особенностями  языка  включают 

сопостовляя дополняют друг друга. В этой статье, поэма, поэтическая лирика 

была с точки зрения богатства языка и синтеза литературы. В частности, его " 

Gör necə güclüsən»  была  проведена  на  анализе  поэзии.  Образность  более 

ударяя  слова  и  выражения  в  поэзии  и  стилистические  особенности  языка  и 

красота  Вагабзаде,  лексические  стилистические  особенности  поэмы 

проявляется  более  четко.  В  частности,  это  антоним  создания  внутреннего 

противоречия, и эпитет является наиболее очевидным. Словарь слов является 

национальным основой, а также добавляет к красоте поэзии образность фра-

зеологизмов. 

 

 

Rəyçi:               İ.Ə.Hüseynov 

                filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

154

                                                                                    RƏHİMƏ BABAYEVA 

                                 Azərbaycan Dillər Universiteti 

[e-mail] 

 

İNGILIS DILININ QRAMMATIKASININ KOMMUNIKATIV  

METOD ILƏ TƏDRIS OLUNMASI 

                           

Açar sözlər: yanaşma, kommunikativ metod, qrammatik bacarıqlar, deduktiv üsul, 

induktiv üsul 

Ключевые слова: подход, коммуникативный метод, грамматические навыки, 

дедуктивный подход, индуктивный подход 

Key words: approach, communicative method, grammar skills, deductive approach, 

inductive approach 

         

   Xarici dillərin öyrənilməsinin bir neçə aspektləri mövcuddur. Bu aspektlər-

dən biri qrammatikadır. Xarici dildə danışmağı öyrənmək üçün qrammatika əhə-

miyyətli yer tutur, o bir növ lüğət tərkibinin bazasıdır. Qrammatikanı öyrənmək və 

fikirləri düzgün ifadə etmək, həmçinin nitqdə və yazıda qrammatik formaları tanı-

maq qrammatik bacarıqların yaranması ilə baş verir. Bu günə kimi hələ də müəllim-

lər arasında bu kimi fikirləri eşitmək mümkündür: “Mənim tələbələrim qrammati-

kanı bilir, lakin danışanda səhvlər edirlər” ya da əksinə “Danışmağı bacarırlar, lakin 

qrammatikanı bilmirlər”. Bu səbəbdən indiki zamanda qrammatikanın öyrənilmə-

sində kommunikativ yanaşmadan istifadə çox vacibdir. 

Qrammatikanı bilmək nə deməkdir? Qrammatik biliklər tələbələrin şifahi və 

yazılı nitq fəaliyyətlərinin inkişafına xidmət edir. Tələbələrin üslubi bacarıq və 

vərdişlərinin yaranmasında qrammatik biliklərin rolu müstəsnadır. Qrammatik 

hadisələr, anlayışlar, dil üzərində müşahidələrdən doğur, insan təfəkkürü bu mücər-

rəd anlayışları sistemləşdirir, cilalayır, qayda və təriflər yaradır, nitqi düzgün qur-

maq məqsədilə tətbiq edir.  

Qrammatikanın tədrisinə nələr daxildir? Qrammatikanın tədrisinə qrammatik 

qayda və hadisələr, həmçinin qrammatik konstruksiya və strukturlardan istifadə 

etmək kimi qrammatik vərdişlər daxildir.  

Qrammatik vərdişlər iki qrupa bölünur: reseptiv və produktiv. Reseptiv qram-

matik vərdişlərə dinləmə və oxu, produktiv vərdişlərə isə danışıq və yazı daxildir. 

Produktiv vərdişlərə qrammatik forma və konstruksiyaları əmələ gətirmək və istifa-

də etmək, onları seçə bilmək, oxu zamanı qrammatik konstruksiyaları müəyyən edə 

bilmək və həmçinin qrammatik hadisələrdən yazıda istifadə etmək bacarığı aiddir. 

Reseptiv qrammatik vərdişlərə qrammatik konstruksiyanın taninması və onun 

məna ilə uyğunlaşması, bir qrammatik konstruksiyanı formaca oxşar digər kons-

truksiyalardan fərqləndirmək bacarığı, sadə cümlənin strukturunun müəyyən edil-

məsi və ingilis dilində olan cümlədə söz sırası, mürəkkəb cümlənin strukturunun 

müəyyən edilməsi, cümlə üzvləri arasında məntiqi, zaman, səbəb-nəticə, tabesiz və 

tabeli əlaqələri müəyyən etmək bacarığı daxildir. 

Y.N.Solovova qeyd edir ki, bəzi tələbələr bu və ya digər qrammatik qaydanı 

hətta uzun müddət işlətdikdən sonra da, onu müəyyən etməkdə çətinlik çəkirlər. Bu 

səbəbdən, Y.N.Solovova öyrənilən qrammatik qaydanın bütün formalarını: təsdiq, 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

155

sual və inkar formalarını lövhədə yazmağı, bu strukturun formasını digər strukturun 

qismən oxşar forması ilə müqayisə etməyi, tələbələri tədris prosesinin passiv yox, ak-

tiv iştirakçıları etməyi və  həmçinin qrammatik qaydanın daha yaxşı yadda qalması 

məqsədilə qrammatik formanı konkret nitq konteksti ilə əlaqələndirməyi təklif edir. 

Qrammatikanı öyrənmək – xarici dilin öyrənilməsinin ən əhəmiyyətli aspekt-

lərindən biridir, çünki dolğun kommunikasiya qrammatika olmadan baş verə 

bilməz. Heç bir şübhə yoxdur ki, qrammatik qaydaları bilmək dil öyrənmək üçün 

zəruridir. Lakin son on illiklər ərzində intensiv şəkildə inkışaf edən kommunikativ 

təlim metodu ingilis dilinin bütün aspektlərinə  təsir etdiyi kimi, həmçinin qram-

matikanın tədrisinə də çox təsir etmışdir. İngilis dilinin qrammatikasının kommuni-

kativ metod ilə  tədris olunmasında  əsas diqqət danışıq nitqinin bacarıq və  vərdiş-

lərinin inkişaf etdirilməsinə yönəldilir, bu təlim prosesində  tələbələr hər hansı bir 

qrammatik qaydanı əzbərləyib öyrənməyin əvəzinə, müəllim tələbələrə bu qaydanı 

çalışmalarda öyrətməli və  tələbələr qrammatik qaydanı intuitiv olaraq kommuni-

kativ fəaliyyət prosesində öyrənməlidirlər. 

Ənənəvi olaraq, qrammatikanın tədrisi zamanı iki üsuldan – deduktiv və 

induktiv üsullardan istifadə olunur. Deduktiv yanaşmada müəllim  əvvəlcə yeni 

qrammatik materialı  təqdim edir, qaydaları izah edir, misallar göstərir, deyilmiş 

qaydanı misallar üzrə  əsaslandırır, sonra isə  tələbələr bir sıra çalışmalar yerinə 

yetirirlər. Deduktiv yanaşmanın əsas üstünlüyü odur ki, yeni qrammatik materialın 

izahına az vaxt sərf olunur, lakin bu yanaşma tələbələrin sərbəst fəaliyyətini məh-

dudlaşdırır. Bu üsul passiv və formal xarakter daşıyır. Deduktiv yanaşma çərçivə-

sində yeni qrammatik materialın tədrisini üç əsas mərhələyə bölmək olar: 

1.Yeni qrammatik materialın izah edilməsi.  

Bu mərhələdə müəllim tələbələr üçün yeni olan qrammatik konstruksiyaya aid 

bir sıra mısallar yazır, onların istifadə hallarını izah edir, sual və inkar formalarının 

əmələ gəlməsini, qısa cavab nümunələrini və s. qeyd edir. 

2.Yeni qrammatik materialın işlənilməsi.  

Bu mərhələdə  tələbələr bir sıra çətin olmayan tapşırıqlar yerinə yetirirlər və 

bu tapşırıqlar dərhal bütün qrup tərəfindən yoxlanılır. Bu mərhələdə müəllimin yeni 

qrammatik materialın tələbələr tərəfindən mənimsənilməsinə nəzarət etməsi xüsusi 

əhəmiyyət kəsb edir. 

3. Yeni qrammatik materiala aid produktiv çalışmalar. 

Bu çalışmalara dialoqların düzəldilməsi, müxtəlif mövzuların müzakirə 

edilməsi, şəkillərdə olan oxşar və fərqli cəhətlərin tapılması və s. bu kimi tapşırıqlar 

daxildir.  

İnduktiv yanaşma – qrammatikanın modellərə əsasən tədris olunması demək-

dir. Bu yanaşmada müəllimin gətirdiyi bir sıra nümunələrdən çıxış edərək qaydanı 

tələbələr misallar əsasında çıxarırlar. Bu üsul tələbələrdə məntiqi təfəkkürü inkişaf 

etdirir, dil üzərində onların müstəqil və  fəal çalışmalarına  şərait yaradır. Tələbə 

düşünür, təhlil edərək qrammatik formaları tapır, onun mənasını müəyyən edir və 

ümumiləşdirir. Bu zaman qrammatik material tələbə  tərəfindən  şüurlu halda 

mənimsənilir. İnduktiv üsulun bir üstünlüyü də odur ki, bu üsul tələbəyə qrammatik 

materialın möhkəm aşılanmasını təmin edir. İnduktiv yanaşmanın əsas üstünlükləri 

kimi lüğət ehtiyatının zənginləşməsinə, sabit söz birləşmələrini, danısıq leksikasını 

istifadə etmək bacarığının və sifahi nitqin başa düşülməsi vərdişlərinin inkişafına və 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

156

s. şərait yaradan, tələbələrə sərbəstliyin təqdim edilməsini və canlı danışıq nitqindən 

qrammatik qaydaları  çıxartmaq üçün imkan verilməsini qeyd etmək olar. 

Qrammatikanın öyrənilməsində istifadə olunan induktiv yanaşma və bu yanaşmada 

istifadə olunan üsullarla tanış olaq. İnduktiv yanaşmada iki üsuldan istifadə olunur: 

struktur və kommunikativ üsul. Struktur üsulda qrammatik materialın tədrisi 

mərhələləri bunlardır: nitq nümunələrinin dinlənilməsi, nümunələrin xor şəklində və 

ya fərdi olaraq tələffüz edilməsi, qrammatik strukturların istifadəsi ilə sual-cavab 

çalışmalarının yerinə yetirilməsi. Kommunikativ üsulda qrammatik materialın tədri-

si mərhələləri bunlardır: 

1. konkret nitq şəraitində mənimsəmə materialının dinlənilməsi. 

2. nitq misallarının iştirakı ilə nitq imitasiyası mexaniki təkrarı aradan 

qaldırır. 

3. oxşar mənalı ifadələrin vahid hekayədə qruplaşdırılması. 

4. nitq nümunələrinin avtomatlaşdırıması üçün müxtəlif oyunların istifadəsi. 

5. ünsiyyətdə hazır nümunələrdən istifadə. 

İngilis dilinin tədrisində apardığım uzun müşahidələrdən mən belə bir qənaətə 

gəlmişəm ki, ingilis dilinin təlimi qarşısinda qoyulan praktik məqsədə nail olmaq 

üçün qrammatik qaydaları tələbələrə şüurlu və mükəmməl mənimsətmək lazımdır. 

Tələbə qrammatik qaydaları şüurlu öyrənmədikdə, onu tez unudur. Qrammatik ma-

terialı süurlu öyrətmək üçün onu misallarla izah etmək lazımdır. Tələbənin verilən 

qaydanı başa düşüb-düşməməsini yoxlamaq üçün ondan öyrəndiyi qaydaya aid test-

lər, müxtəlif tapşırıqlar verib həmin materialı tələbənin nə dərəcədə mənimsəməsini 

üzə  çıxartmaq lazımdır. Bu zaman tələbənin təfəkkürü hərəkətdə olur, o düşünür. 

Tələbəni düşündürmək, onu fikir söyləməyə  təhrik etmək indi metodikada əsas 

prinsiplərdən biri sayılır. Müasir təlim metodları  tələbənin oxuduğundan nəticə 

çıxartmasını, oxuduğu haqqında fikir söyləməsini tələb edir. Məsələn: mən Present 

Continuous zamanını  tələbələrə  tədris edərkən tələbələrlə belə bir oyun aparıram. 

Mən onlardan dərsdə müəyyən hərəkət etmələrini xahiş edirəm. Məsələn: tələ-

bələrdən biri gülür, digəri kitab oxuyur, üçüncü tələbə nəsə yazır, dördüncü tələbə 

isə danışır və s. Sonra isə mən tələbələrdən bu sualları soruşuram: 

Who is smiling? 

Who is reading a book? 

Who is writing?  

Who is speaking? 

Tələbələr bu sualları belə cavablandırırlar: 

Sona is smiling. 

Ali is reading a book. 

Aydan is writing.  

Seymur is speaking. 

Sonra mən tələbələrə deyirəm ki, tələbələrin öz cavablarında işlətdikləri za-

man forması Present Continuous zamanıdır.  Ya  da  mən Past Simple zamanını 

tələbələrə keçərkən lövhədə bu misalları yazıram: 

Yesterday Sam walked to work. 

Bill played football last week. 

I worked last Saturday. 

My sister started learning English a year ago.  

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

157

He cleaned his teeth two times yesterday. 

When I was a child I wanted to be a doctor. 

Bundan sonra tələbələr lövhədəki bu misallara baxıb keçmiş zamanın necə 

düzəldilməsini tələbələr özləri tapırlar, sonra isə bu qaydanı yadda saxlamaq üçün 

onlar bir sıra tapşırıqlar yerinə yetirirlər.  

Beləliklə, mən dərsdə çalışıram ki, tələbələr qrammatik qaydaları verilmiş 

misallar  əsasında dərk edib mənimsəsinlər. Bəzi müəllimlər qrammatik qaydaya 

həddindən çox vaxt sərf edir və dilin başqa aspektlərini unudurlar. Məncə, qramma-

tik materialın uzun-uzadı izahı dərsdə tələbələrin marağını azaldır. Odur ki, qram-

matik materialın tədrisində uzunçuluğa yol verilməməli, tələbələrin fəallığı  təmin 

olunmalıdır. 

Qrammatik material üzərində aparılan əsas iş mərhələləri aşağıdakılardır: 

Birinci mərhələ   -  qrammatik qayda il tanışliq. 

İkinci mərhələ    -  yeni materialın möhkəmləndirilməsi. 

Üçüncü mərhələ  -  produktiv nitqdə qrammatik qaydanın istifadəsi. 

Dördüncü mərhələ - qrammatik qaydanın mənimsənilməsinə nəzarət.  

Birinci mərhələdə müəllim qrammatik qaydanın formasını, onun nitq funksi-

yasını, mənasını və nitqdə istifadəsini təqdim edir. Qrammatik qaydanı başa salmaq 

üçün sxem, cədvəl və  şəkillərdən istifadə  məqsədəuyğun hesab edilir. Qrammatik 

qaydanı daha öncə öyrənilmiş qaydalara əsaslanaraq öyrətmək lazımdır. Present 

Simple zamanını öyrədərkən Present Continuous zamanını  təkrar etmək, ingilis 

dilində bu zaman formasının işlədilməsi hallarını xatırlatmaq, Azərbaycan dilində 

hal-hazırda və ümumiyyətlə baş verən hərəkətlər arasında heç bir fərq olmadığını 

izah etmək tələb olunur. Çünki hər iki halda Azərbaycan dilində felin eyni zaman 

forması istifadə olunur. Lövhədə aşağıdakı cümlələri yazmaq olar: 

1) Mən işə gedirəm. 

2) Mən hər gün işə gedirəm.  

Tələbələrdən bu cümlələri ingilis dilinə  tərcümə etmək və bu cümlələrdə 

işlədikləri zaman formalarını qeyd etməkləri xahiş olunur. Tələbələrə kontekstlə 

tanış olmağı və kontekstdəki qrammatik qaydanı qeyd etməyi təklif etmək olar. İzah 

ümumiləşdirici qaydanın xülasəsi ilə başa çatır. Daha sonra müəllim tələbələrə 

qrammatik materialın möhkəmləndirilməsi üçün çalışmalar etməyi təklif edir. 

İkinci mərhələdə müəllim dərslik və müxtəlif  əlavə  dərs vəsaitlərində olan 

hazır çalışmalardan istifadə edə bilər, ya da kartoçkalar hazırlaya bilər. Məsələn, 

qrammatik materialın ilkin möhkəmləndirilməsi mərhələsində belə bir tapşırıq 

vermək olar: mətni oxuyun, Present Simple zaman formasında işlədilən fellərin 

altından xətt çəkin və ya seçib yazın. Qrammatik materialın möhkəmləndirilməsinin 

ikinci mərhələsində isə belə bir tapşırığı yerinə yetirmək olar: verilmiş felləri 

mətndə düzgün formada və mənaya uyğun olaraq işlədin. 

Y.N.Solovova qeyd edir ki, qrammatikanı öyrənərkən qrammatik qaydanın 

produktiv nitqdə istifadəsi mərhələsi bir çox hallarda nəzərə alınmır. “Bir çox 

tələbələr və müəllimlər hesab edir ki, qrammatik vərdişlər üzərində işlənmə prosesi 

xüsusi diqqət, səbr tələb edir və bu dərsin əyləncə elementi ola bilməz. Qrammatik 

strukturların işlənməsinin kommunikativliyi tək müəllimlərdə deyil, həmçinin əksər 

hallarda tələbələrdə də inamsızlıq yaradır”. 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

158

Y.N.Solovova üçüncü mərhələni çox vacib hesab edir, çünki “qrammatikanın 

mənimsənilməsi qaydaları bilməkdən çox, onları düşünmədən qarşılıqlı nitq əlaqəsi 

zamanı  həyata keçirmək bacarığını  nəzərdə tutur”. Y.N.Solovova dərsdə müxtəlif 

oyunlardan istifadəni bu məsələnin həllinin  ən yaxşı üsulu hesab edir. Məsələn, 

müəllim tələbələrdən ümumiyyətlə  nə etdiklərini söyləməklərini istəyir, ya da 

müəllim kartoçkalar paylayır və  tələbələrdən Present Simple zaman formasında 

cümlələr qurmağı xahiş edir. Məsələn, tələbələrə bu cür kartoçkalar paylanılır: 

          Card 1 

I usually (to wear) a jacket. 

She (to work) in a bank. 

Her father (to read) a newspaper every morning. 

We (to speak) French very well. 

Tom (to eat) a lot of chips every day. 

They always (to watch) TV in the evening. 

           Card 2 

I (to wear) a sweater today. 

She (to work) in the garden now. 

Her father (to read) a newspaper at the moment. 

We (to speak) Russian now. 

Tom (to eat) fruit salad at the moment. 

They (to watch) TV now. 

Həmçinin tələbələrə bu mərhələdə sözlərdən cümlə qurmaq təklif olunur: 

1. a/house/live/parents/in/very/my/big. 

2. Saturday/a/I/lunch/cook/on/big. 

3. always/Julia/parties/enjoys. 

4. basketball/they/play/often. 

5. breakfast/we/have/always/at 8.00. 

6. television/my/watches/every/brother/day. 

Qrammatik biliklər tələbələrin sifahi və yazılı nitq fəaliyyətlərinin inkişafına 

xidmət edir. Tələbələrin üslubi bacarıq və  vərdişlərinin yaranmasında qrammatik 

biliklərin rolu müstəsnadır. Qrammatik hadisələr, anlayışlar, dil üzərində 

müşahidələrdən doğur, insan təfəkkürü bu mücərrəd anlayışları sistemləşdirir, 

cilalayır, qayda və təriflər yaradır, nitqi düzgün qurmaq məqsədilə tətbiq edir. Bir 

sözlə, qrammatika praktik olaraq danışmağa, bacarıq və vərdişlərin yaradılması və 

formalaşdırılmasına xidmət edir.  

Qrammatik bacarıq nitq bacarığının ən vacibidir, elə bu səbəbdən xarici dilin 

anlaşılmasına və nitq qurmağa effektiv təsir edir. Qrammatik bacarıqların yaranması 

üçün dil və nitq çalışmalarının sistemi var. Dil çalışmalarında tələbələrə bir sıra 

tapşırıqlar həll etmək təklif olunur. Məsələn: artiklların qoyulması, isimlərin 

cəminin yaranması, qaydalı fellərin seçılməsi və  s.  Bu  çalışmalar qrammatik 

bacarıqların formalaşmasına yönəlib. Nitq çalışmalarına mətnə aid sual cavab tapşı-

rıqları və ya mətndəki informasiyanı təsdiq ya da inkar edən tapşırıqlar daxildir. Bu 

cür tapşırıqlar reproduktiv xarakter daşıyır.  

Qrammatik bacarıqları  bərkitmək üçün qrammatikanı öyrədərkən müəllim 

müxtəlif kommunikativ və  şərti-kommunikativ situasiyalar yaratmalıdır, yəni 

tələbələri qrammatik materialla tanış etməli və bu materialı nitqdə istifadə etməlidir. 

 

Filologiya  məsələləri – №3, 2014

 

 

159

Ənənəvi qrammatik çalışmaların və kommunikativ xarakterli qrammatik çalış-

maların birləşməsi lazımdır. Solovova hesab edir ki, xarici dilin tədrisində tədrisin 

praktik, təhsil və inkişafyönlü məqsədlərini bir-birindən ayırmaq olmaz, dil 

kompetensiyasının formalaşması isə nitq və ictimai-mədəni kompetensiyaların for-

malaşması ilə eyni zamanda baş verməlidir. Qrammatikanın mənimsənilməsi qram-

matik qaydaları bilməkdən çox, onları fikirləşmədən qarşılıqlı unsiyyət prosesində 

tətbiq etmək bacarığını nəzərdə tutur. Y.N.Solovova hesab edir ki, qrammatik ba-

carıqları  bərkitmək üçün şərti-kommunikativ və kommunikativ çalışmaların istifa-

dəsi vacibdir.Qrammatik bacarıqlar bütün nitq fəaliyyətlərinin ayrılmaz hissəsidir və 

qrammatik bacarıqların formalaşması, təkmilləşdirilməsi və inkişafı xarici dilin tədrisi 

zamanı əsas vəzifədir. Əgər tələbələr kifayət qədər leksik materiallara malikdirlərsə və 

xarici dildə olan materialı  mənimsəyirlərsə bu proses xüsusilə vacibdir. Əgər tədris 

prosesi tələbələr üçün daha dəqiq real dil ünsiyyəti şəraitində təşkil olunarsa, o halda 

dərsdə xarici dili uğurla mənimsəmək mümkün olacaq. Deməli, tələbələrin ingilis 

dilinə praktik olaraq yiyələnməsinə qrammatik material kömək edir, daha doğrusu, 

ondan bir ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə olunur. İngilis dilinin tədrisində qrammatik 

materialın öyrənilməsi bu dildə yazılmış mətnləri oxuyub basa düşmək, nitqi anlamaq 

və fikri ifadə etmək bacarığına kömək etməlidir. Buna görə də ingilis dilinin tədrisində 

qrammatikanın xüsusi yeri və əhəmiyyəti var. 

 

Ədəbiyyat