Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 4,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- The fact that he has not said anything surprises everybody
- Who (whom), whose, which
- Appositive Attributive Clauses
- Filologiya məsələləri – №3, 2014
- Açar sözlər
|
fact və s. sözlərlə ifadə olunur. Bu zaman budaq cümlə baş cümləyə bağlayıcılarla bağlanır və heç zaman cümlədən atıla bilməz. (Hichens). O, ispan arabaçılarının Əlcəzairdə oxuduğu kimi ucadan mahnı oxuyurdu. b) A week later Dorian Gray was at his house in the country, where he had invited Lord Henry and several other friends. Bir həftə sonra Dorian Qrey Lord Henrini və bir neçə dostunu dəvət etdiyi kənd evində idi. That was the time when thousands of workers in the area were streaming out of the plants. (Carter). Bu, həmin diyarda minlərlə işçinin zavodlardan axışdığı bir vaxt idi.
I don't like the method how he explainedthe matter. But he could see now no reason why he should not smoke. (J. London). Mən onun məsələni izah etdiyi metodunu xoşlamıram. Ancaq o nəyə göra siqaret çəkməyəcəyinin səbəbini bilmirdi. Məsələn: The fact that he has not said anything surprises everybody. – Onun heç nə deməməsi faktı hər kəsi təəcübləndirir. Beləliklə, tamamilə aydındır ki, nisbi əvəzliklər təyin budaq cümlələrini baş cümləyə bağlamaq üçün işlənir və bağlayıcılardan olunan təyin budaq cümləsində fərqlənir ki, onlar həm də bir cümlə üzvü kimi çıxış edə bilirlər. Əvəzliklərin işlənməsində aşağıdakı qaydalara nəzər salaq. 1) Who (whom), whose, which sual əvəzlikləri orta əsrlər ingilis dilində nisbi əvəzliklər kimi işlədilmişdir. Erkən orta əsrlər ingilis dilində that geniş işlənmişdir, lakin indi wh əvəzliklərinin, xüsusilə, canlılara aid olan who əvəzliklərinin işlədilməsinə geniş meyl var. 2) Heyvan, bəzən kişi və ya qadın cinsinə aid olduqda who əvəzliyi işlənir. Lakin bu qayda bzən pozulur və biz tez-tez which əvəzliyinin kişi və ya qadın cinsi ilə, who əvəzliyinin isə orta cinslə əlaqələndiyinin şahidi oluruq. 3) Ölkə adları coğrafi nöqteyi-nəzərdən götürüldükdə which əvəzliyi, siyasi anlayış kimi götürüldükdə isə who əvəzliyi işlənir. Lakin bununla belə həmin məsələdə həddindən artıq tərəddüdlər var. 4) Əgər kollektiv isim bütöv bir toplumu bildirirsə which əvəzliyinin (fel təkdə); ayrı-ayrı şəxsləri nəzərdə tutursa who əvəzliyini işlədirik (fel cəmdə). 5) Poeziyada əşyaları təcəssüm etdirmək üçün who əvəzliyindən istifadə edilir.
Filologiya məsələləri – №3, 2014
137 6) Əgər təyin olunan söz peşə, şəxsiyyət ifadə edən ismi xəbərdirsə, onda which və ya that işlənir. Təyin etdiyi söz kimi which əvəzliyinin də sifəti – predifikatı və ya bütöv bir cümləsi ola bilər. Belə olan halda baş cümləyə which-lə bağlanan budaq cümlələr həmişə təsviredici olur. 7) Orta əsrlər ingilis dilində və erkən müasir ingilis dilində that həmişə nisbi əvəzlik kimi işlənmişdir. İndi that təsviredici təyin budaq cümlələrində nadir hallarda işlənir və hətta məhdudlaşdırıcı təyin budaq cümlələrində belə, who əvəzliyinin işlədilməsinə güclü, that əvəzliyinin yalnız əşyalara uyğun olaraq işlədilməsinə isə nisbətən az meyl var. Lakin that əvəzliyinin insanlara və əşyalara aid olaraq sərbəst işləndiyi bəzi nümunələr var. Təyin budaq cümləsində that tez-tez işlənir: a) aşağıdakı əvəzliklərlə: all, everything, nothing, something, anything,
b) Üstünlük dərəcəsi və the first-lə. Təyin budaq cümlələri nisbi zərflərdən sonra işlənilir. Nisbi əvəzliklərdən başqa nisbi zərflər də təyin budaq cümləsini baş cümləyə bağlaya bilər. Nisbi zərflər zaman, səbəb, yer və tərzi hərəkət mənaları olan isimlərdən sonra işlənilir.
nəzərdə tutula bilər. Təsviredici təyin budaq cümlələrində bu zərflərin işlənməsi vacibdir, çünki belə təyin budaq cümlələri bağlayıcısız birləşə bilməz. Əlavə kimi işlənən Appositive Attributive Clauses də həmçinin when,
Təyin budaq cümlələri tabelilik bildirən that, if, whether, as if, as though bağlayıcıları ilə də baş cümləyə bağlana bilər. Bu bağlayıcılar Appositive
təqdim edəndə təyin olunan söz mücərrəd isimlərlə istifadə olunur: məsələn – idea, though, fuling, impression, doubt, belief, wish, və s. Məsələn: He calm heart couldn’t bear the thought that Ann was lying there so cold – Onun sakit ürəyi Annanın buz kimi orada uzanmasına dözmədi. Baş cümlədə təyin olunan söz əlavə kimi işlənən təyin budaq cümlələri as if, as thought ilə də bağlana bilər və cümlədən atıla bilməz. Belə cümlələr bağlayıcılarla yanaşı, bağlayıcı sözlərlə də bağlana bilər. Belə cümlələr vergüllə ayrılmır və bağlayıcı element olmadan işlənmir. Qeyd etdiyimiz kimi, təyin budaq cümlələri bağlayıcısız əlaqədə olanda iki mübtəda yanaşı gələ bilər. Ondan sonra isə iki müxtəlif cümlələrin xəbərləri yanaşı gəlir. W h , W h i c , T h a t əvəzliklərinin təyin budaq cümlələrində işlənməsi. Əvəzliklərin işlənməsində aşağıdakı qaydalara nəzər salaq: 1) Who (whom), whose, which sual əvəzlikləri orta əsrlər ingilis dilində nisbi əvəzliklər kimi işlədilmişdir. Erkən orta əsrlər ingilis dilində that geniş işlənmişdir, lakin indi wh - əvəzliklərinin, xüsusilə canlılara aid olan who əvəzliyinin işlədilməsinə geniş meyl var. Məsələn: Miss Naylor, who had gone into the house, came back ... (J. Galsworthy). Evə daxil olmuş xanım Naylor çölə çıxdı. Filologiya məsələləri – №3, 2014
138 About this time Mrs. Decie, his wife's sister, whose husband died in the East, returned to England. (J. Galsworthy). Elə bu zaman arvadının bacısı, əri Şərqdə ölmüş xanım Desi İngiltərəyə qayıtdı.
This room, which served for studio, bedroom and sitting room, was bare and dusty. (J. Galsworthy). Studiya, yataq otağı və qonaq otağı kimi istifadə edilən bu otaq bəzəksiz və tozlu idi.
. . . the breeze that blew up the narrow street was fresh with the smell of the harbour. (Cusack). Darısqal küçədən əsən xəfıf külək təravətli dəniz ətri saçırdı. 2) Heyvan kişi və ya qadın cinsinə aid olduqda who əvəzliyi, orta cinsə aid olduqda isə which əvəzliyi işlənir. Lakin bu qayda bəzən pozulur və biz tez-tez which əvəzliyinin kişi və ya qadın cinsi ilə, who əvəzliyinin isə orta cinslə əlaqələn- diyinin şahidi oluruq. Məsələn: All at once I remembered that It might be Pilot: who, when the kitc- hen - door chancedto be left open, not unfrequently found his way up to the thres- hold of Mr.Rochester's chamber. (Ch. Bront). Dərhal xatırladım ki, bu, mətbəx qapısı təsadüfən açıq qalanda tez-tez yolunu cənab Roçesterin otağının astanasından salan Paylot ola bilərdi.
James. . . shifted his feet uneasily, and put one on the cat, which had unwisely taken refuge from old Jolyon beside him. (J. Galsworthy). Ceyms narahatlıqla ayaqlarının yerini dəyişdirdi və ayağının birini böyründəki qoca Colyondan qaçıb canını qurtaran axmaq pişiyin üstünə qoydu. 3) Ölkə adları coğrafı nöqtevi-nəzərdən götürüldükdə which əvəzliyi, siyasi anlayış kimi götürüldükdə isə who əvəzliyi işlənir. Bununla belə həddindən artıq tərəddüd var. Məsələn: For travelling I prefer Norway, which is more mountainous than Sweden. Səyahət üçün İsveçdən daha dağlıq əraziyə malik olan Norveçi üstün tuturam. 4) Əgər kollektiv isim bütöv bir toplumu bildirirsə which əvəzliyini (fel təkdə); ayrı-ayrı şəxsləri nəzərdə tutursa who əvəzliyini işlədirik (fel cəmdə). Məsələn: The commission, which consisted of ten members, was unanimous in its decision. On üzvdən ibarət olan komissiya öz qərarında yekdil idi. The crew, who were all asleep, forgot to hoist a lantern. Yatmış dəstə üzvləri fənər yandırmağı unutmuşdular.
Filologiya məsələləri – №3, 2014
139 5) Poeziyada əşyaları təcəssüm etdirmək üçün who əvəzliyindən istifadə edilir. Məsələn: And narcissi, the fairest among them all, Who gaze on their eyes in the stream's recess, Till they die of their own dear loveliness. (P M. Shelley). 6) Təyin olunan söz peşə, şəxsiyyət ifadə
edən ismi xəbərdirsə, onda which və ya that işlənir. Məsələn: He is not the man which you think him to be. O sizin düşündüyünüz kimi deyil. He is not the man whom you think him to be. O zənn etdiyiniz adam deyil. Təyin etdiyi söz kimi, which əvəzliyinin də sifəti - predikativi və ya bütöv bir cümləsi ola bilər. Belə olan halda baş cümləyə which-lə bağlanan budaq cümlələr həmişə təsviredici olur. Məsələn: It was evident, indeed, that she wished me to drop the subject; which I did accordingly. (Ch. Bront). Doğrudan da aydın idi ki, o, söhbəti dayandırmağımı istəyir, buna görə də mən söhbəti dayandırdım. Beləliklə, təyin budaq cümləsi baş cümlədə isimlə yaxud əvəzliklə ifadə edil- miş hər hansı bir üzvə aid olur, təyin edir. Təyin budaq cümlələri baş cümləyə nisbi əvəzliklərlə və nisbi zərflərlə bağlanır. Təyin budaq cümlələri iki cür olur: məhdud- laşdırıcı təyin budaq cümlələri və təsviedici təyin budaq cümlələri. Məhdudlaşdırıcı təyin budaq cümlələri təyin olunan sözü mənaca məhdudlaş- dırır, dəqiqləşdirir və müəyyənləşir. Təsviredici təyin budaq cümlələri təyin olunan söz haqqında əlavə məlumat verir.
Ədəbiyyat 1. Barabash T.A. – A Guide to Better Grammar – M; Visshaya Shkola. 1975. 2. Ganshina M., Vasilevskaya N; English Grammar. – M: 1964. 3. İvan Michael. Practical English Usage. – M: Visshaya Shkola. 1984. 4. Musayev O. İngilis dilinin qrammatikası. Bakı, 1986. 5. Əliyeva Ə. Tabeli mürəkkəb cümlələr və onların xüsusiyyətləri. Bakı: Maarif, 1992.
The grammatical features of attributive subordinate clauses in the English language Summary
In the English language the attributive subordinate clauses are connected by means of particles or without them. In the majority of cases the attributive subordinate clause comes after the word which it defines. In translations of English sentences with attributive subordinate clauses we must observe the syntactical norms of this language. Filologiya məsələləri – №3, 2014
140 C.Рзаева Грамматические особенности атрибутивного подчиненного положения в английском языке Резюме
В английском языке части сложных предложений с определительными придаточными соединяются с помощью союзов или без них. В большинстве случаев придаточные определительные следуют за словами, которые они определяют. В переводе английских предложений придаточными определительными следует соблюдать синтаксические нормы английского языка.
Rəyçi: Nərminə Əliyeva filologiya elmləri namizədi, dosent Filologiya məsələləri – №3, 2014
141 SEVİNC HACIMƏMMƏDOVA Qafqaz Universiteti shacimemmedova@std.qu.edu.az AŞIQ ƏLƏSGƏRİN “GETMƏ, AMANDI” QOŞMASININ LINQVOPETİK TƏHLİLİ Açar sözlər: qoşma, poetika, leksika, təzad Ключевые слова: гошма, поэтика, лексикон, контраст Key words: goshma, poetics, lexicon, contrast Yazıçının hər bir əsəri onun şəxsi imzasıdır. Fikrimizcə bədii söz sahibi yarat- dığı əsərləri ilə özünün bədii təfəkkürünü, poetik duyğularını, şəxsi qənaətlərini, düşüncə tərzini təqdim edir. Eyni zamanda təfəkkürün ifadə vasitəsi olan dil (nitq nəzərdə tutulur-S.H) yazıçının poetikliyə nə dərəcədə nail olduğunu göstərən bariz nümunədir. Həmçinin bu yolda o, dilə xələl gətirməməli, oxucunu yormamalıdır. Əsərin linqvopoetik təhlilə cəlb olunması ilə eyni zamanda yazıçının mətn texnologiyasını anlamaq mümkündür. Məlumdur ki, “Linqvopoetik təhlil sırf dilçi- liklə bağlı məsələləri deyil, həm də ədəbiyyatşünaslığın elmi səlahiyyətinə daxil olan problemləri, o cümlədən məzmunu da əhatə edir”(1,s. 5). Belə ki, yazıçının məzmuna və məzmundan irəli gələn məqsədə çatmaq yolu bizim üçün maraqlıdır. Bu təhlildə omonim, sinonimlərin sayı deyil, onların işlədilmə mahiyyəti önəmlidir. Linqvopoetik təhlil əsərin texnikasını - hansı məzmunun hansı kodları tələb etdiyini, poetik xüsusiyyətlərin ifadə vasitələrinin nə və hansı janr tələb etdiyini, məzmunla formanın nə dərəcədə səsləşdiyini öyrənməyə kömək edir. Məsələn bir mətndə işlənən bədii sual konkret bir intonem funksiyasında çıxış edir: o ya təsdiqedici, ya ifşaedici, ya təhdidedici və s. xarakter daşıya bilər. Əsərin texniki və poetik xüsusiyyətləri bir mərkəzdə birləşərək linqvopoetik təhlili yaradır. Bununla belə bəzən müəyyən fikrin ifadəsində poetiklik texniki tərəflərə təsir edir və ya əksinə, texniki göstərici poetikliyə uyğunlaşdırılır. Mahnının mətni musiqinin ritminə uyğun gəlməyəndə heca artımı hadisəsinə müra- ciət edilir: “O, bu qəlbimi duymur”-yazılmalı olduğu halda, “duymayır” - yazılır. Nəticədə əsərin poetik özülü yoxa çıxır. Linqvopoetik təhlil bu kimi qüsurları əyani şəkildə göstərərək bədii dildən uzaqlaşdırır, əsər təhlilində ən kamil prinsip kimi dil və poetikliyin əhəmiyyətli xüsusiyyətlərini özündə birləşdirir. Söylənilənləri daha yaxşı anlamaq üçün ustad aşığımız Dədə Ələsgərin yaradıcılığına müraciət edək. Əyanilik üçün aşığın “Getmə, amandı” qoşmasını linqvopoetik təhlil edək.
Gözəllər sultanı, mələklər şahı, Alagöz cananım, gеtmə, amandı! Dərdindən xəstəyəm, çəkirəm ahı, Həkimim, loğmanım, gеtmə, amandı!
Camalın göyçəkdi bayram ayından, Görən doymaz qamətindən, boyundan. Filologiya məsələləri – №3, 2014
142 Layiq dеyil qurban kəsim qoyundan, Sana qurban canım, gеtmə, amandı!
Əsərin üçüncü bəndi müxtəlif mənbələrdə fərqli şəkildədir. Belə ki əsər üzərində işləyərkən üç varianta rast gəldim. Bu onun ağız ədəbiyyatı nümunəsi ol- ması ilə bağlıdır. Variantlılıq özünü sonuncu bənddə göstərir. Bunlara nəzər salaq: Qoşmanın ilk variantını görkəmli folklorşünas, alim Hümmət Əlizadə üzə çıxarıb. Folklor toplayıcısı və naşiri olan H.Əlizadə Ələsgər irsini diqqət mərkəzin- də saxlamış, illər uzunu rayonları, kəndləri gəzərək topladığı şeirləri 1934, 1935, 1937 – ci illərdə üç dəfə kitab çəklində çap etdirmişdir. Bu qoşmalar arasında “Get- mə, amandı” qoşmasının son bəndi 1935 və 1937 – ci illər nəşrində bu cür verilir.
Sən mələkzadəsən, ay mina gərdən?! Kəsmə məhəbbətin qul Ələsgərdən. Günahkar qulunam, salma nəzərdən, Kərəmli sultanım, gеtmə, amandı!(2,s. 310)
Bakıda 1973 –cü ildə “Elm” nəşriyyatı tərəfindən Ələsgər irsi yenidən nəşr olunur. Aşığın nəvəsi İslam Ələsgərovun topladığı materiallar əsasında Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu AŞIQ ƏLƏSGƏR (birinci kitab) çapa verilir. “Gеtmə, amandı”qoşması bu nəşrdə də diqqəti cəlb edir. Bu qoşmanın son bəndi həmin kitabda bu cür verilmişdi:
Sən mələkzadəsən, ay mina gərdən?! Görənin ağlını alırsan sərdən. Kəsmə iltifatın qul Ələsgərdən, Kərəmli sultanım, gеtmə, amandı!(2,s. 107)
Üçüncü bəndə görə rast gəldiyimiz digər bir variant isə internetdə(3.) bu şəkildə öz əksini tapıb:
Mən sana nə dеyim, ay mina gərdən?! Kəsmə məhəbbətin, gəl, Ələsgərdən. Günahkar qulunam, salma nəzərdən, Kərəmli sultanım, gеtmə, amandı!
Qoşmanın yaranma səbəbi haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Onlardan birində deyilir ki, Ələsgər bu qoşmanı küsüb Yanşaq kəndinə-atası evinə getmək istəyən arvadı Anaxanıma, onun könlünü almaq məqsədilə demişdir (2,s. 310). Şeir doğma vəzninmiz olan heca vəznində, qoşma janrında yazılıb. Hər bəndi 4 misradan , hər misrası 11 hecadan ibarətdir. Qoşmanın sintaqmatik üzvlənməsi təqdiyə görə bölünməklə üst – üstə düşür : 6-5. Qoşmanın qafiyə yeri sabitdir: birinci bəndin birinci, üçüncü misraları sərbəst, ikinci, dördüncü misraları həmqafiyədir, qalan bəndlərdə üç əvvəlinci misralar bir- birilə, dördüncü misra isə birinci bəndin son misrası ilə qafiyələnir. Son bəndin misralarının birində sənətkar Filologiya məsələləri – №3, 2014
143 öz təxəllüsünü deyib ki, bu da möhürbənd adlanır. Bəndlərinin sayını tək olması qoşmanın xarakterik xüsusiyyətidir. Göründüyü kimi , “Getmə , amandı” rədifli qoşmasında 1-ci bənddə şahı, ahı , 2-ci bənddə ayından, boyundan, qoyundan, 3-cü bənddə gərdən, Ələsgərdən,
birilə qafiyələnir. Ələsgər qoşma yaradarkən texniki və poetik xüsusiyyətlərə diqqətlə əməl edən qüdrətli sənətkardır. Eyni zamanda o, poetikliyi texniki göstəricilərə qurban verən aşıqlardan deyil. O, “misranı doldurmaq”, qafiyə yaratmaq xətrinə sözləri yerli-yersiz işlətməzdi. Elə isə bu üç texniki variant arasında həqiqətən Ələsgər qələmindən çıxan düzgün variantı özümüz aydın etməyə çalışaq. İnternetdəki variantla digər nüsxələri qarşılaşdırarkən möhürbənddə rast gəldiyimiz “Gəl” və “qul” sözlərinə diqqət yetirək. Bildiyimiz kimi “gəl” sözü adi bir modal sözdür, bədii mühitdə olan bir söz kimi yalnız bədiiliyə xidmət edir, digər heç bir əhəmiyyətli funksiya daşımır. Ələs- gər isə bu cür xüsusi məna yükü daşımayan adi sözü öz qoşmasına gətirməzdi. Bu misra yalnız ağız ədəbiyyatının bir variantıdır. İlkin variant ola bilməz. “Qul” sözünə semantik yükünə diqqət yetirək. Bu söz izahlı lüğətdə bu şəkil- də göstərilib(4,s. 203): 1. Qədim dövrlərdə: müharibədə əsir tutulub satılan adam; 2. Xidmət üçün sa- tın alınmış adam; hər cür istehsal vasitəsi və hüquqdan məhrum olan və tamamilə öz sahibinin ixtiyarında olub, bir mal kimi alınıb satılan adam; kölə; 3. məc. Öz ira- dəsini, hərəkətlərini tamamilə bir şeyə, ya başqasına tabe etmiş adam. Öz adət- lərinin qulu. Qul etmək məcazi mənada isə –əsir etmək, valeh etmək, tamamilə ixtiyarını əlindən almaq, mənasında işlənir. Dilimizdə məcazaşma prosesi çox qədim hadisədir və Ələsgər də bu sözün çoxmənalılığından doğan məcazi mənasına əhəmiyyət vermiş, sevgi yolunda qula çevrildiyini, ixtiyarının o gözəlin əlində olduğunu, gözəlin əsirinə çevrilmiş bu yazıq qulun onun iltifatına möhtac olduğunu söyləyir. Təbii ki Ələsgər tərəfindən yaradılan ilkin variant məhz bu söz ola bilər. Digər bir fərq özünü 1935-1937 ci il nəşrində nəzərə çarpır. Diqqət etsək görərik ki, epifora səciyyəsi daşıyan “qul” sözünün təkrarı mövcuddur. Ardıcıl misralarda bu söz eyni mənada işlədilir:
Kəsmə məhəbbətin qul Ələsgərdən. Günahkar qulunam, salma nəzərdən,
Ustad Ələsgər eyni sözü əgər təkrar şəkildə işlədərsə, yalnız yeni məna çaları ilə işlədər. Bu halda isə yalnız diqqəti yorucu təkrar cəlb etdiyindənr Qoşmada rast gəldiyimiz bir fərqlilik özünü “qul” sözündən əvvəl gələn “məhəbbət” və “iltifat” sözlərində göstərir. Linqvopoetikanın bizə verdiyi imkanlar daxilində bu ziddiyyət içərisindən doğru variantı axtarmağa çalışaq:
“Kəsmə məhəbbətin qul Ələsgərdən” “Kəsmə iltifatın qul Ələsgərdən” Filologiya məsələləri – №3, 2014
144 Ən əvvəl “iltifat” və “məhəbbət” sözlərinin izahlı lügətdəki mənalarına diqqət yetirək: Dilimizin lüğət tərkibinə fars ədəbi dilindən daxil olmuş “iltifat” sözü 1) lütfkarlıq, lütf, mərhəmət, etina, mehribanlıq; 2) qayğı, diqqət. İltifat etmək (eləmək, göstərmək və s.) – 1) mərhəmət etmək, xeyirxahlıq göstərmək, yaxşılıq etmək,mərhəmət edib vermək mənalarını özündə birləşdirir (6,s. 61). Dilimizin lüğət tərkibinə ərəb dilindən keçmiş “məhəbbət” sözü 1) Eşq, sevgi, sevmə, sevişmə. Aralarında məhəbbət var. Məhəbbət bağlamaq (salmaq) – sevmək, vurulmaq, eşq yetirmək. 2) Ürəkdən, fədakarcasına bağlılıq; sevgi, dostluq, sədaqət; mehribanlıq. 3) Bir şeyə sonsuz maraq; meyil, həvəs, istək(5,s. 105). Bu iki ifadədələrin araşdırılması göstərir ki, “kəsmə iltifatın” ifadəsində olan ağırlıq, sanballıq “kəsmə məhəbbətin” ifadəsində yoxdur: Aşıq deyir ki, lütfünü, mərhəmətini məndən kəsmə. Mətnin linqvopoetik təhlilinin verdiyi imkanlar nəticəsində bu qənaətə gəldik ki, ən kamil texniki variant İslam Ələsgərovun təqdim etdiyi variantdır. Əsərin ideya və məzmununa nəzər salaq. Əvvəlcə onu qeyd edək ki, Ələsgər meyarına görə gözəlliyin mühüm şərtlərindən biri olan zahiri gözəllik bu gözəlləməsində də öz əksini tapıb. Aşığa görə gözəllik onun qiblə bilib, səcdə etdiyi qaşların, şölə verən ala gözlərin yerində olmasıdır. Həmçinin bu əlamətlər ilə yanaşı gözəldə daxili gözəllik də olmalıdır. Daxili gözəllik isə ağıl, kamal, insani hisslərdən qaynaqlanır. Birinci bənddə şair iki tərəfi qarşılaşdırır. Sevdiyi gözəllə özünün halını müqayisə edərək ah çəkir, yanır, alışır, dərddən xəstə düşür. Eşq xəstəsinin dərmanı isə ala gözlü canandır, mələklər şahı, gözəllər sultanıdır. Növbəti bənddə gözəlin gözəlliyi vurğulanır. Gözəlliyinin məhz boynu, qaməti, camalında əks olunduğu aydınlaşır. Bu xüsusən “ə” intonemi vasitəsilə əks olunur. Son bənddə şair o gözəldə yeni bir əlaməti qabardır. Gözəlliyi ilə ağlını alan mələkzadədə insaf, mərhəmət kimi hisslərin olduğunu bizə göstərir. İlk əvvəl zahiri gözəlliyi ilə fəxr etdiyi gözələ sonda “kərəmli” deyə müraciət edir. Onun kərəminə inanır, getməməsi üçün ondan mərhəmət diləyir. Bu mərhəmət misradakı 19 “ə” intonemi ilə əks olunur. Görünüyü kimi eyni intonem fərqli məna yükü daşıyır. Ələsgərin real və həqiqi gözəllərin vəsfinə xidmət edən gözəlləmələrinin cəlbediciliyinin əsas şərtlərindən biri şeir və musiqinin yanaşı qoyulmasıdır. Bizcə səslər düzümündə yaratdığı səliqəsi bu iki keyfiyyətin vəhdəti ilə bağlıdır. Hecalarda samitdən samitə, yaxud samitdən saitə keçir və ya tələffüzcə bir-birinə yaxın olan səslərdən ibarət sözlərin düzümünə xüsusi diqqət yetirir və nəticədə ən doğru variantı göstərir. Hər misranın özündə səslər düzümünün yaratdığı daxili ahəngdarlıq tələbi musiqi ilə müşayət edilir ki, bu da saz ilə ifa olunan aşıq şeiri üçün xüsusi əhəmiyyətlidir. Bunu hiss etmək, duymaq, buna riayət etmək, bu çətin məqsədə nail olmaq ancaq Ələsgərə kimi ustada nəsib olmuşdur. Diqqət edilsə, bütün qoşma sonorlar və z, s səsləri ilə hecalar, sözlər düzü- münə qoşulmuşdur. Elə bil ki, bu düşünülmüş sistemdir. Hətta bəndlərin, ayrı-ayrı misra və ya beytlərin hər birində bu səslərin bir və ya ikisinin daha çox işlənməsinə xüsusi fikir verilib. Burada “r”-ritmiklik yaradır, adətən qəm-kədər intonemi kimi çıxış edən “z” səsi və ən gözəl sevgi sözlərini öz maddi qabığında əks etdirən “s” səsi bu qoşmada tərənnüm intonemi kimi işlənir.
Filologiya məsələləri – №3, 2014
145 “Gеtmə, amandı” qoşmasında sözün tikinti materialı olan səslər məzmunla səsləşir. Bu səsləşmə sonor samitlər və saitlər hesabına yaradılıb. Bildiyimiz kimi səs vahidlərinə bu cür yanaşma şüurlu şəkildə deyil, qeyri – ixtiyari xarakter daşıyır. Saitlərdə hecayaratma, ağız boşluğunda maneəsiz keçmə, musiqililik xüsusiyyəti vardır ki, bu məzmunla formanın əsrarəngiz vəhdətini təmin edir. Qoşmada “ə”səsi– 42, “a”səsi isə – 38dəfə təkrarlanıb, ən çox təkrarlanan “ə” intonemi tərənnüm vasitəsinə çevrilib. Fonetik ahəngin tələbi ilə qalın saitlər bu sözü sənə deyil, sana formasında tə- ləb edir. Burada işlənən “ö”, “ü” səsləri poetiklik yaradır. Bu səslər çox az hallarda işlənərək gözəl səslənişə xidmət edir( gözəllər, alagöz, ölürəm, görən, görənin). Mətnin ritmik-melodik üzvlənməsinin özəyində monotonluğu öz üzərinə gö- türən sonor samitlərdə saitlərə yaxın musiqililik mövcuddur. Heca yarada bilməmə- si ilə bu cingiltili sonorlar sait səslərdən fərqlənir. Dilimizdə bu səslərin əhəmiyyəti- ni düzgün qiymətləndirən şair tərənnümlərini daha çox rədif və şəkilçilər vasitəsilə artan sonorlarla ifadə edib. Qoşmanın leksikası alınma sözlərlə zəngindir. Hər dörd sözdən üçünün alın- ma mənşəli söz olduğunu desək, yanılmarıq. Alınma sözlərdə üstünlüyü dövrün tələbi ilə ərəb- fars mənşəli sözlər təşkil edir. Xüsusən, bu alınma sözləri leksik dubletlər daxilində işlətməklə həm həmcins üzvlər hesabına qoşmanın dilini zə- nginləşdirir, həm də söz oyunun ən gözəl variantını yaradır. Həkim(ərəb)-loğman (fars), qamət(ərəb)-boy cütlərində hər ikisi alınma və ya biri alınma,biri öz sözümüz olmaq etibarilə yaradılan dubletlər ustad Ələsgər yaradıcılığı üçün xarakterik priomlardandır. Bu söz oyunu fikrin ekspressivliyini artırmaqda önəmli yer tutur. Onu da qeyd edim ki, boyun sözü qoşmada üç yerdə göstərilmişdir. Qamət, boyun, gərdən şəklində təqdim olunan hər üç söz gözəlin vəsfinə yönəlmiş, əsərin təsir gü- cünü artıran vasitə kimi çıxış etməklə aşığı yersiz təkrardan uzaqlaşdırmışdır. Aşıq səs ardıcıllığına riayət vacibliyi ilə əlaqədar öz qoşmalarında ərəb-fars sözləri işlədir. Ümumiyyətlə, “Gеtmə, amandı” qoşması əsasən bir-birinə yaxın səs- lənən s, c, z səslərindən ibarət sözlərin düzümünə, bu düzümün ahəngdarlığına söy- kənmişdir. Əvvəlki “– san” hecası ilə alınma söz olan “sər” sözünün yanaşı gəlməsi məqamında və düzgün işlənir. Bu sözün əvəzində onun milli qarşılığı olan “baş” sö- zü olsaydı, bu halda ahəngdarlıq pozulardı. “S” səsinin alliterasiyası hadisəsi üçüncü misrada “sən” və “mələkzadəsən” sözlərində də qorunur. “S” səsi sevgi intonemi yaradan vasitə kimi sevginin aşiqdə yaratdığı halları ifadə etməyə xidmət edir. İlk bənddə aşıq sevdiyinə “sultan” və “şah” deyə müraciət edir. Bu sözlərin mənasına baxaq. Ərəb sözü olan “sultan” sözü hakimiyyəti izah edir. Əvvəllər dini hakimiyyətə aid olsa da, hal–hazırda dünyəviliyə işarədir. Səcdə olunanı bildirir. Hesab edilir ki, ilk dəfə bu söz Tabari tərəfindən xəlif əl-Mütamidin qardaşı Müvəffəq üçün işlə- dilib(5,s. 159) Fars sözü olan “şah” sözü keçmişdə İran və Əfqanıstanda padşahın titulu, həmçinin bu titulu daşıyan şəxs mənasında işlədilirdi(4,s. 182). Göründüyü kimi müxtəlif dillərdə harada isə eyni mənada işlənən bu sözlər- sinonim cütü aşiqin cananının əzəmətinə işarədir. Bir ölkədə sultan, şah kimdirsə,
Filologiya məsələləri – №3, 2014
146 aşiq üçün də sevdiyi gözəl odur. Aşığın nəzərində o, gözəllikdə yer üzünün sultanı, mələklər içində şahdır. Aşıq yaradıcılığında, xüsusən Ələsgər irsində ən çox işlənən sözlər kimi “qurban”, “mina gərdən”, “alagöz”, “sultan” sözlərini göstərə bilərik. Qeyd edək ki, bu sözlər içində yalnız “alagöz” sözü milli sözdür. Ələsgər bədii təzadın imkanlarından məharətlə istifadə edir, “xəstə”-“loğman” antonimləri qarşılaşdırır. Xəstə sözünün çoxmənalılıq funksiyasına nəzər yetirərək “eşq xəstəsi” mənasında işlədən aşıq eşqdən yorğan-döşəyə düşdüyünü, həkimə ehtiyac duyduğunu, o loğmanında məhz o olduğunu söyləyir. “Can” və “qoyun” sözlərini təzadlı şəkildə göstərir. Adi halda təzad bildirmə- yən bu sözlər şeir daxilində iki qurbanlıq kimi qarşılaşdırılır. Layiq dеyil qurban kəsim qoyundan, Sana qurban canım, gеtmə, amandı! Allahın Qurban bayramında, hətta peyğəmbərlər üçün nəzərdə tutduğu ən məqbul heyvanı-qoyunu aşıq sevdiyi üçün layiq bilmir, ona öz canını qurban kimi təklif edir. Leksikamızın imkanlarından hərtərəfli istifadə edən aşıq Ələsgər evfemizmlə- rə də müraciət edir. Aşiq olduğunu, eşq əzabı çəkdiyini daha əyani, inandırıcı gös- tərmək üçün evfemizm xarakteri daşıyan bu frazeoloji birləşmələri işlədir: Dərdindən xəstəyəm, çəkirəm ahı, sevdiyinin gözəlliyini vəsf etmək üçün “Görən doymaz qamətindən, boyundan”, “Sana qurban canım, gеtmə, amandı!”, “Kəsmə iltifatın qul Ələsgərdən”. Cəsarətlə demək olar ki, Ələsgərdə bədii icad olmayan şeir yoxdur. Bu onda çoxlarına müəssər olmayan bir qabiliyyət, bir qüdrətdir. Elə bədii lövhələr cızır ki, insan heyran qalır. Ələsgər, doğrudan da, sözün geniş mənasında bənzətmələr ustasıdır. Onda bənzətmənin rəngarəng növlərinə, hətta poetika kitablarına düşməmiş çeşidlərinə rast gəlinir. “Camalın göyçəkdi bayram ayından” Aşıq camalın gözəlliyini bayram ayının gözəlliyi ilə müqayisə edir və maraqlı təşbeh nümunəsi yaradır. “Gеtmə, amandı” qoşmasında bədii ifadə vasitələrindən bədii təyin, epitet, metafora, metonimiya nümunələrinə rast gəlinir. Bildiyimiz kimi bədii təyin heç bir məcazlığa xidmət etmir, bədii mühitdə iştirakına görə bu cür adlanır. Istənilən qrammatik təyin bədii mühitə düşdükdə bədii təyinə çevrilir. Alagöz cananım birləşməsində qrammatik təyin olan “alagöz” sözünə fikir verdikdə görürük ki, göz ala rəngdə ola bilər və burda qeyri-adi bir bədii icad yoxdur. Bədii təyindən fərqli olaraq, epitet məcazlıq xüsusiyyətə malikdir və obrazlı- lıq funksiyası daşıyır. Qul Ələsgər, mina gərdən birləşmələrində Ələsgər özünü çarəsiz qula, gözəlin boynunu mərmərə bənzədilməsi obrazlılığa ən gözəl nümu- nədir.
Metafora səciyyəsi daşıyan “ah çəkmək” ifadəsi bədii təsvir vasitələrindəndir. “Dərdindən xəstəyəm, çəkirəm ahı” Sintaktik səviyyədə isə onu deyə bilərik ki, birinci misrada sintaktik paralelizmə xitablar fonunda rast gəlinir. Ardıcıl işlənmiş xitabların hər ikisi üçüncü növ təyini söz birləşmələri ilə ifadə olunub. Daxili quruluşuna görə də eynidir. İki
Filologiya məsələləri – №3, 2014
147 sözlə ifadə olunmuş sadə söz birləşmələrinin hər ikisində birinci tərəf cəm şəkilçisi qəbul etmişdir. Məhəbbətə həsr olunan bütün şeirlər kimi, bu qoşma da gözələ müraciətlə- xitabla başlayır. Qoşma xitablarla zəngindir. Burada alagöz cananım, həkimim, loğ- manım, kərəmli sultanım, ay mina gərdən, gözəllər sultanı, mələklər şahı kimi xitablara rast gəlirik. Əsərdə sintaktik təkrirlərə də rast gəlirik. Qədim üslubi fiqurlardan olan təkrirlər hər hansı fikrin, mənanın qüvvətləndirilməsi, ekspressivliyin artırılması ilə yanası, diqqəti daha çox mətnin əsas ideya və məzmununa yönəltmək üçün işlədilir. Təkrir funksiyasında çıxış edən “sultan” xitabı qoşmada ilk bəndin əvvəlində və son bəndin son misrasında təkrarlanır. Adi halda eyni sözün eyni funksiyada işlənməsini Ələsgər yaradıcılığı üçün qəbuledilməz fakt hesab edirik. Bu halda bu sözə diqqət yetirək: Son bənddə işlənən “sultanım” sözü özündən əvvəl işlənən sözlə birləşmə yaradaraq yeni məna çaları əmələ gətirir. Birinci ifadədə qızın gözəlliyi vurğulanırsa, ikinci ifadədə mərhəmət, lütf sahibi olduğu əks olunur. Göründüyü kimi Ələsgər ifadəni eyni ilə təkrar etmir, çoxmənalılıq funksiyasını önə çəkir.
Ədəbiyyat 1. T.İ.Hacıyeva. Azərbaycan klassik aşıq poeziyasının üslubi-poetik sintaksisi. Namizədlik dissertasiyası avtoreferatı Bakı, 2000 2. Aşıq Ələsgər Birinci kitab. Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Ədəbiyyat İnstitutu. “Elm”nəşriyyatı. Bakı, 1973 3. http://xebersayti.com/kitabxana/2013/05/13/getm%C9%99-amandi-asiq- %C9%99l%C9%99sg%C9%99r/# 4. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu. 4cilddə.3-cü cild. Şərq-qərb, Bakı 2006 5. Azərbaycan dilində işlənən ərəb-fars sözlərinin qısa lüğəti.1-ci nəşr. “Kitab klubu” nəşriyyatı. Bakı, 2007 6. Farsca-Azərbaycanca lüğət. “Şərq-Qərb”, Bakı 2007 7. A.M.Qurbanov. Bədii mətnin linqvistik təhlili. Maarif nəşriyyatı. Bakı 2005
S.Hacımammadova Lingopoetic analysis of goshma “Getme, amandi” by Ashug Alaskar Summary
Yüklə 4,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|