AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu

 

[HİCRİ TARİXLƏ] MÜBARƏK MİN DOQQUZUNCU İLƏ 

(MİLADİ 1600/01) BƏRABƏR SİÇAN İLİNİN, YƏNİ 

HÜMAYUN ŞAHIN SƏADƏTİLİ CÜLUSUNUN ON 

DÖRDÜNCÜ İLİNİN BAŞLANMASI 

 

Səadət  amallı  bu  ilin  aləmi  bəzəyən  novruzu  mübarək 

ramazan  ayının  beşinə  (10  mart),  çəharşənbə  gününə  düşdü,  yəni 

insanlara işıq bəxş edən səyyarələr sultanı (yəni günəş - Ş.F.) iqballı 

əzəmətlə şəfəq taxtına çıxıb öz yüksək bayrağını qaldırdı, ordibehişt 

[ayının]  nəsimi  bahar  güllərinin  qoxusundan  ətirlənməyə  başladı, 

təbiəti  rayihələndirdi,  ürəkaçan  baharın  gülləri  gözəllik  bülbülləri 

(hezaran)  ilə  qış  yatağından  (hecle)  özlərini  göstərərək,  insanların 

şadlığını  artırdı,  [soyuğun]  qarətgər  ləşkərinin  gəlişi  ilə  torpağın 

gizli  ağuşuna  (nihanxane)  girib,  ayaglarını  təvazökarlıq  (xəmul) 

ətəyinə  yığan  güllərin  (rəyahın)şux  gözləri  cilvəgərliyə  və  şuxluq 

etməyə (şuxi) başladı: 

 

984 

 

Beytlər 

 

Gün ayinli novruz gəldi yenə də,  

Bənzətdi qoynunu yerin cənnətə.  

Bahar nəsimləri ətirli oldu,  

Cahanın hər yanı sevinclə doldu. 

Bahar bir tərəfdən, gün başqa yandan,  

Hər biri bədənə vermədədir can.  

Bahardan elə bir lütf yüksəlir  

Ki ondan zövq ətri, yar ətiri gəlir

651

 

 

Əlahəzrət  müqəddəs  Məşhəddə  dövlət  kamina  çatdı  və 

şadimanlıq bayrağı ucaltdı, behiştnişan şəhərin meydanında çovkan 

və  qəbəq  (qəbəqəndazi)  oyunları  onun  nurlu  eyş-işrətini 

artırmaqdaydı.  Novruz  günlərinin  sevinc  və  nişatından  sonra  o, 

yürüş cilovunu Herat darüssəltnəsinə tərəf döndərdi, zəfər və iqballa 

həmin  cənnətmisal  yerə  gəlib  çatdı,  "Baqe-şəhr"də  dayandı. 

Hüseynxan  Şamlı  əhali  və  əyanlarla  onu  qarşılayaraq,  ləyaqətli 

xidmətlər  göstərdi.  [Şah]  Xarəzm  valisi  Hacı  Məhəmməd  xana  və 

Şahican  Mərvinin  valisi  Nurməhəmməd  xana  Mavərənnəhr 

məsələləri  xüsusunda  məsləhətləşməkdən  və  qərar  çıxartmaqdan 

ötrü  məktub  yazaraq,  onları  yanına  dəvət  etdi  və  məktubları  şah 

ordusunun  mülazimləri  apardılar.  Hacı  Məhəmməd  xan  fərmana 

əməl  edib  Xarəzmdən  çıxdı.  O,  yol  getməkdə  idi  ki,  xəstələndi, 

yolun bir neçə mərhələsini kəcavədə (məhəffe) gəldi, lakin xəstəliyi 

şiddətləndiyi  üçün  [Herata]  çata  bilmədi,  üzr  istədi  və  əlahəzrət 

onun üzrünü qəbul etdi, amma Nurməhəmməd xan əsassız səbəblar 

irəli sürdü və gəlməkdən imtina etdi. 

Herat  darüssəltənəsi  hadisələrindən  biri  də  budur:  Bəlxə 

göndərilmiş Ruhulla bəy qayıdıb belə ərz etdi: "Bəlx əhalisinin bir 

                                                           

651

 Beytlərin farscası: 

Baz novruz gəşt mehrayin,  

Kərd səhne-cəmən ço xoldbərin.  

Şod nəsime-bəhar ənbərbiz,  

Dər-o bame-cəhan neşatəngiz.  

Dər nəsime-bəhar-o feyze-səbuh 

Hər dəmi can dəməd be qalebe-ruh.  

Be məşame-cəhan ze lotfe-bəhar  

Mirəsəd buye-zovq-o nekhəte-yar 

985 

 

hissəsi  İbrahim  Məhəmməd  xanı  istəyir,  amma  başqa  hissəsi  isə, 

hal-hazırda  da  onların  hakimi  olan  Əbdüləmin  xan  tərəfdarıdır. 

İkinci  hissə  İbrahim  Məhəmməd  xanın  oraya  göndərilməsinin 

əksinədir  və  onlar  qorxurlar  ki,  xanın  gəlişi  ilə  Əbdüləmin  xan 

dövlətinə  sədəmə  toxuna  bilər."  Bir  neçə  kəngaş  məclisi 

çağırıldıqdan  sonra  əlahəzrət  zilləllah  şah  istəmədən  bu  fikirlə 

razılaşdı.  Şərt  belə  oldu  ki,  Məhəmməd  İbrahim  xan  Əbdüləmin 

xanı  özünün  böyük  qardaşı  bilsin,  onunla  görüşsün,  əmr  və 

tapşırıqlarına əməl etsin, Əbdüləmin xanın rəsmi hökmü (yərliğ) ilə 

ona  verdiyi  məmləkətlərlə  kifayətlənsin  və  Mavərənnəhrin  fəthinə 

qədər bununla qənaətlənsin, amma, Allahın köməyi ilə Mavərənnəhr 

ələ  alındıqdan  sonra  onların  biri  Buxarada,  o  birisi  isə  Bəlxdə 

yerləşər. 

Şah  tərəfindən  Məhəmməd  İbrahim  xana  istimalət  kağızı 

yazıldı  ki,  orada  xana  "izzətli  qardaş"  ifadəsi  ilə  müraciət 

olunmuşdu. Bu iş şahın ürəyindən olmasa da, zamanın məsləhətinə 

uyğun olaraq belə dedi: 

 

Beyt 

 

Dövlət işi ittifaq iləndir,  

Amma süqutu nifaq iləndir.

652

 

 

Xudaynəzər bəyin fikir və hüsni-tədbirinə tam etimadı olan 

şah  Məhəmməd  İbrahim  bəyin  huşyarlıq  qulağına  (guşe-huş)  öz 

qiymətli nəsihətbrini çatdırıb ona lazimi tapşırıqlar (sefareşate-bəliğ) 

verdi, bidirdi ki, Nəzər bəyin  məsbhət  və  razılığı ilə hərəkət etsin, 

zamanın  da  məsləhətini  nəzərə  alaraq  Əbdüləmin  xanla  da 

mülayimlik  və  məhəbbət izharı şəraitində dolansın, əqlin və biliyin 

göstərişinə  əməl  etsin.  Şah  ona  şahanə  yaraqlar  verib,  müqəddəs 

Məşhəd  hakimi  Budaq  xanı  və  ibn  Hüseynxan  Firuzcəngi  də  ona 

həmrah  edərək  yola  rəvan  etdi.  Sonra  İmamqulu  xan  Pakizə 

Türkmanı  Bəlxə  Əbdüləmin  xan  və  özbək  böyüklərinin  yanına 

yollayıb, onlarla ülfət  məktubları  göndərdi. O, həmrəylik  və ittifaq 

barədə öz ürək sözlərini yazaraq belə buyurmuşdu: "İrsi mülkün ələ 

                                                           

652

  Beytin farscası: 

Dovlət həme z-ettefaq xizəd,  

Bidovləti əz nefaq xizəd. 

986 

 

keçirilməsinə  çalışın.  Əgər  qızılbaşların  köməyinə  ehtiyac  olarsa, 

bizə bildirin ki, onları yollayaq". 

Məhəmməd  İbrahim  xan  xoş  bir  saatda  şahın  yanından 

ayrılaraq qızılbaş döyüşçüləri və Xudaynəzər bəylə yola rəvan oldu. 

O,  Pakizə  İmamqulunu  irəli  göndərdi  ki,  onun  gəlişini  əmisinə 

çatdırsın,  əhalinin istiqbala  çıxmasını  təşkil  etsin. Pakizə  də  Bəlxə 

gedərək özünün bu elçilik xidmətini yerinə yetirdi. 

Amma,  Bəlx  böyükləri  hazırda  səltənət  taxtında  əyləşən 

Əbdüləmin  xanın  xatirinə  Pakizə  İmamqulunun  xahişinə  əməl 

etməyərək,  xanın  izni  olmadan  Məhəmməd  İbrahim  xanı 

qarşılamağa  cürət  etmirdilər.  Nəhayət  bəzi  ağsaqqalların  məsləhəti 

ilə  onlar  xanı  qarşılamağa  yollandılar  və  Meymənə  hüdudunda 

aralarında görüş oldu. Onlar hər məsələ xüsusunda xeyli danışdılar. 

Bəlxlilər Məhəmməd  İbrahim xanın hərəkətlərindən anladılar ki, o, 

məchul bir övlada baş əyməyəcəkdir. Əbdüləmin xan tərəfindən iş 

başına keçirilən və onun tərəfdarı olan bəzi adamlar səltənət iddiası 

izhar  edərək,  oradan  geri  qayıtdılar,  şəhərə  gəldilər.  Başqaları  isə 

belə  dedilər:  "Qızılbaş  ləşkərinin  gəlişinə  ehtiyac  yoxdur.  Öz 

padşahzadəmizi  bizim  ixtiyarımızda  saxlayın  ki,  özbəklər  necə 

istəyirlərsə, eləcə də hərəkət etsinlər". 

Bulaq  xan  və  Xudaynəzər  bəy  özbaşına  tərzdə  bu  təkliflə 

razılaşmadılar  və  qərara  aldılar  ki,  qoy  hər  iki  tərəf  məsələni  şaha 

ərz etsin və şah tərəfindən söyləniləcək təklifə əməl olunsun. Həmin 

adamlara  etibarı  olmayan  Məhəmməd  İbrahim  xan  və  yoldaşlrı 

ehtiyatkarlıqla  bir  neçə  mənzil  geri  çəkildilər  ki,  qızılbaşların 

köməyinə  yaxın  olsunlar.  Onlar  şahın  yanına  adam  yollayıb  ona 

məktub  göndərdilər,  həmin  ağsaqqallar  isə  Bəlxə  qayıtdılar. 

Əlahəzrətdən  bərk  qorxduqları  üçün  onlar  da  bir  adamlarını  ali 

saraya  göndərib  [belə]  ərz etdilər:  "Bizim cidd-cəhdimiz  (hemmət) 

buna yönəlmişdir ki, qoy Məhəmməd İbrahim xan Buxaraya ləşkər 

çəkib  Mavərənnəhr  məmləkətini  saxta  adamların  (motəgəl-lebe) 

əlindən alsın. Bizim Əbdüləmin xan və Bəlxin əmir və əyanlarından 

təvəqqəmiz yoldaşlıq və həmrahlıqdır, biz əsla Bəlx məmləkətini və 

Əbdüləmin  xanın  zəbtində  olan  yerləri  ondan  geri  istəmirik. 

Qızılbaş  ləşkərinin  buraya  gəlməyini  istəmədiyimiz  üçün,  əgər 

[Əbdüləmin]  xanın  toxunulmazlığı  xüsusunda  əhd-peyman 

bağlanılarsa  və  həmin  əhd-peyman  imanla  möhürlənərsə,  şah 

[özbəklərin] nifaq etməyəcəklərindən arxayın ola bilər". 

987 

 

Əhd-peyman  bağlandıqdan  sonra  Budaq  xan  və  İbn 

Hüseynxan  geri  qayıtdılar  və  [Məhəmməd  İbrahim  bəyi]  özbək 

döyüşçüləri ilə sağ-salamat Bəlxə rəvan etdilər. Bu məqsədlə Pakizə 

İmamqulu ikinci dəfə Bəlxə getdi. Zahirən Əbdüləmin xandan razı 

qalmalarından ötrü bəlxlilərə bu sözləri çatdırdı. 

Amma,  özbək  böyükləri  batinən  onunla  belə  əhd  etdilər: 

"Əgər  Məhəmməd  İbrahim  xan  buraya  təşrif  gətirərsə,  biz 

özümüzün  əsil-nəsəbi  məlum  olan  o  padşahzadəmizin  tərəfini 

tutacaq,  zərurət  üzündən  qəbul  etdiyimiz  məchul  nəsəbli 

[Əbdüləmin]  xanı  qəbul  etməyəcəyik"  Onlar  məxfi  əhdnamələr 

yazıb, onları Pakizə İmamquluya verdilər, xan da onların razılıq və 

itaətindən xatircəm olub qeri qayıtdı, qorxu-hürküsüz halda və hərbi 

mülahizələrlə  Məhəmməd  İbrahim  xanı  Xudaynəzər  bəylə  Bəlxə 

apardı və qızılbaşlar geri döndülər. 

Bəlxin  kənarına  gəlib-çatan  Məhəmməd  İbrahim  xanın 

gəlişindən  xəbər  tutan  Əbdüləmin  xan  bir  neçə  adamı  onun 

istiqbalına yolladı. Həmin adamlar onunla görüş səadətinə yetişərək, 

Məhəmməd  İbrahim xanda nəcabət  və padşahlıq əlaməti  müşahidə 

etdikləri  üçün,  ona  mülazim  olmaq  qərarına  gəldilər.  O,  Bəlxə 

yollandığı  gün,  şəhərdə  qalmış  əmirlər  və  əyanlar  Əbdüləmin  xanı 

Məhəmməd  İbrahim  xanın  istiqbalına  getməyə  rəğbətləndirdilər. 

Amma o, özünün səltənət  və böyüklük rütbəsinin hifzi üçün oraya 

getmək  istəmirdi.  [Buna  görə  də]  onlar  həmin  böyük  xanıma 

(Əbdüləmin xanın himayəçisinə  - Ş.F.)  belə dedilər:  "Əgər nəvvab 

xan  Məhəmməd  İbrahim  xanı  qarşılamağa  getməzsə  və  ona  öz 

qardaşlıq  ülfətini  bildirməzsə,  bütün  özbəklər  sizi  öz  qardaşınız 

oğluna  (Məhəmməd  İbrahim  xana  -  Ş.F.)  qarşı  mehribansızlığda 

ittiham edəcəklər." 

Xülasə,  həmin  böyük  banu  istiqbala  razılıq  verdi  və 

Əbdüləmin  xan  əmirlər  və  əyanlarla  istər-istəməz  xanı 

qarşılamaqdan ötrü atlara süvar oldular. Onlar şəhərdən çıxanda  və 

Məhəmməd  İbrahim  xan  görünəndə  adamların  əksəriyyəti  onu 

görməkdən  ötrü  irəli  gəldilər  və  onunla  kurneş  etdilər.  Adamların 

sayı  get-gedə  azaldı.  İstiqbala  gələnlərlə  görüş  bitdiyi  vaxt  özbək 

əyanları  belə  qərara  gəldilər:  "Görüş  zamanı  Məhəmməd  İbrahim 

xan  əgər  atından  düşərsə,  gərək  cənab  xan  da  piyada  olub  onu  öz 

mehribanlıq  ağuşuna  çəksin,  qardaşcasına  görüşsün,  öz  isti 

münasibətini bildirsin". 

988 

 

Əbdüləmin xan razılaşdı. Onlar gəlib bir-birlərinə çatdıqda 

əvvəlcə həmin sadəlövh biçarə nadan xan atdan düşdü. Əbdüləmin 

xanın  atından  endiyini  müşahidə  edən  Məhəmməd  İbrahim  xanın 

özü  isə  ata  süvar  halda  qaldı  və  öz  tərəfdarlarına  dedi  ki, 

Əbdüləmini  irəli  gətirsinlər  və  onunla  görüşdürsünlər.  Bu  fərmanı 

alan adamlar  elə də etdilər. Vaxt get-gedə  azalır  və əhali nəsə təzə 

bir  əhvalat  gözləyirdi.  Əbdüləmin  xan  tərəfdarlarından  heç  kim 

danışmağa  macal  tapmadı,  xan  isə  pərişan  və  heyranlıqla  kurneş 

mərasimini  yerinə  yetirdi.  Məhəmməd  İbrahim  xan  öz 

mülazimlərinə  onun  minik  atlarını  götürmələrinə  işarə  etdi. 

Görüşdən  sonra  o  biçarənin  atlanmaqdan  ötrü  cilov  tələb  etməsinə 

baxmayaraq, ona cilov gətirmədilər. Xan heyranlıqla əskər atlarının 

əl-ayaqları  altında  qalmışdı.  Nəhayət,  Məhəmməd  İbrahim  xan 

yanında saxlayıb şəhərə gətirməyindən ötrü onu etibarlı bir adamına 

tapşırdı, özü isə dövlət, iqbal, əzəmət və cah-calal ilə Bəlx qübbətül-

islamına daxil olub səltənət sarayında dayandı. 

Möhtərəm bibi öz qardaşı oğlunun görüşünə gəldi, iş artıq 

əlindən  çıxdığı  üçün  ona  öz  bağlılıq  və  mehribanlığını  izhar  etdi, 

onun  Əbdüləmin  xanla  mürüvvət  və  hüsn-rəğbətlə  (ehsan) 

davranması  və  ona  pislik  etməməsi  xüsusunda  xahişini  bildirdi. 

Amma,  elə  həmin  gecə  Yarməhəmməd  Mirzə  öz  dövlətxahlığını 

bildirərək Əbdüləmin xanı aradan götürdü, Məhəmməd İbrahim xan 

isə  arxayınlıqla  səltənət  taxtına  əyləşdi,  özbək  tayfaları  ayaqlarını 

ona  itaət  dairəsinə  qoydular.  Həsare-Şadiman  hakimləri  də 

Məhəmməd  İbrahim  xana  öz  bağlılıqlarını  izhar  etdilər  və  onun 

dövlət bayrağı göyə ucaldı. Məhəmməd İbrahim xanın hakimiyyətə 

gəlişi  və  Əbdüləmin  xanın  öldürülməsindən  sonra  belə  xəbər 

eşidildi: Xanın bibisi məsələnin üstündən pərdəni açıb [Məhəmməd 

İbrahimə]  belə  söyləmişdir  ki,  Bəlx  əhalisi  Baqi  xanın  atası  Canı 

bəy  Sultanın  padşahlığını  istədikləri  və  Canı  bəyin  ailə  üzvləri  isə 

tamamilə qırıldığı üçün bu məsələni məmləkəti [məhz] səndən ötrü 

qorumaqdan ötrü mən düşünmüşəm. 

Amma,  Məhəmməd  İbrahim  xan  bibisi xüsusunda  yalan  - 

doğru danışılan söhbətlərə görə, doğrusunu Allah bilir, ona qarşı çox 

da iltifat göstərmədi, bibisindən ötrü Həcc səfəri hazırlığını görərək, 

germəyinə  izn  verdi,  bibi  isə  yolda  ikən  axirət  aləminə  getdi. 

Məhəmməd İbrahim xan baş verən məsələlər barədə sədaqət üslublu 

bir məktub yazaraq, ali saraya göndərdi.  Bu xəbərdən şadiman olan  

989 

 

əlahəzrət, Məhəmməd İbrahim xanın təbriki üçün etimadlı adamlarla 

ona cürbəcür ənam və hədiyyələr yolladı. 

Məhəmməd  İbrahim  xanın  səltənət  və  iqtidar  xəbəri 

Mavərənnəhrə çatdıqda bu məsələ Baqi xanın təşvişinə səbəb oldu. 

Meymənd  vilayəti,  Faryab,  Əndxod,  Sibirğan,  Bəlx  və  bu  yerlərə 

məxsus  başqa  yerlər  Bədəxşana  qədər  Məhəmməd  İbrahim  xana 

çatdı.  Xan,  cah-cəlal  ordusunun  Xorasandan  olduğu  vaxtlarda 

həmişə ali saraya qasidlər göndərərək, baş verən gündəlik hadisələri 

şaha ərz edirdi. Xudaynəzər bəy onun divanbəyisi və bütün işlərinin 

icraçısı oldu. 

 

ZƏFƏR AYƏLİ MÜZƏFFƏR ORDUNUN ƏBİ VƏRDƏ VƏ 

ŞAHİCAN MƏRVİNƏ YÜRÜŞÜ, O VİLAYƏTİN FƏTHİ VƏ 

NURMƏHƏMMƏD XAN ÖZBƏKİN ƏLƏ 

KEÇİRİLMƏSİNİN ZİKRİ 

 

Yuxarıda yazılmışdı ki, Nurməhəmməd xan fələk əzəmətli 

dərgaha gəlməyərək, əsassız və həqiqətdən uzaq üzrxahlıqlar etmiş, 

buna görə də şah ondan incimişdi. Amma, yenə də əvvəlki kimi ona 

öz  iltifatını  izhar  etməkdəydi.  Əlahəzrət,  izzətbüsatının  yaxın 

adamlarından olan behişt ayinli məclisin  "Çaryar"  ləqəbli yasovulu 

Xosrov  bəyi  Nurməhəmməd  xanın  yanına  yollayıb,  ona  şahanə 

diqqətlə  dolu  bir  fərman  göndərdi,  ali  saraya  gəlmədiyi  barədəki 

üzrxahlığını qəbul etdi və təqsirindən keçdi. 

Amma,  şah  Nurməhəmməd  xana  məxfi  göndərdiyi 

məktubunda  yazırdı:  "Hümayun  məiyyətin  Xorasana  bu  dəfəki 

yürüşü  o  qardaşa  (yəni  Baqi  xan  Özbəkin  qardaşı  Nurməhəmməd 

xana  -  Ş.F.)  yardım  etmək  idi.  Bizim  aramızda  daim  mövcud  olan 

bir  neçə  illik  yaxınlaşma  (məaşirət  və  həmsöhbəti)  tələb  edirdi  ki, 

bizim tərəfimizdən görüş xahişi olunan kimi gərək o qardaş dərhal 

hümayun  məiyyəti  Damğan  və  Bəstamda  qarşılayaydı.  Sən  əgər 

indiyəcən  Baqi  xanın  qəzəbindən  qorxursansa  [bu  qorxu  əbəsdir], 

çünki, biz hazırda dövlət  və iqbalın gücü ilə Xorasandayıq, Bəlxdə 

hakimiyyətə  çıxmış  Məhəmməd  İbrahim  xandan  isə  sənə  heç  bir 

zərər dəyməz. Əgər [bu dəfə] aramızda görüş baş tutmazsa, adamlar 

bizim  əlaqəmizin  kəsilməsini  düşünərlər  və  başqa  fikrə  düşərlər. 

Özlərini  sənin  tərəfdarın  kimi  göstərən  və  səni  bizim  yanımıza 

gəlməyə qoymayan adamlar isə, həqiqətdə sənin tərəfdarın deyillər 

və sənin pisliyinə çalışırlar. Belə bir vəziyyətdə, yaxşısı budur ki, bu 

990 

 

məsələ xüsusunda heç kimə qulaq asmayıb, sədaqətli bir dost kimi 

yanımıza gələsən, bir neçə günlük görüşdən sonra izzət və ehtirama 

layiq  olub  geri  qayıdasan.  Xülasə,  biz  sizinlə  hökmən  görüşmək 

istəyirik.  Əgər  sən  gəlməsən,  bizi  tezliklə  qarşıla  ki,  şikar  edə-edə 

Mərvə gəlib səninlə görüşəcəyik. Bu iki şərtdən hansını qəbul etsən, 

biz ona əməl edəcəyik". 

Xosrov  bəy  Çaryar  fələk  iqtidarlı  şəhriyarın  əmriylə 

Nurməhəmməd xanın yanına gedib, hümayun şahın səadətli fikrinin 

yerinə  yetirilməsini  təklif  etdi.  Xosrov  bəyin  xanı  şah  hüzuruna 

getməyə  tərğib  etməsinə  baxmayaraq,  o,  gedəcəyini  dəfələrlə 

söylədiyinə  baxmayaraq,  özünün  məsləhətçisi  (moşir)  və  etibarlı 

adamı olan Qazi Nədr və vəziri Mir Qiyasın məsləhətləri ilə verdiyi 

vədə peşman olub, mənasız üzrxahlıq edirdi. Xosrov bəy məqsədinə 

yetişmədən  geri  qayıtdı.  Evlər  yıxan  xoşxəbərlər

653

  xana  belə 

deyirdilər: "Əlahəzrət zilləllah şahın bu vilayətə tamahı düşüb. Əgər 

o,  səni  tutsa,  bu  dəfə  İraqa  aparacaq  və  bu  vilayəti  qızılbaşlara 

verəcəkdir". Nurməhəmməd xanın sülaləsinə qədimdən bəri xidmət 

edən və xanla İraqa getmiş olan  Hafizək Sultan Xəbuşani isə şahın 

məsləhətinə  qulaq  asmağı  məsləhət  bildi:  "Əgər  hümayun  kamyab 

nəvvabın  bu  balaca  vilayətə  tamahı  vardısa,  elə  Xorasan  fəthinin 

birinci ilində buranı qızılbaş əmirlərinə verərdi və sənə saxlamazdı. 

Elə səhv fikirlərə yol vermə". Xan isə Hafizək Sultanın dövlətxahlıq 

sözlərinə etina etməyərək, nəhayət onu qətlə yetirdi. 

Sözün  qısası,  Nurməhəmməd  xanın  tuğyanı  və 

nəməkharamlığı  məlum  oldu. Bu əsnada  Məhəmməd  İbrahim xan  

onun  Əbdüləmin  xana    yazdığı bir   neçə    məktubu ələ keçirərək 

şaha göndərdi.  Nurməhəmməd xan həmin məktublarda Əbdüləmin 

xanla  əhd-peyman  edib  yazırdı:  "Sən  Məhəmməd  İbrahim  xanın 

oraya  gəlişinə  razı  olma,  qızılbaşları  da  gəlməyə  qoyma. 

Məhəmməd İbrahim xanı oraya göndərməkdən şahın məqsədi Bəlxi 

ələ  keçirməkdir".  Həmin  məktublarda  şaha  qarşı    müxalifət  və 

etinasızlıq vardı.  [Buna görə də]  Nurməhəmməd  xanın  elə yersiz 

hərəkətləri şahın ona qarşı kininin artmasına səbəb oldusa da,  amma  

hövsələsinin    çoxluğundan,    o,    yenə  də    xanla  həmin    əlaqəsini  

kəsmirdi.  Nəhayət,  Nurməhəmməd  xan öz tərəfindən  Əbivərdin 

hakimi    təyin  edilən  və  həmişə  əlahəzrət  zilləllah  şaha  sədaqətini 

izhar edən Mirzə Xacə Kəlan Cığataydan şübhələnərək, onu da dəf 

                                                           

653

  İsgəndər bəy Münşi burada xəbərçi adamları eyhamla "xoşxəbər" adlandırır.  

991 

 

etmək  qərarına  gəldi.  Xandan  şübhələnən  Xacə  Kəlan  Əbivərdə 

yaxın  olan  və  müqəddəs  Məşhədin  Pəsakuh  adlı  yerində  yaşayan 

Xudaverdi  xanın  oğlu  Mürşidqulu  Sultan  Cəlayiri  yanına  çağırıb, 

Əbivərd  qalasını  ona  tapşırdı,  özü  isə  gedib  fələk  əzəmətli  şah 

dərgahına sığınmaq fikrinə düşdü. 

Şahın  şahanə  diqqət  və  iltifatının  Nurməhəmməd  xana 

qarşı  son  dərəcə  yüksək  olduğunu  düşünən  Mürşidqulu  Sultan  isə 

Əbivərd qalasına şahdan icazə almadan getməyə cürət etmirdi. Xacə 

Kəlan  yenidən  ona  məktub  göndərdi.  Xülasə,  xacənin  cahanpənah 

saraya  hələ  getməməsi  və  bu  məsələnin  uzanması  xəbəri  ətrafa 

yayıldı  və  xacə  oraya  getməyə  cürət  etdi,  Əbivərd  qalasını 

Mürşidquluya  tapşırıb,  cahanpənah  dərgaha  rəvan  oldu,  Herat 

darüssəltənəsində  hümayun  şahla  görüş  səadəti  ilə  şərəfləndi.  O, 

orada Nurməhəmməd xanın üsyan və tüğyanı barədə xəbər çatdırdı 

və  əlahəzrəti  hücuma  rəğbətləndirdi,  həmin  xanın  işləri  üzərindən 

pərdəni açdı. 

Bu  xəbərlər  Mərvdə  Nurməhəmməd  xana  çatdıqda,  o, 

həyacanlanaraq  Əbivərd  qalasına  tərəf  hərəkət  ctdi,  gəlib  qala 

ayağında dayandı, Mürşidqulu Sultanın yanına adam yolayıb ondan 

soruşdu:  "Sən  niyə  mənim  vilayətimə  dəxalət  etmisən,  əgər  bu 

məsələ  xüsusunda  şahın  hökmü  varsa  mənə  göstər,  yoxsa  qaladan 

çıx". Mürşidqulu Sultan öz cavabında dedi: "Hələ şahın hökmü gəlib 

mənə  çatmamışdır  və  mən  buraya  özbaşına  gəlmişəm,  amma 

məsələni  şaha  ərz  etmişəm.  Ondan  cavab  gəlməyənəcən  qaladan 

çıxan deyiləm. Bir neçə gün gözlə". 

Mirzə Xacə Kəlanın gəlişindən bir neçə gün əvvəl Şirazdan 

sərkara  bəzi  şeylər  (barxane)  göndərilmişdi.  Əlahəzrət,  qəbul 

olunmuş  qayda  üzrə,  həmin  şeylərə  bir  qatar  qatır  (əstər)  da  əlavə 

edərək onları qorçi Vəli bəy Evoğlu ilə Nurməhəmməd xana yolladı. 

Həmin  şeylər  Xacə  Kəlanlə  Mürşidqulu  Sultan  arasında  başlayan 

yazışma zamanı gəlib çatdı. 

Şahın  göndərdiyi  şeyləri  özü  üçün  böyük  nicat  (fovz) 

əlamətinin  izharı  olduğunu  düşünən  Nurməhəmməd  xan  sadəlövh 

bir  türk  olan  Vəli  bəyi  aldadıb  dedi:  "Bir  halda  ki,  mənə  belə  bir 

şahanə  iltifaq  izhar  olunmuşdur,  Mürşidqulu  Sultanı  mənə  qarşı 

etdiyi  hərəkətdən  daşındırsın".  Cahil  və  nadan  adam  olan 

Mürşidqulu  Sultan  onun sözlərindən  və  şahanə  qəzəbdən  qorxaraq 

qalanı xana verdi, Pəsakuha getdi. 

992 

 

Xülasə, 

Nurməhəmməd 

xanın 

adamları 

cəlayir 

döyüşçülərinə (ğazi) qarşı ləyaqətsiz hərəkət edərək, onların bir neçə 

nəfərini  qətlə  yetirdilər.  Nurməhəmməd  xan  Əbivərd  qalasını  öz 

etibarlı  hərbiçilərindən  olan  Məhəmməd  Sadiq  bəy  Çəni  (?) 

Cığataya  və  məşhur  göyərçinbaz  (kəbutərbaz)  olan  Qasım  bəyə 

tapşırdı,  özü  isə  əlahəzrət  zilləllah  şahdan  qorxduğu  üçün  (xayef) 

hümayun  məiyyətdən  uzaq  olmaq  istədi,  yanındakı  səkkiz  min 

adamla Nisa və Bağdada yollandı. 

Amma,  əlahəzrət,  Nurməhəmməd  xana  bildirdiyi  kimi, 

onunla  görüş  əzmi  ilə  Herat  darüssəltənətindən  səadət  və  iqballa 

çıxaraq  Sərəxs  yolu  ilə  rəvan  oldu.  Onlar  Çəhcəhə  qəsəbəsinə 

çatdıqda  məlum  oldu  ki,  Nurməhəmməd  xan  adamlıq  etməyib 

(namərdəmi),  mehmanların  mizbanı  olmaqdan  yayınmış,  Mərv  və 

Əbivərd  qalalarını  etibarlı  adamlarına  tapşırmış,  [həmin]  qalalarda 

qaladarlıq  ləvazimatları  hazırlatmış,  özü  isə  möhkəm  qalaları  olan 

Nisa və Əbivərdə tərəf getmişdir. 

Bu yürüşdən əlahəzrətin məqsədi xanı sınamaq idi. Belə ki, 

əgər  xan  vəfadarlıq  yolunu  tutub  xilaf  yola  düşməsəydi,  hümayun 

məiyyəti  istiqbal  etsəydi  və  mülazimlik  səadətinə  yetişsəydi,  onlar 

həmin  yerlərdə  bir  neçə  gün  şikar  edə-edə  Əbivərd  yoluyla 

müqəddəs  Məşhədə  qayıdar  və  oradan  İraqa  gedərdilər,  yox  əgər 

xan  öz  ehtiram  aynasını  xilaf  tozuna  aludə  cdib  qəflət  və  qürur 

badəsindən  məst  olsaydı,  o  zaman  onu  gərək  qəflət  yuxusundan 

oyadaydı.  Amma,  Nurməhəmməd  xan  müxalifət  və  qaladarlıq 

qədəmi  ataraq  yolsuzluğa  (birahə)  doğru  getdi,  buna  gorə  də  ona 

qulaqburması vermək üçün şahanə bir cid-cəhd ehtiyacını doğurdu. 

Xorasan  bəylərbəyi  Hüseynxan  Şamlını,  Maruçaq  hakimi 

Bəktaş Sultan, Guryan hakimi Qənbər xan Şamlı, Sərəxs hakimi İbn 

Hüseynxan  və  Herat  hakiminə  tabe  qəbilə  mirləri  ilə  birlikdə 

Çəhcəhədən Mərvə göndərdilər ki, gedib qalanı mühasirəyə alsınlar, 

şahın  özü  isə  ov  etmək  əzmi  ilə  müqəddəs  ordu  mülazimləri  və 

yanında olan dörd yüz alt-mış nəfərlə Əbivord tərəfə təşrif apardı və 

qalanı mühasirə etdi. Müzəffər qoşunun yaxınlaşma xəbəri Mərvdə 

olan  Nurməhəmməd  xana  çatdıqda,  o,  öz  döyüşçülərinin  sayının 

hümayun  məiyyət  adamlarının  sayından  çox  olmasına  baxmayaraq 

vahiməyə düşdü, adamları isə dağılmağa başladılar. Nisa, Dərun və 

Bağdadda  yurd  və  məskənləri  olan  və  Nurməhəmməd  xana 

mülazimlik  edən  beş  min  cəlayir.  Əli  eli  və  sayinxani  oymaq 

adamları ilə oradaca ondan ayrılıb öz yerlərinə getdilər, xan isə iki-

993 

 

üç  min  adamla  Çul  yolu  (bəlkə  "çöl  yolu"?  -  Ş.F.)  ilə  Mərvə 

yollandı.  Yolda  ikən  o  adamlar  da  xandan  dönüb  fərar 

etməkdəydilər.  Xan  az  müqdar  adamla  Mərvə  gəlib-çatdı  və  gecə 

vaxtı  Urgənc  darvazasından  şəhərə  daxil  oldu.  Onun  gəlmə  xəbəri 

artıq Mərvdəki əzəmətli əmirlərə gəlib-çatmışdı. 

Nurməhəmməd  xanı  yolda  tutmaqdan  ötrü  Bəktaş  Sultan 

Ustaclı  və  İbn  Hüsenxan  bir  dəstə  qazi  ilə  onun  qarşısına 

yollandılar.  Yolda  onlara  məlum  oldu  ki,  xan  [artıq]  Çul  yoluyla 

gəlib-keçmişdir.