AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu

Adı Din Məhəmməd Sultan olan Yetim 

Sultanın Herat taxtına cülus etməsi: 

 

 Heratın      özbək      əyanları        pərişan  olub  belə  qərara 

gəldilər  kı,  şücaətli  və  dilavər  adam  olan  Yetim  Sultanı  Herata 

gətirsinlər və ona uca “xan” ləqəbi versinlər, bütün Xorasan əmirləri 

onun ətrafına toplaşsınlar və məmləkəti qorumaqla məşğul olsunlar. 

Hamının  məsləhəti  ona  itaət  etmək  oldu.  Elə  həmin  gün  Hacı  bəy 

onun  yanına  adam  yollayıb  məsələni  bildirdi.  Bundan  belə 

"Dinməhəmməd  xan"  adlandırılacaq  Yetim  Sultan  bu  şad  xəbərin 

doğru  olub-olmadığını  müəyyənləşdirdikdən  sonra,  şadimanlıq 

papağını  öz  iqbal  başına  əyri  qoydu,  beyin  sarayına  qürur  havası 

doldu,  səltənət  və  padşahlıq  etmək  qərarına  gəldi.  Ona  qarşı 

inadkarlıq  etmiş  Molla  Qara  və  Məhəmməd  Sultan  qorxudan 

qaçdılar  və əsgərlər Dinməhəmməd xana birləşdilər. Şəhərin özbək 

əyan-əşrafı ilə orada olan  Hacı bəy silahsız halda onu qarşılamağa 

927 

 

çıxdı  və  Pole-Malanda  onun  mülazimətinə  yetişdi,  qarşısında  diz 

çökdü və xanın ali ordusu ilə birlikdə şəhərə gəldi. 

Amma, həmin gün bəd bir saatda başlamışdı və ay (qəmər) 

alovlanma yolunda (təriqeye-mohtəreqe) idi. Nəsə başqa bir əməlin 

başlanmasından  qorxan  Dinməhəmməd  xan  saatın  yaxşı,  ya  pis 

olmasının  fərqinə  varmayıb,  həmin  nəhs  saatda  şəhərə  daxil  oldu, 

sultanların  iqamət  yeri  olan  "Bağe-şəhr"də  dayandı,  səltənət  işləri 

tədbirlərinə  başladı,  Xorasanda  yaşayan  seyidlərə,  varlı  adamlara, 

əhaliyə,  qala  və  şəhər  mühafizlərinə  nəvazişanə  yərliğlər  yolladı. 

Həcc  səfərindən  qayıdıb  onun  yanına  gələn  babası  Yarməhəmməd 

xan çingizilərə xas qaydaya rəğmən onu  "padşah" adlandırdı, xütbə 

və sikkəni onun adıyla bəzədi. Xorasan əmirləri də itaət qədəmlərini 

irəli atıb Dinməhəmməd xanın ətrafında toplaşdılar. O isə, əhahəzrət 

zilləllah  şah  ilə  başladığı  dostluğu  unudub  (nesyan)  Xorasan 

məmləkətlərini  zəbt  etmək  məqamına  gəldi.  Özbək  əmir  və 

əyanlarının hər birini öz istəyinə uyğun olaraq ali mənsəblərə təyin 

etdi, asudəliklə səltənət balışına baş qoydu. 

 

Şer 

 

Saqinin zülfünü tutmuş o həriflər necə xoş!..  

Yaxşıdır qoysa fələk onları bu halətdə.

627

 

 

Əbdülmömin  xan  və  qızılbaş  ləşkərinin  Xorasana  gəlişi 

xəbərinin yayıldığı ilk gün bu xəbər Xorasan özbəklərini elə təlaşa 

salmışdı  ki,  onların  hamısı  savab  yolu  itirib  boş  əndişələrə  və 

mənasız fikirlərə dalaraq, öz vəziyyətləri barədə düşünməkdəydilər. 

O cümlədən, o vaxt Əbdülmömin xanın fərmanı ilə Mərvin Şahican 

adlı  mahalının    hakimi  olan  mötəbər  özbək  əmiri  Süleyman 

Yasovul,  deyildiyinə  görə,  Canı  bəy  xanın  nəslindən  və  Abdulla 

xanın  qohumu  olan  və  dərvişlik  libası  geyib  homin  vilayətdə 

avaralanan Qasım Sultan adlı bir şəxsi yanına gətirib, ona hakimlik 

verərək Mərv Şahicanına, Çaharsuya, Nisaya, Xorasana Bavərdə və 

o  hüduddakı  yerlərə  göndərdi.  Dinməhəmməd  xanın  Xorasanda 

xəbəri  eşidiləndən  sonra  Süleyman  Yasovul  etdiyi  bu  cürətdən 

                                                           

627

 Şerin farscası: 

Xoş qereftənd hərifan səre-zolfe-saqi,  

Gər fələkşan begözarəd ke qərari girənd. 

928 

 

peşiman  oldu,  xana  sədaqət  və  fədakarlıq  izhar  edən  bir  məktub 

göndərdi,  Qasım  Sultana  da,  xana  məktub  yazaraq,  öz  itaətini  və 

sədaqətini bildirməyi təklif etdi. 

Mülk və mal işlərində fərasəti və hakimlikdə adından başqa 

heç  nəyi  olmayan  Qasım  Sultan,  Süleyman  Yasovulun 

davranışından özünə qarşı peşimançılıq hissi olduğunu güman edib, 

onu  aradan  götürmək  və  müstəqil  olmaq  qərarına  gəldi.  Mərv 

hadisələrindən  xəbərdar  olan  Dinməhəmməd  xana  Süleyman 

Yasovuldan  sədaqət  məktubları  gəldiyi  üçün  Vəli  Məhəmməd 

Sultan  öz  kiçik  qardaşını  Mərvə  göndərib  Süleyman  Yasovulun 

adına  istimalət  məktubu  yazdı,  oranın  pis-yaxşı  bülün  işlərini  öz 

istədiyi kimi həll etmək üçün onun iqtidar əlinə tapşırdı və bildirdi 

ki, Mərvdə sikkə babası Yarməhəmməd xanın adına kəsilsin. [Buna 

görə də,] Vəli Məhəmməd Sultan gedib Mərvə çatdıqda, Süleyman 

Yasovul onu qarşıladı, Qasım Sultanı da Vəli Məhəmmədin istiqbalı 

üçün  zorla  onun  yanına  apardı.  Amma,  şəhər  darvazasına  gedib 

çatdıqda, "on dərviş bir xalça üstündə otura bilər, iki padşah isə bir 

ölkəyə  yerləşə  bilməz"  misalına  uyğun  hərəkət  etdi,  mülazimləri 

onun  işarəsi  ilə  o  günahsız  biçarənin  boynunu  Taxta  körpünün 

üstündə  vurdular,  Vəli  Məhəmməd  Sultanı  isə  izzət  və  ehtiramla 

şəhərə  gətirdilər,  ona  xidmət  etməyə  başladılar.  Vəli  Məhəmməd 

Sultan  hələ  Mərvdə  rahatlana  bilməmişdi  ki,  həmin  bir  neçə  gün 

ərzində,  əlahəzrət  zilləllah  şahın  zəfər  ayəli  ordusunun  təntənə  ilə 

Xorasana  gəlişi,  həmçinin  ata-babadan  Mərv  Şahicanının  varisi 

Nurməhəmməd  xanın  oraya  gəlib  çatması  xəbəri  həmin  vilayətdə 

eşidildi. Onlar orada qalmağa macal tapa bilməyib, bu dəftərin zeyl 

hissəsində  yazılacağı  kimi,  mülk  və  maldan  keçərək  Çəharcu 

yoluyla  Mavərənnəhrə  getdilər.  Müqəddəs  Məşhədin  hakimi  olan 

Əbülməhəmməd  bəy  qızılbaş  ləşkərinin  gəlişi  və  Nişapurun 

tutulmasından xəbərdar olub, qala silahı hazırlamaq  və qaladarlıqla 

məşğul  olmaq  fikrində  ikən,  elə  həmin  gecə  Əbdülmömin  xanın 

öldürülməsi xəbəri gəlib yetişdi və bu xəbər təsdiqləndi. 

Əbülməhəmməd bəy balıq kimi iztirab burulğanına düşüb, 

belə fikrə düşdü: Əgər  məmləkətin ərbabları və əhalisi dövlətxahlıq 

məqamında  durub  qaladarlıq  işlərində  kömək  edərlərsə,  özbək 

qoşununun  padşahının  kim  olacağı  bilinənədək  şəhəri  hifz  etməyə 

çalışmaq olar. O elə bu fikirdəydi ki, Dəstcerd qalasından belə bir 

xəbər gəldi: On iki min qızılbaşla Fərhad xan Dəstcerdə gəlib-çatdı. 

929 

 

Bu  xəbərdən  çaşıb-qalan  Əbülməhəmməd  bəyin  ləngimək 

və qaladarlıq  etmək  macalı olmadı  və bütün özbəklər pərişan olub 

dedilər:  "Fələyin  hökmü  ilə  hakimiyyət  özbək  dudmanından  kənar 

olmuş,  bu  tayfaya  bəla  üz  tutmuşdur.  Bizim  müstəqil  padşahımız 

yoxdur.  Belə  bir  vəziyyətdə,  qızılbaşların  yüz  illik  ülkası  olmuş, 

bizim əlimizə isə təzəliklə düşmüş məmləkətdə qalmaq ağıldan uzaq 

bir haldır. Nə qədər ki, fürsət var və hələlik mühasirəyə düşməmişik, 

gərək öz əhli-əyalimizi qəm-qüssə bəhrinin təlatümlü dalğalarından 

qoparıb nicat sahilinə çatdıraq, xətərsiz bir yerə gedək". 

Bəzi  cahillərsə  dedilər:  "Nə  üçün  biz  abad  bir  şəhəri 

qızılbaşlara verək? Oranı qarət edək, həzrət imaməl-cinn və-n-naşın 

zərihinin  qızıl  məhəccərini  qoparaq,  mübarək  gümbəzin  üstündəki 

qiymətli daş-qaşlarla bəzənmiş mili və rövzədə mövcud olan bütün 

zər-zivəri götürüb yolumuza rəvan olaq". 

O  zaman  müqəddəs  Məşhəddə  olan  sey  idlər  və  ağıllı 

şəxslər  [özbəklərin]  bu  fikirlərindən  xəbər  tutub,  Əbülməhəmməd 

bəyi  o  quldurların  fitnəsindən  və  bədnamlıq  qorxusundan,  habelə 

dargöz  özbəklərin  meylini  bu  fikirdən  daşındırdılar.  Bəy  bu  istəyi 

tərk  edib,  aşiqanə  dəlillərlə  özbək  cahillərinə  belə  bir  iş  görməyi 

qadağan  etdi  [və  dedi]:  "Siz  on  ildir  ki,  bu  mülkün  çörəyini 

yeyirsiniz. Gərək duz-çörəyi unutmayıb, böyük fitnə-fəsad ehtimalı 

görünən  bu  şəhər  əhalisinin  torpağı,  namusu  və  qarəti  barədə 

düşünməyəsiniz,  sağ-salamat  buradan  çıxasınız",  O,  şəhər 

seyidlərinə  və  böyük  adamlarına  isə  belə  xitab  etdi:  "Sizdən 

xahişimiz  belədir:  Məhəllə  ağsaqqallarına  deyin  ki,  qoy  qarətçi  və 

avara adamlar heç bir özbəyə və əhl-əyala hücum etməsinlər, üç gün 

müddəti bitməyənədək qızılbaşların yanına adam  yollamayın  və bu 

vəziyyət barədə onlara  məlumat  verməyin ki, özbəklər arxayınlıqla 

buradan çıxıb özlərini əmin-amanlıq olan yerələrə çatdırsınlar". Elə 

həmin gecə köç təbilini döyərək, süvari, yaxud da piyada olan bütün 

özbəklər  şəhəri  tərk  etməyə  hazırlaşdılar,  "Mir  Əli  Amu" 

darvazasından çıxaraq, Sərəxs yoluna rəvan oldular. 

Özbəklərin  çıxıb-getmələrindən  sonra  elə  həmin  gün 

seyidlər, əhali və müqəddəs şəxslər Dəstcerddə olan Fərhad xanın və 

əmirlərin  yanına  adam  yollayıb,  onları  vəziyyətdən  hali  etdilər.  O 

saat Dəstcerddən çıxan Fərhad xan müqəddəs Məşhədə gəldi, həzrət 

imaməl-cinn  və-l-ünsün  mələk  aşiyanlı  astanasını  ziyarət  etməklə 

şərəfləndi,  şaha  baş  verən  əhvalatı  əks  etdirən  və  müqəddəs 

Məşhədin fəthini xəbər  verən bir  məktub  və ziyarətnamə  göndərdi. 

930 

 

Hümayun  şah  Əsbahi,  Şəqan  və  Cürbəda  çatan  vaxt  Fərhad  xanın 

yolladığı adam  və  müqəddəs Məşhəd əhalisi də gəlib şaha çatdılar, 

bu  şad  xəbəri  ona  bildirdilər.  Əbülməhəmməd  bəy  və  yoldaşları 

Sərəxsdən  keçib  Zurabada  gəldikdən  sonra  eşitdilər  ki, 

Dinməhəmməd  xan  Herat  darüssəltənəsində  səltənət  taxtına  cülus 

etmişdir  və  Xorasan  əmirləri  onun  dərgahına  gedərək  ona  tabe 

olmuşlar.  Əbülməhəmməd  bəyin  Məşhəddən  çıxmasını  və  o 

müqəddəs  şəhəri  əldən  verməsi  xəbərini  eşidən  Dinməhəmməd 

xəbər  yollayaraq, onu öz əskərləri  və  yoldaşları ilə birlikdə Herata 

aparmış,  Əbülməhəmmədi  yərğu*  məzəmmətinə  tutmuş  və 

danlamağa  başlamışdı:  "Sən  nə  üçün  müqəddəs  Məşhədi  tərk  edib 

oradan  çıxdın?"  Əbülməhəmməd  xanın  üzrxahlıq  etməsinə  və 

ağılabatan dəlillər gətirməsinə baxmayaraq Dinməhəmməd xan heç 

nə eşitmək istəmədi. Xan hətta bəylə  görüşə üç  gün icazə  vermədi 

və yalnız üç gündən sonra dövlət başçılarının vasitəçiliyi və səyi ilə 

görüş icazəsi hasil oldu. Dinməhəmməd xan özünün əmisi oğlu olan 

Seyid  Məhəmməd  Sultanı  dərhal  müqəddəs  Məşhədə  hakim  təyin 

etdi, dörd yüz bacarıqlı bahadırla onu təcili olaraq həmin istiqamətə 

yolladı  ki,  qızılbaş  ləşkərindən  əvvəl  özünü  müqəddəs  Məşhədə 

çatdırıb o mübarək şəhəri zəbt etsin. Xan həmçinin  Şahım kəltəni" 

bir  dəstə  əskərlə  Guryan  qalasını  qorumağa  göndərdi  və  bu  kəltə 

qalaya daxil olaraq, o vilayətin zəbtinə başladı. 

Amma, Seyid Məhəmməd xan və yoldaşları Cam türbətinə 

gəlib  çatdıqları  vaxt  qızılbaşların  artıq  gedib  müqəddəs  Məşhədə 

girdiklərindən xəbərsiz idilər. Cam şəhərinin kələntəri iti sürətli bir 

qasidi müqəddəs Məşhədə  yollayıb o camaatın gəlişindən xəbərdar 

etdi.  Fərhad  xan  elə  o  saat  qardaşı  Zülfüqar  xanı  bəzi  əmirlərlə 

onların  dəfinə  namizəd  etdi  və  o,  hücumla  yola  düşdü.  Qızılbaş 

ləşkərinin qaraltısını görən özbəklər pis hala düşdülər, səf bəzəməyə 

və hərb etməyə  macal tapmadılar, fərar etdilər. Qızılbaş ləşkəri isə 

onlara çatdı, əksəriyyətini qətlə  yetirdi, həştad nəfərə  yaxın özbəyi 

isə tutub, müqəddəs Məşhədə qayıtdı. 

Məğlubiyyət  və  pərişanlıqla  Herata  gəlib  çatan  Seyid 

Məhəmməd  Sultan  Dinməhəmməd  Sultanı  qızılbaş  ləşkərinin 

gəlişindən xəbərdar etdi. Özbəklər arasında bu xəbərlər də eşidildi: 

"Fərhad xan və Kirman hakimi  Gəncəli xan Abdulla xanın vəfatını, 

Əbdülmömin xanın isə öldürülməsini eşidərək Xorasana  gəlmişlər. 

Xorasanın  bəzi  mahallarında  qalan  Budaq  xan  və  qızılbaş  əmirləri 

931 

 

onlara  qoşulub  Xorasanı  zəbt  etmək  məqamındadırlar,  özbəklər 

qalibiyyətli şah ordusunun gəlişindən bixəbər olmuşlar". 

Amma  əmirlər,  ağsaqqallar  və  atalıqlar  qızılbaşlarla 

müharibə  etməyi  düşünürdülər.  Dəfələrlə  məsləhət  püşkü  atdılar. 

Aqil  adamlar  və  ağsaqqallar,  xüsusilə  mənqət  tayfasından  olan 

sultanzadələrdən  dünyagörmüş  fikir  sahibi  və  tədbirli  adam  olan 

Hacı  bəy  və  Əbülməhəmməd  bəy  dedilər:  "Xorasan  vilayəti 

qızılbaşların  yüzillik  yurd  və  məskəni  olmuşdur  və  özbəklər  heç 

vaxt orada tam üstünlüyə malik olmamışlar. Bizim isə yurdumuz və 

məskənimiz  Mavərənnəhrdir.  Qədim  yurdumuzu  qoyub,  Xorasan 

üstündə təlaş etmək məsləhət deyildir. Mavərənnəhrdəsə padşahlığa 

layiqli adam olmadığı üçün hər şeydən üstün budur ki, o tərəfə üz 

tutaq  və  o  vilayətdə  yaşayaq.  Yox  əgər  Xorasandan  tamam  əl 

çəkmək  istəmirsinizsə,  qoy  Dinməhəmməd  xan  öz  qardaşı  Baqi 

Sultanı iki-üç min nəfər və bir illik azuqə ehtiyatı ilə Herat qalasında 

saxlasın,  həmçinin  Tun,  Qayin,  Sistan  qalalarını  və  Heratın  bu 

tərəfindəki  başqa  mahalları  öz  etibarlı  adamlarına  versin. 

Qızılbaşların  əzəmətli  padşahı  ilə  dostluq  və  səadət  izhan  edib, 

yenidən  məhəbbət  üslublu  bir  məktub  yazsınlar,  onu  bir  adam 

vasitəsilə göndərsinlər və elan etsinlər ki, Allah-təalanın köməyi və 

əlahəzrətin  razılığı  ilə  Əbdülmömin  xanın  istilası  bitmiş,  rahatlıq 

yaranmışdır, özbək əmirləri artıq öz boyunlarına itaət boyunduruğu 

salmışlar. İndi ərz etdiyimiz kimi, sözümüz sözdür və Xorasan sizin 

mülazimlərinizindir.  Biz  isə  bu  sülalənin  dövlət  mərkəzi  olan 

Mavərənnəhrə üz tutmuşuq. Biz müqəddəs Məşhəd, Nişapur, Tərşiz 

və  bəzi  mahalların  qalalarını  boşaldaraq  sizin  mülazimlərinizə 

vermişik. Öz xanəköçümüzü buradan aparmaq zərurəti olduğundan 

sizin inayətinizə, lütfünüzə və fitri (cəbəli) mürüvvətinizə arxalanıb 

öz fərzəndlərimizi, əhl-əyalımızı, həmçinin qardaşım Baqi ilə Herat 

qalasında  saxladığımız  özbək  əmir  və  əyanını  və  namusumuzu  siz 

həzrətin  mülazimlərinə  tapşırırıq.  Himmətinizi  əsirgəməyin. 

İnşaallah  öz  əsl  yurdumuzu  ələ  keçirdikdən  sonra  bizim  səltənət 

kökümüz  möhkəmlənəcəkdir  və  Heratın  və  Xorasanın  başqa 

mahallarını  da  o  tərəfin  fərmanı  altına  verəcəyik.  İndi  isə  böyük 

güman hissi ilə düşünürük ki, qızılbaşların padşahı öz comərdliyinə 

(fotovvət) sadiq qalıb bizim bu səmimi xahişimizi razılıq qulağı ilə 

dinləyəcək,  müvafiqət  və  dostluğun  üstünü  müxalifət  dırnaqı  ilə 

qaşımayacaq,  bu  yürüş  zamanı  müqəddəs  Məşhəd  və  özbəklər 

tərəfindən boşaldılan sair mahallarla kifayətlənəcək,  Herat  və onun 

932 

 

ətrafına  hücum  etməyəcəkdir.  Bizim  işlərimiz  Mavərənnəhrdə, 

Türküstanda,  Bəlxdə  və  Bədəxşanda  istədiyimiz  kimi  yoluna 

qoyulduqdan  və  səltənət  işləri  qaydaya  salındıqdan  sonra,  əgər 

Xorasanın  meylində  olsanız,  iqtidarla  oraya  gələrək,  həmin  yerin 

fəthi, işlərinin tənzimlənməsi və yoluna qoyulması ilə məşğul olarıq, 

yox, əgər belə olmazsa zəmanəyə müvafiq hərəkət edərik". 

Aqil  adamların  və  ağsaqqalların  əksəriyyəti  bu  fikri 

bəyəndilər,  qərarnamə  yazmağa  və  qaladarlıq  ləvazimatı 

hazırlamağa  başladılar.  Onlara  qarşı  olan  bir  neçə  Herat  əhlini  və 

qəbilə  başçılarını  tuıub  həbs  etdilər.  Amma,  bəzi  cahillər  və  dava 

axtaranlar bu  məsləhətlə razılaşmayıb dedilər: "Hal-hazırda qızılbaş 

padşahından xəbər-ətər yoxdur, onların qarşımıza gələn adamlarının 

sayı  isə  on-on  iki  min  nəfərdən  artıq  deyil.  Onların  çox  yaxına 

gəlmələrinə baxmayaraq on-on beş min qızılbaşa arxa çevirib [geri 

çəkilməyimiz]  zəifliyimiz  və  məğlubiyyətimiz  deməkdir.  Əgər, 

beləliklə,  Mavərənnəhrə  qayıdıb  Xorasanı  əldən  verərsək,  bədnam 

olarıq  və  şücaətli  bahadırların  tənəsinə  məruz  qalarıq.  Belə  olan 

halda,  məlumdur  ki,  əlimizdən  nələr  çıxacaqdır.  Bizim  hələ 

Mavərənnəhrin  vəziyyətindən  və  oranın  əmirlərinin  qərarlarından 

xəbərimiz  yoxdur.  Xorasan  məmləkətlərindən  əl  çəkmək  və  nəğdi 

nisyəyə vermək ağıl və mərdanəliyə dəlalət etməz. Bu camaatın hərb 

kəmərini  belimizə  bağlayaraq,  gərək  mərdliklə  onların  dəf 

olunmasına  başlayaq.  Əgər  qalib  gəlsək,  xanlıq  iqtidarının  səsi 

ucalar və bütün işlər məqsədimizə uyğun qaydaya düşər, yox, əgər, 

Allah eləməsin, başqa cür olarsa, onlardan bir daha üzr istəyərik". 

Dinməhəmməd  xan  ikinci  fikrə  meyl  etdi.  Xorasandakı 

hakimliyin  ləzzəti  başlarından  getməyən  dalaşqan  cahillərin 

əksəriyyəti də bu məsləhəti üstün tutdular. Abdulla xanın sağlığında 

Xorasanda  baş  vermiş  hərc-mərclik  zamanı  bəzi  tədbirsiz  qızılbaş 

əmirləri  ilə  vuruşub  qalib  gələn  Dinməhəmməd  xan  qızılbaşlarla 

hərbi asan anlayıb, qüruru üzündən müharibə etmək qərarına gəldi. 

Çıxıb  buradan  getmək  istəyən  bəzi  adamlar  qorxaq  (cobn)  kimi 

görünmək  istəmədikləri  üçün  sakit  dayandılar.  Aqil  və  bacarıqlı 

adam  olan  Əbülməhəmməd  bəy,  xanın  qızılbaşlarla  hərbini 

istəmədiyindən  və  onun  vəziyyətinin  ürək  istəyincə  olmayacağını 

müşahidə  etdiyindən,  bir  gecə  çoxlu  özbəklə  ondan  ayrılıb  fərar 

yoluna  düşdü.  Bu  məsələdən  agah  olan  Dinməhəmməd  xan  artıq 

bəyin uzun məsafə qət etdiyini bilib əlini ondan üzdü. 

933 

 

Bu  əsnada  İraqdan  qorxulu  məlumat  gəldiyi  üçün 

qızılbaşların geriyə qayıtma xəbəri gəlib çatdı. [Özbəklər] qaladarlıq 

etmək fikrini başlarından atıb, onları təqib etmək əzmi ilə Xacə Nur 

bağçasından çıxaraq irəli gəldilər. Dinməhəmməd xan ürəkləndi  və 

onunla  əlahəzrət  arasında  Heratın  Robate-Pəryan  adlı  yerində 

qarşılaşma  vaqe  oldu  ki,  onun  şərhi  [bu  kitabın]  Xorasanın  fəthi, 

Dinməhəmməd  xanın    itkisi    (təzyi)    və    Mavərənnəhrin    başqa  

hadisələri  hissəsi  yazılarkən  veriləcəkdir,  əgər  tək  olan  Allah 

istərsə.

628

 

 

XORASAN FƏTHİNİN BAŞLANMASI VƏ BU 

HADİSƏLƏRİN BAŞ VERMƏSİ VAXTIALLAH-TƏALANIN 

İSTƏYİ İLƏ OLMUŞ BƏZİ MƏSƏLƏLƏRİN BƏYANI 

 

Bundan  əvvəl,  zirək  qələm  belə  yazmışdı:  Bu  il  əlahəzrət 

zilləllah şahın ilhamlı başına Xorasana  yürüş etmək fikri düşdü. O 

həzrət  səfər  ləvazimatı  hazırlamaqdaydı  ki,  Abdulla  xan  özbəyin 

vəfatı xəbəri gəlib çatdı. Şahın istəyi daha da şiddətləndi, öz düzgün 

əzmi  və xoşbəxt taleyinə rəğmən  min altıncı ilin mübarək ramazan 

ayının  üçündə  (miladi  1598,  9  aprel)  uğurlu  bir  saatda  İsfahan 

darüssəltənəsindən  çıxıb,  bir  neçə  gün  qalibiyyətli  əskərlərin 

məvaciblərinin ödənilməsi və qarşıdakı səfərin zəruri işlərinin təşkili 

ilə  bağlı  Kaşanda  dayandı.  Əlahəzrət  irsi  mülkü  olan  behiştnişan 

Mazandaranda seyr və şikar etmək meylinə düşdü, çünki o mülkün 

ələ  keçirilməsindən  sonra  hələ  oranı  görməmişdi.  Fərhad  xanın 

orada olduğu həmin vilayətə Siyahkuh yoluyla rəvan oldu ki, qoşun 

yığılanadək  bir  neçə  gün  həmin  ürəkaçan  yerdə  qalsın,  seyr  və 

şikardan  sonra  həmin  yolla  Bəstama  getsin.  Əlahəzrət  sərhəd 

əmirlərinin  və  hümayün  əsgərlərin  çağırışı  xüsusunda  hökmlər 

göndərib qərara aldı ki, qorçibaşı əzəmətli qorçilərlə gəlib müzəffər 

orduya  birləşsin,  Allahverdi  xan  Fars  [vilayətinin]  qulam  və 

əsgərləri ilə, Gəncəli xan isə Kirman ləşkəriylə Yəzd və Biyabanək 

yoluyla Xorasana gələrək, cah-cəlal ordusunun dayanacağı hər yerdə 

müzəffər ordu ilə birlikdə olsun. 

Xülasə,  qızılbaş  əmir  və  əskərləri  qəza  fərmanına  uyğun 

olaraq,  dəstə-dəstə  Xorasan  səfərinə  üz  tutdular,  gəlib  Bəstam 

çəmənliyində  toplaşdılar.  Əlahəzrət  də  bir  neçə  gün  behiştnişan 

                                                           

628

  İfadənin ərəbcə: "in şəə-l-lahi təalə vahdəhu-l-aziz". 

934 

 

Mazandaranın  gözəl  yerlərində  seyr  və  şikara  başladı,  əsgərlərinin 

cəmləşmələrindən  sonra  Fərhad  xanla  birlikdə  Savə  və  Çəhardeh 

yoluyla  Astrabada  gəldi,  orduya  birləşdi.  Xarəzm  vilayətinin 

padşahı Hacı Məhəmmədlə oğlu Ərəb Məhəmməd,  habelə Şahican 

Mərvinin,  Nisanın  və  Əbivərdin  valisi  Nurməhəmmədxan  ibn 

Əbülməhəmməd,  yuxarıda yazıldığı kimi, Abdulla xanın hücumuna 

görə öz irsi məmləkətlərindən çıxıb hümayun dövlətin kölgəsi altına 

sığınmışdılar  və  indi  şah  ordusunun  tərkibindəydilər.  Bəstam 

çəmənliyi  bir  neçə  gün  müzəffər  əsgərlərin  dayandıqları  yer  oldu. 

Şah orada qalibiyyətli əsgərlərin rəsmi-keçidinə (san) baxdı, [amma] 

Fars və Kirman əsgərləri gəlməmişdilər. 

Belə  bir  vaxtda  Əbdülmömin  xanın,  yuxarıda, 

Mavərənnəhrin  vəziyyəti  bəhsində  söylənildiyi  kimi,  Mir  Qulbaba 

Kukəltaşı  cəzalandırması,  onun  Bəlx,  Buxara,  Səmərqənd  və 

Daşkənddən  ləşkər  çəkib  Hezarə  xan  və  özbək  xanla  cəng  etməsi, 

onlara  qalib  gəlməsi,  fitnəkarlığa  qurşanan  hər  bir  sultanzadəni 

aradan  götürməsi,  bütün  özbəklərin  onun  hakimiyyəti  altına 

keçmələri  və hal-hazırda isə tam şan-şöhrət, istiqlal, qələbə və ağır 

qoşunla Bəlxə və Xorasana yollanması barədə xəbərlər yayıldı. Dar 

düşüncəli  bəzi  şəxslər  [şaha]  bu  il  Xorasana  getməyi  məsləhət 

görmədilər  və  dedilər  ki,  bu  yürüşdə  Astrabad  işlərinin 

tənzimlənməsi  ilə  məşğul  olub  bu  məmləkətin  zəbtindən  xatircəm 

olduqdan sonra geri qayıtmaq lazımdır ki, qoy Əbdülmömin xanın 

gəldiyi qərar məlum olsun və gələn il, vaxta uyğun olaraq, [Xorasan 

yürüşünə başlanılsın]. Əlahəzrət zilləllah şahın ucalarda uçan şahin 

quşu artıq Xorasan  məmləkətlərinin qartalını ovlamaq olduğundan, 

şah elə dar düşüncəli şəxslərin səhv fikirlərinə iltifat göstərmədi. 

Xülasə,  onlar  bir  neçə  gün  göylərə  ucalan  çadır  və 

bargahlarda  qaldıqdan  sonra  Astrabad  işlərinin  nizamlanmasından 

ötrü  oraya  yollandılar.  Mazandaran  hakimliyi  Fərhad  xana  aid 

olduğundan, bu məkana yaxın olan Astrabadı da Mazandarana əlavə 

edib ona tapşırdılar. Əhalinin, əyanların və hərəsi bir bölüyü (bölük) 

özbaşına  olaraq  özünə  tabe  etmiş  Astabad  siyahpuşlarına  nəvaziş 

hökmləri  göndərildi.  Fərhad  xan  özünün  Qaraman  bəy  adlı  bir 

qohumunu  daruğə  təyin  edərək,  onu  üç  yüz  nəfər  qaramanlı  və 

başqa  adamlarla  oraya  yolladı.  Astrabadın  siyahpuş  sərdarları  bir-

biriləri ilə düşmənçilik etdiklərindən və hümayun ordu artıq qızılbaş 

əsgərləriylə təmtəraqla Bəstama gəldiyi üçün, itaət etməkdən başqa 

çarə tapmadılar və adı çəkilən daruğəyə tabe oldular. 

935 

 

Bu işlərin baş verdiyi  vaxt, Əbdülmömin xanın sağlığında 

hələ  xan  rütbəsi  olmayan  Yetim  Sultanın  Yusif  Quşbəyi  adlı  bir 

adamı  elçi  sifətilə  [şahın  yanına]  gəldi.  Yetim  Sutanın  göndərdiyi 

məktub bu  məzmunda idi:  "Abdulla xan dövlətinin yetişdirdiyi biz 

dövlətxah  qardaşlar,  atasından  dönmüş  Əbdülmömin  xandan 

dönərək onunla əlaqəni kəsdik və o, elə buna görə də ürəyində bizə 

qarşı kin saxlayıb ədavət izhar etdi. Hal-hazırda səltənətdə müstəqil 

olan xan, Abdulla xanın sağ olduğu vaxtlarda onunla müttəfiq olan 

adamlardan  intiqam  almaqdadır.  Buna  görə  də,  mənim  məslək 

aşiyanlı  astanadan  (qızılbaş  sarayından  -  Ş.F.)  başqa  heç  bir 

pənahım  yoxdur.  Əgər  hümayun  məiyyət  günəşi  Xorasana  vüsal 

kölgəsi  salarsa,  mən  şahın  tərəfdarları  silsiləsinə  girib  belimə  itaət 

qayışı bağlayacağam". 

Əlahəzrət şah bu xəbərdən sevindi, Herata  gedərək Yetim 

Sultana Yusif Quşbəyi ilə bir neçə baş tazı at və layiqli hədiyyələr 

göndərdi. 

Xülasə,  Bəstam  çəmənliyində  müzəffər  əsgərlərin 

toplanmaları  başa  çatdıqdan  sonra  şah  Hacı  Məhəmməd  xanı 

Astrabad  yoluyla  Xarəzmə  tərəf  rəvan  etdi,  qədim  vaxtlardan 

Xarəzm  sultanlarına  tabe  olan,  Gürqan  və  Ətrək  çayları  kənarında 

yaşayan  yəqə  ürkmanlarının  sayinxani  qəbilələrinə  nəvaziş 

məktubları  göndərdi,  onlan  Hacı  Məhəmməd  xana  itaət  və 

yoldaşlığa dəvət etdi. Hacı Məhəmməd xan da öz nəvələri Bərəndəq 

Sultanı və Uluq Mirzəni şahın mülazimətində saxladı ki, qoy həmişə 

müqəddəs şah məiyyətinin mülazimləri olsunlar. 

Xan  özünün  ən  böyük  oğlu  Ərəb  Məhəmməd  Sultan  və 

başqa övladları ilə [Xarəzmə tərəf] rəvan olduğu  vaxt əlahəzrət də 

zəfər və iqballa Bəstamdan  çıxıb Cacərm yoluyla getdi. Fərhad xan, 

Azərbaycan  bəylərbəyi  Zülfüqar  xan  və  əsgərlərinin  sayı  on  min 

nəfərədək  olan  bəzi  əmirləri  şah  çərxçisi  və  öndə  gedən  dəstə 

(moqəddemətol - ceyş) şəklində bir mənzil irəli yolladı.